Сыма Цянь

Сыма Цянь
ҡыт. 司马迁 ҡыт. 司馬遷
Зат	ир-ат һәм евнух[d]
Гражданлыҡ	династия Западная Хань[d]
Хөрмәтле исеме	子長
Кана әлифбаһында исеме	しば せん
Тыуған көнө	б. э. т. 145
Тыуған урыны	Хэцзинь[d], Ҡытай
Вафат булған көнө	б. э. т. 86
Вафат булған урыны	Ҡытай
Атаһы	Сыма Тань[d]
Балалары	Sima Qian's daughter (Yang Bis wife)[d] һәм Sima Lin[d]
Туған тел	Ҡытай теле
Яҙма әҫәрҙәр теле	Ҡытай теле
Һөнәр төрө	тарихсы, шағир, яҙыусы, астролог, фәлсәфәсе, математик, астроном
Эшмәкәрлек төрө	Ҡытай тарихы
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Sima Qian
Сыма Цянь Викимилектә

Сыма Цянь (Лушань музейындағы һүрәт)

Сыма Цянь (ҡыт. ғәҙәти 司馬遷, ябайл. 司马迁, пиньин: Sīmǎ Qiān; б.э.т. 145 йыл йәки яҡынса 135 йыл — б.э.т. яҡынса 86 йыл) — Хань династияһы хакимдары тарихнамәсеһе, яҙыусы, астроном. Ҡытай тарихын мифик башлыҡтарҙан алып үҙ заманына тиклем тасуирлаған «Ши цзи» тигән ғәйәт ҙур хеҙмәт авторы булараҡ билдәле.

Биографияһы

Сыма Цяндең тыуған йылына ҡарата төрлө версиялар бар. Сыма Цянь үҙе хеҙмәттәрендә теүәл датаһын күрһәтмәгән, тыуған урыны һәм ваҡыты тураһында әҙ-мәҙ генә яҙып үтә. Үҙ сиратында, был тема буйынса булған ситләтелгән мәғлүмәттәр ярайһы уҡ ҡапма-ҡаршылыҡлы һәм аныҡ булмағанға күрә, теүәл датаны билдәләү ауырлаша. «Бо-у-чжи» исемле әҫәрҙә, мәҫәлән, Сыма Цянь вазифаға б.э.т. 107 йылда тәғәйенләнгән тип яҙылған, йәғни 28 йәшендә, тимәк уның тыуған йылы б.э.т. 135 йыл булып сыға. Икенсе яҡтан, «Ши-цзи» комментаторҙарының береһе Чжан Шоу-цзе, б.э.т. 103 йылда Сыма Цянгә 42 йәш булған, тип яҙа (б.э.т. 145 йыл килеп сыға). Фәнни фекер алышыуҙар, башҡа версиялар тәҡдим ителһә лә, башлыса ошо ике датаға ҡайтып ҡала. Һәр ҡараштың үҙ дәлилдәре бар: мәҫәлән, тарихсы яҙған хаттарҙың береһе, белгестәр фекеренсә, б.э.т. 93 йәки 91 йылдарҙа яҙылған, б.э.т. 135 йыл булыуын дәлилләй һәм Сима Цянь ул ваҡытҡа судта 20 йылдан ашыу хеҙмәт итеүе тураһында һөйләй (һәм унда егерме йыл хеҙмәт иткәндән һуң бер аҙ ваҡыт үткәс кенә ингәне билдәле). Б.э.т. 145 йылға килгәндә, мәҫәлән, Чэн Цзинь-зао тарихсының бала сағы атаһының б.э.т.140 йылда баш ҡалаға күсенеүе менән бәйләгән һүҙҙәрен дәлил итеп килтерә.

Сыма Цяндең атаһы Сыма Тан император У (Хань У-ди) осоронда тарихсы була: император китапханаһы менән идара итеү һәм календарҙы күҙәтеү уның бурысы булған. Атаһы йоғонтоһо аҫтында Сыма Цянь ун йәшенә тиклем үк боронғо яҙмаларҙы өйрәнгән була. Уның уҡытыусылары — билдәле конфуцийҙар Аньго Кун (孔安國 / 孔安国) һәм Чжунш Дун (董仲舒). 20 йәшендә Сыма Цянь ата-әсәһе ярҙамы менән урындағы тарихи шаһитлыҡтар, риүәйәттәр һәм легендалар туплау маҡсатында Хань биләмәләренә сәйәхәткә сыға. Хань империяһының сәйәси тотороҡлоғо арҡаһында уның сәйәхәте хәҙерге Шаньдун, Юньнань, Хэбэй, Цзянсу, Цзянси һәм Хунань провинциялары территорияһын биләй.

Был сәйәхәттән ҡайтҡас, императорҙың инспекция экспедицияларына оҙатып йөрөүсе итеп тәғәйенләнә. Б. э. т. 110 йылда, 35 йәшендә, Сыма Цянь көнбайыш «варварҙарына» ҡаршы хәрби экспедицияға ебәрелә, әммә атаһының ҡаты ауырыуы, хәл өҫтөндә ятыуы тураһында хәбәр уны баш ҡалаға әйләнеп ҡайтырға мәжбүр итә. Сыма Тан тарихи тикшеренеүҙәрен тамамлауҙы улына васыят итә. Б.э.т. 109 йылда Сыма Цянь был эшкә тотона. Б.э.т. 105 йылда ул календарь реформаһын үткәреү өсөн саҡырыла. Юғары урын биләгән чиновник булараҡ, ул шулай уҡ император янында кәңәшсе функцияларын үтәй.

Б.э.т. 99 йылда Сыма Цянь Ли Лин (李陵) һәм Ли Гуанли (李廣利) эшенә йәлеп ителә, әлеге ике сардар төньяҡта йәшәгән хунну ҡәбиләләренә ҡаршы кампанияһының уңышһыҙлығында ғәйепләнәләр. Ғәйепләүсе булып император үҙе ҡатнаша, ә Сыма Цянь ғәйепләнеүселәрҙе яҡлап сығыш яһай. Император Сыманы үлем язаһына хөкөм итә. Альтернатив рәүештә, заман ҡанундарына ярашлы, хөкөм ителгән кешегә ҡотолоу өсөн аҡса түләү йәки кастрация тәҡдим ителә. Аҡсаһы булмағанлыҡтан, оялыуҙан ғазапланған һәм атаһының эшен тамамлау бурысы менән бәйләнгән, Сыма Цянь һуңғыһын һайлай.

Ғалимдың ғүмеренең һуңғы йылдары тураһында бик аҙ билдәле, Сыма Цяндең вафат булыу датаһы ла аныҡ ҡына билдәләнмәгән. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фаразлауынса, уның «Тарихи иҫкәрмәләр» өҫтөндә эште тамамларға ваҡыты ҡалмай, әммә автобиографияһын тикшереү һуңыраҡ был версияны юҡҡа сығара.

Мираҫы

"Ши цзи"ның беренсе бите

Сима Цяндең тарихнамә ҡарашының яңылығы династик характерҙағы «һарай» тарихы сиктәренән сығыуында. Был форма уға тиклем һалынған һәм, әлбиттә, йәшәүен дауам иткән. Хань династияһының рәсми тарихы Ханшу (漢書), Бан Гу (班固) тарафынан б.э.т. беренсе быуатта яҙылған: ул династия принцибы буйынса эшләнгән һәм тарыраҡ мәсьәләләрҙе күҙ уңында тота.

Хань осорона тиклемге тәүге йылъяҙмалар авторҙарының бер ниндәй аңлатма бирмәйенсә генә ваҡиғаларҙы яҙып алырға ынтылышы менән ҡылыҡһырлана. Тарихи бәйләнгәнлек һәм регулярлыҡ мәсьәләһе әлегә тиклем күтәрелмәгән булған. Был ошондай анализ үткәреүҙең билдәле бер мәғлүмәт күләме йыйылыуға ҡарап ҡына мөмкин булыуына бәйле. Сыма Цянь Ҡытайҙа донъяла тәүгеләрҙән булып (Полибий менән бер рәттән) тарихи мәғлүмәттәрҙе системаға һалыуға, дөйөмләштереп, билдәле бер һығымталар яһауға өлгәшә. Полибий һәм Сим Цянь әҫәрҙәре оҡшаш булһа ла, уларҙы бер-береһенән айырып торған һыҙаттар ҙа бар.

Әгәр Полибийҙың тарихи хеҙмәте бер нисә илдә ҡыҫҡа ваҡыт арауығын дөйөмләштереүгә йүнәлтелһә, Сим Цянь тикшеренеүҙәрендә Ҡытайҙың мифик осоронан алып б.э.т. II быуатҡа тиклемге бөтә тарихы тикшерелә, ул бөтәһе ике мең йылдан да кәм түгел. Уның 130 бүлек һәм 500 меңдән ашыу иероглифтан торған китабы — хәҙерге фәндә аналогтары һәм прецеденттары булмаған үтә күләмле әҫәр булараҡ билдәле.

Сыма Цянь династияларҙың күтәрелеү һәм ҡолатылыу логикаһын аңларға һәм Күк империяһының йәшәйеш принцибын аңлатырға тырыша. Композиция күҙлегенән ҡарағанда, был ҡатмарлы композиция ҡайһы бер бүлектәрҙең материалы (бен цзи, ши цзя) хронологик эҙмә-эҙлелекте иҫәпкә алып бүленә, икенселәре (чжи) — тематик тайпылыштарҙы күҙ уңында тота: музыка, тантаналар, календарҙар, ышаныуҙар, иҡтисад буйынса бүлектәр, шулай уҡ ентекле биографиялар (ле чжуани). Улар араһында, мәҫәлән, Лао-цзының, Дао Дэ Цзиндең легендар авторының, биографияһы, шулай уҡ Ли Сы, У Ци, У Цзы-сюй кеүек Боронғо Ҡытай хәрби етәкселәре һәм дәүләт эшмәкәрҙәренең биографиялары. «Ши Цзи» — шәхси тарихи тикшеренеү (рәсми йылъяҙма түгел) һәм был авторға еңелерәк форма һәм сағыу тел ҡулланырға мөмкинлек бирә, ул нәфис һүҙҙең быуындан-быуынға тапшырылып килгән иң юғары өлгөһө булып ҡала.

Байтаҡ интерполяциялар, редакция төҙәтмәләре, өҫтәмәләр һәм үҙгәрештәр, шулай уҡ тарихсы шәхесенә ҡағылышлы факторҙар арҡаһында, хәҙерге заман тикшеренеүселәре күҙлегенән «Ши цзи» тексының дөрөҫлөгөн асыҡлау тора. Ғалимдар, мәҫәлән, хронологик хаталарға иғтибар итә, шулай уҡ Сыма Цяньдең тыйыу ҡағиҙәһенә тоғро булыуы һиҫкәндерә: ул тарихсы императорҙар исемдәренә, хатта атаһының исеменә, тап килгән иероглифтарҙы ҡулланмаҫҡа тырыша. Шуға күрә «тань» билдәһе торған бүлектәрҙе Сыма Цянь яҙмаған, тип иҫбат итеп була.

Шулай уҡ ғалимдар әлеге көнгә тиклем Сыма Цяндең авторлығын иҫбат итә алмай, сөнки атаһының эш һөҙөмтәләрен тарихсы ниндәй кимәлдә үҙенең «Тарихи яҙмаларында» ҡулланғаны билдәһеҙ булып ҡала. Сыма Цяньдың тарихсы булараҡ баһаһы был мәсьәләнең сиселеүенә бәйле; был йәһәттән ғалимдар авторлыҡты асыҡлауға йүнәлтелгән билдәле бер критерийҙар тупланмаһын уйлап тапҡан.

Ҡайһы бер тәфсирселәр, мәҫәлән, Инь Пэй, ғәҙәттәге «тайпишин» урынына Сыма Цянь ҡулланған «тайшигун» («һарай тарихнамәсәһе») һүҙ идентификаторы булып тора ала: ул ошо форманы атаһы хөрмәтенә ҡулланған, һәм, тимәк, «һарай тарихнамәсеһе әйтте» тигән һүҙбәйләнеш Сыма Тань тексы тип әйтеп була. Ошо версияны көнбайыш тикшеренеүселәре лә ҡабул итә, әммә улар ошо уҡ терминды Сыма Цянь үҙенә ҡарата ҡулланыу мөмкинлегенә лә иғтибар итә. Шулай итеп, ике авторҙы айырыу мөмкинлеге юҡҡа сыға.

Был йәһәттән хронологик критерий аныҡлыҡтың ниндәйҙер гарантияһын бирә: айырым бүлектәрҙә Сыма Цянь үҙе тыуғанға тиклем булған факттар һәм ваҡиғаларҙы шаһит позицияһынан килтерә, тимәк, тарихсы үҙе улар тураһында яҙмаған булып сыға. Дөйөм алғанда, тикшеренеүселәр авторлыҡты билдәләүҙең бер үк ваҡытта бер дөйөм һәм универсаль критерийҙарына түгел, ә бер нисә аныҡ критерийҙы ҡулланыуға таяна.

«Ши цзи» әҫәренән тыш Сима Цяндең «фу» жанрындағы 8 одаһы билдәле. Улар араһында иң билдәлеһе — «Ҡайғырыусы ғалимдың бәхетһеҙлеге тураһында».

Сыма Цянь хөрмәтенә 12620-се астероидҡа уның исеме бирелә.

Сыма Цяндең портреты. Авторы — Шангуань Чжоу, 1743

Календарь реформаһы

Атаһы кеүек, Сыма Цянь да император һарайында астролог булып хеҙмәт итә. Ул ваҡытта астрология һәм астрономияны айырмайҙар. Һарай астрологы бурыстарына ваҡыт ағымы үлсәүе, хакимдың билдәле бер эшмәкәрлегенең уңышлы йәки уңышһыҙ булыуы тураһында күҙаллауҙар инә. Был эшмәкәрлек «күк мандаты» теорияһына нигеҙләнә.

Б. э. т. 105 йылда Сыма Цянь календаргә ҙур реформа үткәреү өсөн һайлана. Тан Ду (唐都), Дэн Пин (邓平), Ло Ся-хонг(落下闳) менән берлектә Сsма Цянь император У хакимлығы дәүеренән башлап Тайчу (太初历) тип аталған яңы тулы календарь эшләй. Ваҡытты иҫәпләүҙең яңы системаһы беҙҙең эраға тиклем 104—101 йылдарҙа үҙ көсөнә инә.

Тайчу йылына 365,25 көн тура килә һәм 12 айға бүленә, уларҙың һәр береһе 29, 52 көн тәшкил итә.

Цинь ай календарына нигеҙләнгән яңы календарь (Чжуаньсюйли 颛顼历) ҡытай системаһында ваҡыт үтеүҙе үлсәүҙең ысын революцияһы була. Ул ентекле астрономик күҙәтеүҙәр нигеҙендә төҙөлгән боронғо Ҡытайҙың иң теүәл календары булған тип иҫәпләнә.

Сыма Цянь тәғлимәте принциптары

Сыма Цянь халыҡтың тарихи тормошо даирәһе структураһын билдәләүсе төп принциптарҙы эскерһеҙлек (чжун), хөрмәт (цзин) һәм мәҙәнилек (вэнь) тип атай.

Хәҙерге заман теле менән, иң беренсе принцип — центризм принцибы. «Чжун» һүҙе беркетелгән яҙма билдәһе — «урта» һәм «йөрәк» символдарының ҡушылыуы, йөрәктең үҙенән килеп сыҡҡан нәмәне аңлата — ихласлыҡ, тура һүҙ, дөрөҫлөк һәм был синоним сериянан башҡа терминдар. Өҫтәүенә, «чжун» кешенең бик күп үҙенсәлектәренең береһе булараҡ ҡына түгел, ә кешелеклелектең («жэнь») бик әҙ ҡиммәтле, атрибут һыҙаттарының береһе булараҡ аңлатыла. Сыма Цянь фекеренсә, сәйәси властың өс мөйөшлө принцибының береһен кеше тәбиғәтенә хас булған атрибут — эскерһеҙлек, хәйләһеҙлек тәшкил итә.

Был принциптарҙың икенсеһе — «цзин» — намыҫ, хөрмәт, ихтирам. Ата-бабалар культында тамыр йәйеп, илаһтарға табыныу (дөйөм алғанда, өлкән быуын), «цзин» дәүләтселеге формалашҡан һайын, яйлап сәйәси принцип — хакимды хөрмәт итеү кеүек сәйәси принцибы булараҡ әһәмиәткә эйә була бара.

Ниһайәт, төп принциптарҙың өсөнсөһө, Сыма Цянь фекеренсә, халыҡтың тарихи тормошо даирәһен билдәләй, мәҙәниәт, цивилизация — «вэнь» — принцибы булып тора. Эскерһеҙлек һәм хөрмәт, мәҙәнилек кеүек үк, кешенең күп кенә үҙенсәлектәренең береһе түгел, ә кешелектең үҙенә генә хас булған үҙенсәлеге итеп тә аңлатыла. Әммә әгәр башҡа кемгәлер ихтирам йәки мөхәббәт кешенең мәңгелек тәбиғәтенә хас икән, тимәк, «вэнь» — ул кешегә тик ижтимағи зат булараҡ хас булған нәмә. Шул уҡ ваҡытта мәҙәнилек, «вэнь», социаль ҡанундарҙан айырыла. Мәҙәнилек — кешенең офоҡтарын киңәйткән, уны яңы йөкмәтке менән тултырған, ахыр сиктә байытҡан нәмә, шул уҡ ваҡытта закондар, киреһенсә, мәҙәни эшмәкәрлекте көйләүсе булып тора.

Шулай итеп, «чжун» (эскерһеҙлек), «цзин» (намыҫ) һәм «вэнь» (мәҙәнилек), Сыма Цянь фекеренсә, уның тарихи йәшәйеш циклы дауамында өс терәге булып тора. Был циклды барлыҡҡа килтереүсе процестарҙың барышы халыҡтың тарихи тормошо нигеҙҙәренең ҡотолғоһоҙ үҙгәреүенән барлыҡҡа килә. Эскерһеҙлек, ихласлыҡ — «чжун», сәйәси власть принцибы булараҡ, һис шикһеҙ, ҡырағайлыҡҡа («е») әүерелә. Шуға ярашлы, хакимлыҡҡа ынтылған хөкүмәт, эскерһеҙлеккә генә таянып, кешеләрҙе ҡот осҡос хәлгә, ахыр сиктә социаль системаның бөлгөнлөккә төшөүенә хөкөм итә.

Кеше тәбиғәтенең иң яҡшы инстинкттарының береһенән — хөрмәт инстинктынан (тәү сиратта ата-әсәләр) органик йәмғиәтте формалашыу процесындағы үҫеш эволюцияһында законға, власҡа, хакимға буйһона башлай. Һәм бында аҡыл менән эш итергә кәрәк. Әгәр «цзин» төрлө ырымдарға, хөрәфәттәргә әүерелгән булһа, был социаль хаостың башланыуына килтерә һәм артабан социаль тәртиптең «вэнь» принцибы кимәле — мәҙәнилеккә күсеүгә килтерә.

Әммә «вэнь» принцибы ла үҙ асылы буйынса амбивалентлы. Уға һаҡһыҙ буйһоноу һәм уны берҙән-бер дөрөҫ итеп таныу йәмғиәттә мәҙәниәт суррогатының — формаль, тормошсан булмаған суррогаты барлыҡҡа килеүгә булышлыҡ итә. Кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәрҙә мәҙәни принциптың реаль ролен арттырып күрһәтеү яҡшы күршелек, тәбиғи бәйләнештәрҙе боҙоуға, уларҙа ябайлыҡ, ихласлыҡ юғалыуға килтерә.Үҙгәрә барып, мәҙәнилек ялғанға, оятҡа, суррогатлыҡҡа әүерелә. Әммә был хәлдән сығыу, кешене һәм йәмғиәтте был аҡылһыҙлыҡтан ҡотҡарыу өсөн, Сыма Цянь фекеренсә, эскерһеҙлеккә ҡайтыуҙан да яҡшыраҡ нәмә юҡ. Цикл ябыла.

Хеҙмәттәре

• Сыма Цянь. Избранное. Пер. В. А. Панасюка, предисл. и комм. В. И. Думана. М.: Гослитиздат, 1956. 360 стр. 90000 экз.
• Сыма Цянь. Исторические записки. В 9 т. М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), Восточная литература, 1972—2010. (Серия «Памятники письменности Востока». Вып. XXXII, 1—9). ISBN 5-02-018264-8

  Т. I. Раздел «Основные записи» (Бэнь цзы), гл. 1—4. / Пер. и комм. Р. В. Вяткина и В. С. Таскина под общ. ред. Р. В. Вяткина, вступ. ст. М. В. Крюкова. 1972. 440 стр. 4700 экз.

  • 2-е изд., испр. 2001. 416 стр. 1000 экз.

  Т. II. Раздел «Основные записи» (Бэнь цзы), гл. 5—12. / Пер. и комм. Р. В. Вяткина и В. С. Таскина под общ. ред. Р. В. Вяткина. 1975. 580 стр. 5000 экз.

  • 2-е изд., испр. и доп. под ред. А. Р. Вяткина. 2003. 568 с. 1000 экз. ISBN 5-02-018285-0

  Т. III. Раздел «Хронологические таблицы» (Бяо), гл. 13—22. / Пер., предисл. и комм. Р. В. Вяткина. 1984. 944 стр. 5000 экз.

  Т. IV. Раздел «Трактаты» (Шу), гл. 23-30. / Пер., вступ. ст., комм. и прил. Р. В. Вяткина. 1986. 456 стр. 5000 экз.

  Т. V. Раздел «История наследственных княжеских домов» (Ши цзя), гл. 31—40. / Пер., вступ. ст. и комм. Р. В. Вяткина. 1987. 368 стр. 5000 экз.

  Т. VI. Раздел «История наследственных княжеских домов» (Ши цзя), гл. 41—60. / Пер., предисл. и комм. Р. В. Вяткина. 1992. 484 стр. 2200 экз.

  Т. VII. Раздел «Жизнеописания» (Ле чжуань), гл. 61—85. / Пер. и предисл. Р. В. Вяткина, комм. Р. В. Вяткина и А. Р. Вяткина. Отв. ред. А. М. Карапетьянц. 1996. 464 стр. 3000 экз. ISBN 5-02-017826-8

  Т. VIII. Раздел «Жизнеописания» (Ле чжуань), гл. 86—110. / Пер. Р. В. Вяткина и А. М. Карапетьянца, вступ. ст. Р. В. Вяткина, комм. Р. В. Вяткина, А. Р. Вяткина и А. М. Карапетьянца. Отв. ред. А. М. Карапетьянц. 2002. 512 стр. 1500 экз. ISBN 5-02-018253-2

  Т. IX. Раздел «Жизнеописания» (Ле чжуань), гл. 111—130. / Пер. и комм. Р. В. Вяткина, А. Р. Вяткина, А. М. Карапетьянца, М. Ю. Ульянова при участии С. Р. Кучеры, В. В. Башкеева, С. В. Дмитриева, М. С. Королькова, М. С. Целуйко. Отв. ред. и автор вступ. ст. А. Р. Вяткин. 2010. 624 стр. 1200 экз. ISBN 978-5-02-036460-8

Библиографияһы

• Сыма Цянь
• Крюков М. В. Некоторые вопросы перевода и популяризации «Исторических записок» Сыма Цяня // Советское востоковедение, 1957, № 3. С. 106—112.
• Конрад Н. И. Полибий и Сыма Цянь // Вестник древней истории. 1965, № 4. С. 3—25.
• Рубин В. А. Как Сыма Цянь изображал период Чунь-цю // Народы Азии и Африки, 1966, № 2. С. 76—86.
• Кроль Ю. Л. Интерпретация рассуждения Сыма о «шести школах» как политического трактата // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. Тезисы докладов IV годичной научной сессии ЛО ИНА. Л., 1968. С. 53—55.
• Кроль Ю. Л. Сыма Цянь — историк. — М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1970. — 448 с. — 1300 экз. (в пер.)
• Кроль Ю. Л. Рассуждение Сыма Цяня о «шести школах» // Китай: история, культура и историография. М.: Наука, 1977. С. 131—157.
• Нейман В. Б. Новая трактовка астрономических данных Сыма Цяня // Двадцать первая научная конференция «Общество и государство в Китае» Ч. I., М., 1990. С. 48—50.
• Померанцева Л. Е. Апология Сыма Цяня (письмо Сыма Цяню к Жэнь Аню) // Проблемы восточной филологии. М., 1979.
• Померанцева Л. Е. Диалогическая природа «Жизнеописаний» Сыма Цяня // Теоретические проблемы литератур Дальнего Востока. Ч. 2., М., 1980.
• Вяткин Р. В. Художественные аспекты «Исторических записок» Сыма Цяня // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч. I., М., 1985. С. 182—187.
• Померанцева Л. Е. Человек и мир в «Хуайнань-цзы» и в «Жизнеописаниях» Сыма Цяня // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч. I, М., 1985. С. 180—182.
• Никитина Т. Н. Некоторые особенности языка Сыма Цяня: Синтаксические конструкции // Востоковедение. 11: Филологические исследования / Отв. ред. Ю. М. Осипов, Б. В. Касевич. Л., 1985. С. 42—52.
• Никитина Т. Н. Особенности языка Сыма Цяня: Новые служебные слова. Сдвиги в значении и употреблении некоторых знаменательных слов //Востоковедение. 12. Филологические исследования. Отв. ред. А. А. Долинина, В. А. Гузев. Л., 1986. С. 59—69.
• Вяткин Р. В. О названии труда Сыма Цяня // Восемнадцатая научная конференция «Общество и государство в Китае»: Ч. I., М., 1987. С. 73—77.
• Померанцева Л. Е. Трагическая личность в литературе древнего Китая // Теоретические проблемы литератур Дальнего Востока. Ч. 2. М., 1988.
• Вяткин Р. В. О культовом ансамбле Сыма Цяня в Шэньси и о потомках историка // 25-я Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч. I, М., 1994. С. 41—45.
• Кроль Ю. Л. Представление Сыма Цяня о «тайном благодеянии» (инь дэ) // Общество и государство в Китае: XXXIX научная конференция / Институт востоковедения РАН. — М., 2009. С. 226—236. — ISBN 978-5-02-036391-5 (в обл.)

Һылтанмалар

• Конрад Н. И. Полибий и Сыма Цянь. // Запад и Восток. — М.: Главная редакция восточной литературы, 1972. — С. 47-76.
• Sima Qian and His Shiji (инг.)
• Significance of Shiji on literature (инг.)