پروتئین
پروتئینلر و یا پروتینلر (پروتوس-بیرینجی، واجیب) جانلی اوْرقانیزمین هوجیره‌لرینین ان واجیب آتریبوتودور. اوْنلارا جان‌سیز طبیعت‌ده راست گلینمیر. هارادا حیات وارسا، اوْرادا موطلق پروتئین واردیر. پروتئینلر جانلی اوْرقانیزمین فعالیّتین‌ده مؤهوم رول اوْیناییرلار. ایلک دفعه ۱۷۲۸-جی ایلده بهکاری تاخیل اۇنون‌دان پروتئین آییرمیش و اوْنا کلیکاوینا آدی ورمیش‌دیر. سوْنرالار بللی اتمیش‌دیر کی، همین پروتئین تویوق یومورتاسینین پروتئینی ایله عینی‌لیک تشکیل ادیر. پروتئین ساحه‌سین‌ده گؤرکم‌لی آلمان عالیمی، نوبل اؤدولی قازانان امیل فیشرین آمینی ده قیمتله‌ن‌دیرمک لازیم‌دیر. ۱۹۵۳-جو ایلده ف. سنگر اینسولین پروتئینین آمینتورشو آردیجیل‌لیغینی بللی اتمیش‌دیر. ۱۹۶۳-جو ایلده تسان ایلک دفعه اینسولین پروتئینینی سینتز اتدی. ۱۹۵۸-جی ایلده کندریو و پروچ میوقلوبین و هموقلوبینی اۆچؤل‌چولو قورولوش‌دا اوْلماسینی بللی اتدی. پپتید (جونه) علاقه‌سی ایله بیرلشن آمین تورشو زنجیرینین عمله گتیردیی ایریمولکول‌لو مورکّب قورولوش‌لو بیرلشمه‌لره پروتئینلر دییلیر.
پروتئینلرین کاراکتریک علامتلری
[دَییشدیر]
1.پروتئینلرین آشاغی‌داکی کاراکتریک علامتلری واردیر: پروتئینلرین ترکیبین‌ده آزوتون میقداری قورو کۆتله‌یه گؤره تخمیناً ۱۶ % تشکیل ادیر؛ ۲. آمینتورشو مانقالارینین دایمی قورولوشو مؤوجوددور؛ ۳. آمینتورشولار بیر-بیری ایله پپتید (NHCO) علاقه‌سی ایله بیرلشیر و پولیپپتید زنجیری عمله گتیریر؛ ۴. یوکسکمولکول کۆتله‌سینه مالیک اوْلورلار (۴-۵ مین‌دن میلیونا قدر). ترکیبین‌ده ۲–۱۰ سایدا آمینتورشو اوْلان پروتئینلرا پپتیدلر، ۱۰–۴۰ سایدا اوْلانلارا پولیپپتیدلر دییلیر اگر بیر آمینتورشونون اوْرتا موْلکول کۆتله‌سینی ۱۰۰ قبول اتسک، اوْندا پپتیدلرین موْلکول کۆتله‌سی ۱۰۰۰-ا برابه اوْلار. پولیپپتید و زولاللارینکی ۴۰۰۰-دن داها یۆکسک‌دیر. بعضی پروتئینلرین موْلکول کۆتله‌سی جدول ۳ -ده وریلمیشدیر
بۆتون پروتئینلرین ترکیبین‌ده C, H, O, N, P, S المنتلری اوْلور. بعضاً Fe, Cu, Co و دیگر المنتلره ده راست گلینیر. حاضیردا جانلی عالمین مۆختلیف ساحه‌لرین‌ده ۲۰۰-ا قدر آمینتورشو تاپیلمیش‌دیر. اینسان اوْرقانیزمین‌ده ۶۰-آ قدر آمینتورشو و اوْنون تؤره‌مه‌لری واردیر. لاکین اوْنلارین هچ ده هامی‌سی پروتئینلرین ترکیبینه داخیل اوْلمور. آمین تورشولار ۲ یره بؤلونور: پروتینوگن و غیری-پروتینوگن. جانلی اوْرقانیزملرین ترکیبینه داخیل اوْلانلارا پروتو گن آمینتورشولار دییلیر .
پروتئینلرین فیزیکی و کیمیوی خاصه‌لری
[دَییشدیر]هر بیر پروتئینین آمینتورشو ترکیبی و فزا قورولوشو اوْنون فیزیکی-کیمیوی خاصه‌سینی تعیین ادیر. پروتئینلر تورشو– اساس، بوفر، کوللوید و اوْسموس خاصه‌لرینه مالیک‌دیر. پروتئینلر ایریمولکول‌لو بیرلشمه‌لر اوْلوب، آمفوتر پولیلکترولیتلردیر. چونکی اؤزلرین‌ده آمین و تورشو (کاربوکسیل) قروپلارینی ساخلادیغینا گؤره هم اساس، هم ده تورشو خاصه‌سی داشیییرلار. اوْنلارین آمفوترلیگی ایله آمینتورشولارین آمفوترلیینی اینیلش‌دیرمک اوْلماز. ترکیبین‌ده آسپاراگین، قلوتامین، آمینلیمون تورشولاری اوْلان زولاللار تورشو خاصه‌سی، لیزین، آرژنینین، هیستیدین اوْلان پروتئینلر ایسه اساسی خاصه داشیییر. پروتئینین ترکیبین‌ده نه قدر چوْخ تورشو خاصه‌سی داشییان آمینتورشولار اوْلسا، بیر اوْ قدر کسکین تورشو خاصه‌سی گؤستره‌جک‌دیر. آمینتورشو موْلکولون‌دا هیدروکسیل و سولفیدریل قروپلاری تورشولوق خاصه‌سینه تأثیر اتمیر. بوفر خاصه‌سی. پروتئینلر بوفر خاصه‌سینه آز دا اوْلسا مالیک اوْلماسینا باخمایاراق، اوْنلارین بوفر توتومو فیزیولوژی قمتلردن محدوددور. مسثتنی حال اوْلاراق، ترکیبین‌ده هیستیدین اوْلان پروتئینلر بوفر خاصه‌سینه مالیک اوْلور و اوْنلارین په قیمتی فیزیولوژی قیمته یاخین‌دیر. بئله پروتئینلر چوْخ آزدیر. یگانه پروتئین اوْلان هموقلوبین‌ده هیستیدینین میقداری ۸%-ا چاتیر. بۇ ایسه اریتروسیتلرده هوجیرداخی‌لی بوفر عمله گتیریر. بئله‌لیکله، قان‌دا په-این قیمتی ثابت ساخ‌لانیر. پروتئین یوکو اوْنون تر کیبین‌ده اوْلان تورشو و اساسی آمینتورشولارین میقدارین‌دان وابسته‌دیر:
عمومی پروتئین موْلکولونون یوکونون جمعی طبیعی کی، موحیطین په–دان وابسته اوْلاجاق. اگر موحیط تورش اوْلسا، موثبت یوک، اساسی اوْلسا منفی یوک داشییاجاق. اله بیر حال اوْلور کی، پروتئین موْلکولون‌دا موثبت یوکلرین جمعی منفی یوکلرین جمعینه برابر اوْلور. بۇ حال‌دا پروتئینین یوکو صیفیرا برابر اوْلور. بئله اوْلان حالا ایزولکتریک نقطه‌سی دییلیر. بۇ نقطه‌ده پروتئین الکتریک ساحه‌سینه موناسیبت‌ده حرکت‌سیز اوْلور. په-این قیمتی ایزولکتریک نقطه‌دن (این) کیچیک اوْلسا، پروتئین موثبت یوک، بؤیوک اوْلسا منفی یوک داشیییر. سیتوپلازمانین پروتئینینین این په = ۵.۵ اوْلور. آلانین‌ده په= ۶.۰۲ اوْلور. این قیمتی محلول‌دا پروتئینلرین ایستابیل‌لیگی اۆچون چوْخ اهمیت‌لی‌دیر. چونکی پروتئینلر این-ده اوْلدوقجا دایانیق‌سیز اوْلور. باشقا سؤزله، یوک‌سوز پروتئین ذراتی بیر-بیرینه یاپیشیر و چؤکور. کوللوید و اوْسموس خاصه‌سی. معلوم‌دور کی، کوللوید محلوللار یالنیز ایستابیلیزاتورون کمکی ایله عمله گلیر. ایستابیلیزاتور بونلارین چؤکمه‌سینه مانع اوْلور. پروتئینلرین سودا مه‌لولو مؤحکم تارازلیغا مالیک‌دیر. واخت کچدیکجه چؤکمور و یا پیختالاشمیر. بئله‌لیکله، هچ بیر ایستابیلیزاتورا احتیاج اوْلمور. پروتئین محلوللاری هوموگن سیستم‌دیر، یعنی بیرجینس‌لی‌دیر. بۇ باخیم‌دان اوْنلاری حقیقی محلوللارا عایید اتمک اوْلور. لاکین اوْنلارین ایریمولکول‌لو اوْلماسی کوللوید سیستمینه داخیل ادیلمه‌سینه ایمکان وریر و آشاغی‌داکی خصوصیتلری داشیییر: ۱. اوْنلار کاراکتریک اوْپتیکی خاصه داشیییر؛ ۲. دیففوزییا سرعتی آزدیر؛ ۳. یاریمسیزدیریجی غشان‌دان کچه بیلمیر؛ ۴. محلوللارین اؤزلولویو یۆکسک‌دیر؛ ۵. گل املگتیرمه قابیلیتینه مالیک‌دیر.[۱]
پروتئینلرین اوْپتیکی خاصه‌سی
[دَییشدیر]. پروتئینلرین قاتی محلوللارینا یان‌دان ایشیق دوشدوک‌ده، پارلایان کونوسواری شکیل آلینیر. بۇ حادثه‌یه تیندال حادثه‌سی و یا تیندال اثری دییلیر. پروتئینلرین ایشیق سپه‌له‌مه خاصه‌سین‌دن ایستیفاده اد‌رک، اوْنلارین نفلومترییا اۆصولو ایله میقدارینی تعیین اتمک اوْلور. پروتئینین اوْسموس خاصه‌سی. بیرطرفلی دیففوزییا حادثه‌سی اوْسموس آدلانیر. پروتئینلر ایریمولکول‌لو بیرلشمه‌لر اوْل دوغونا گؤره، یاریمسیزدیریجی غشان‌دان دیففوزییا ادیب کچه بیلمیرلر. لاکین کیچیک موْلکوللار، مثلاً، سو کچه بیلیر. بۇ اۆصول‌دان ایستیفاده اد‌رک، پروتئینین ترکیبین‌ده اوْلان قاریشیقلاری آییرماق اوْلور. بۇ پروسسه دیالیز دییلیر. زولال موْلکوللارینین یاریمسیزدیریجی غشان‌دان کچمه‌مه‌سی حسابینا اوْسموس حادثه‌سی یارانیر. هللدیجینین بیرطرفلی دیففوزییاسی نتیجه‌سینده یارانان تضییقه اوْسموس تضییقی دییلیر.
پروتئینلرین دناتوراسییا و رناتوراسییاسی
[دَییشدیر]. مۆختلیف عامیللرین تأثیرین‌دن پروتئینلرین ایکینجی‌لی، اۆچونجولو، دؤردونجولو قورولوشلارینین موقتی و یا همیشه‌لیک ایتمه‌سینه دناتوراسییا دییلیر. قید اتمک لازیم‌دیر کی، سینتتیک و طبیعی پپتیدلر دناتوراسییایا اۇغرامیر. دناتوراسییانی تؤره‌دن فاکتورلار آشاغی‌داکیلاردیر: ۱. فیزیکی عامیللر: تِمپراتور، تضییق، مکانیکی تأثیر، اۇلتراسس و ایونلاشدیریجی شوالارین تأثیرین‌دن پروتئینلر کواقولیاسییایا اۇغراییر. بئله‌لیکله، پروتئینلرین هامی‌سی ترمولابیل‌دیر. آنجاق اله پروتئینلر وار کی، مثلاً، باکتری لردا اوْلانلار تِمپراتورون آرتماسینا قارشی داوام‌لی‌دیر. ۲. کیمیوی عامیللر: تورشو، قلویلر، اورقانیک هللدیجیلر، بعضی آمید بیرلشمه‌لری، کاربامید، قوانیدین دۇزلاری، آلکالویدلر، بعضی آغیر دمیرلار (زن، با). اینسان و حئیوان اوْرقانیزمین‌ده طبیعی دناتورلاشدیریجی واسطه حاضیرلانیر. بۇ دا کلورید تورشوسودور. محض کلورید تورشوسونون تأثیری ایله پروتئینلر دناتوراسییایا اۇغراییر و آنزیملر طرفین‌دن اوْنلارین پارچالاماسینا کؤمک ادیر. اۇزون مدت حساب ادیلیردی کی، دناتورلاشما دؤنمیندر. لاکین بعضی حاللاردا دناتوراسیادیجی عامیلی کنار اتدیک‌ده، (مثلاً، کاربامید) پروتئینین بیولوژی فعّاللیگی برپا اوْلونور. بۇ رناتوراسییادیر. دناتوراسییا اوْلونموش پروتئینلرین فیزیکی-کیمیوی و بیولوژی خاصه‌سینین برپاسینا رناتوراسییا دییلیر.