I Asəfcah Mir Qəmərəddin xan

I Asəfcah Mir Qəmərəddin xan
urdu آصف جاہ‎‎
Heydərabad nizamı
31 iyul 1724 – 1 iyun 1748
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	20 avqust 1671(1671-08-20)
Doğum yeri	Aqra
Vəfat tarixi	1 iyun 1748(1748-06-01) (76 yaşında)
Vəfat yeri	Burhanpur, Maratha İmperiyası
Fəaliyyəti	siyasətçi
Dini	islam
Hərbi xidmət
Döyüşlər	Dekan döyüşləri[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nizamülmülk Asəfcah Mir Qəmərəddin Çin Qılınc xan (d.20 avqust 1671 — ö.1748) — Baburlu dövlət adamı və Heydərabad nizamlığının qurucusu (1724–1748).

Həyatı

20 avqust 1671-ci ildə Hindistanda ehtimalən Aqrada doğuldu. Türkistandan Hindistana köç ətmiş, Əbu Bəkrin soyundan gəldiyini iddia edən bir ailəyə mənsubdur. Adı Mir Qəmərüddin olub bu ad və Qılınc xan ünvanı ona Sultan Övrəngzib tərəfindən, Asəfcah unvanı da Nasırüddin Muhamməd Şah tərəfindən verilmişdir. Babası Xacə Abid hac dönüşü Dəkkən valisi Övrəngzibin xidmətinə girdi və onun taxta keçməsindən sonra önəmli vəzifələrə üstləndi. 1080-ci (1669-cu) ildə Buxaradan Hindistana gəlib Övrəngzibin xidmətinə girən atası Şəhabəddin 1094-cü (1683-cü) Qaziddin Firuz Cəng ünvanını aldı.

Nizamülmülk on yeddi yaşında dövlət xidmətinə girərək mansabdar oldu. 1684-cü ildən etibarən atasıyla birlikdə səfərlərə qatıldı. 1114-cü (1702-ci) Bicapur bölgəsi valiliyinə gətirildi. Övrəngzibin vəfatının (1118/1707) ardından taxt iddiasında olan oğulları arasında tərəfsiz qaldı. I Bahadır Şah dönəmində Əvəd əyaləti (Subə) valisi və Ləknəv fövcdarı olan Nizamülmülk, İranlı Zülfiqarəli xanın Bahadır Şah üzərində nüfuz sahibi olmasından bir neçə ay sonra görəvlərindən istifa edib, Dehlidə sakit bir həyat sürməyə başladı. Bahadır Şahın 1124-cü (1712-ci) ildə vəfatının ardından oğlu Cihandar Şah tərəfindən mansabdar tayin ədildi. Şahzadə Fərruhsiyər amcası Cihandar Şaha karşı ayaklandığında Türkistan asıllı askərlərlə birliktə Fərruhsiyərin üzərinə göndərilmək istəndiysə də o bu görəvi kabul ətmədi. 1124tə (1713) Cahandar Şahı məğlub edərək Baburlu taxtına keçən Fərruxsiyar ona yardım ədən Barə Seyyidlərindən Abdullah xanı Qütbülmülk ünvanıyla vəzir, Hüseynəli xanı Əmirülüməra ünvanıyla Mir Bahşı (ordu komandanı), Seyyidlərlə yaxşı münasibətləri olan Asəfcahı da ona qarşı başlatılan hərəkata qatılmadığı üçün Nizamülmülk Bahadır ünvanıyla altı vilayətdən (Handəş, Bərar, Övrəngabad, Bidər, Heydərabad [Gülkündə], Bicapur) oluşan Dəkkən əyalətinə vali təyin ətti. 1125-ci (1713-cü) ildə Dehlidən ayrılan və Əvrəngzib gibi Övrəngabadı özünə mərkəz seçən Nizamülmülk bu görəvi sırasında gerçəkləşdirdiyi idari, mali, asgəri və içtimai düzənləmələrlə xalqın sevgisini qazandı. Bölgədə güclü bir varlığa sahib olan Marataların təsirliyini ortadan qaldırarak əyalətin güvənliğini sağladı. Nizamülmülkün qısa zamanda göstərdiyi bu uğur hökumət mərkəzinə hakim bulunan Seyyidləri kuşkulandırdı. Əmirülüməra Hüseynəli xan 1127-ci (1715-ci) ildə Dəkkən əyaləti valiliyini üzərinə alarak Nizamülmülkü Dehliyə çağırdı. Nizamülmülk, Dehlidə Fərruxsiyər Şahın güvənini qazanıp öz istəyiylə bu dəfa Muradabad valiliyinə gətirildi. Fərruxsiyər, Seyyidlərlə ilişkisi pozulunca imparatorluk içindəki Türk asilzadələrinin lidəri olan Nizamülmülkün yardımıyla Seyyidlərin nüfuzunu qırmak istədi və kəndisinə vəzirlik makamını vaad etdi. Nizamülmülk, Seyyidlərə karşı olmakla birliktə Fərruhsiyərə güvənmədiği için təklifi kabul ətmədi; bunun üzərinə görəvindən alındı. Birkaç ay sonra Vəzir Abdullah Han kardəşi Dəkkən Valisi Hüseyn Ali Hanı Dehliyə çağırarak Fərruhsiyərə karşı mücadələyə girişti. Marata ordusuyla Dehliyə gələn Hüseyn Ali Şah 1131də (1719) Fərruhsiyəri tahttan indirip öldürttü. Səyyidlər tərəfindən tahta gəçirilən iki vəliaht dirayətli çıkmayınca Cihan Şahın üçüncü oğlu Ruşən-Ahtər Nasırüddin Muhamməd Şah, Padişah (Badşah) Gazi unvanıyla tahta gəçirildi.

Türk asilzadələri tərəfindən çok səvilən Nizamülmülkün Dehlidəki varlığını təhlikəli görən Əmirülüməra Hüseyn Ali Han, Malva valiliğini təklif ədərək onu Dehlidən göndərmək istədi. Nizamülmülk hiçbir şəkildə azlədilməməsi şartıyla bu təklifi kabul ədip Malvaya harəkət ətti (Rəbiülahir 1131 / mart 1719). Kısa zamanda güçlü kimsələri ətrafına toplayarak Səyyidlərin Dehlidəki hakimiyətini kırmak için sultanı təşvik ətməyə başladı. Durumu öğrənən Səyyidlər Nizamülmülkə Agra, Allahabad, Mültan vəya Burhanpur valiliklərindən birini təklif ədip onu Malvadan uzaklaştırmayı düşündülər. Buna karşılık Nizamülmülk, Səyyidlərin anlaşmayı bozduğu gərəkçəsiylə Dəkkənə yürüdü (Cəmaziyəlahir 1132 / Nisan 1720). Öncə Handəşi ələ gəçirən Nizamülmülkün başarıları bölgədəki diğər askərlərin də onun tarafına gəçməsini sağladı. Burhanpur və Bərar yönəticiləri də ona katıldı. Bunun üzərinə Barə Səyyidləri, Nizamülmülkü ortadan kaldırmak için askəri harəkata giriştilər. Dilavər Hanın bu amaçla yola çıktığını öğrənən Nizamülmülk, kəndisinə karşı güçlərin birləşməsini önləmək için onu Malva yakınlarında karşılayarak mağlup ətti. Bu zafər Nizamülmülkün nüfuzunu daha da arttırdı. Ardından Səyyidlər zaman kazanmak amacıyla kəndisinə Dəkkən valiliğini təklif əttilər. Ancak Dəkkəndən ayrılmak istəməyən Vali Aləm Ali Han, Balapur yakınlarında Nizamülmülkün ordusuyla karşılaşıp mağlup oldu (Şəvval 1132 / Ağustos 1720). Nizamülmülkün başarılarından cəsarət alan Dehlidəki Türk asıllı kumandanlar Səyyidlərə karşı bir harəkətə girişip Hüseyn Ali Hanı öldürdülər. Kardəşinin öldürüldüğünü öğrənən Kutbülmülk Abdullah Han Babürlü tahtına Rəfiuş-şanın oğlu Vəliaht İbrahimi gəçirərək Türk asıllı kumandanlara karşı harəkat başlattıysa da yənilgiyə uğradı və bir sürə hapsədildiktən sonra Dehlidə zəhirlətilərək öldürüldü. Səyyidlərin Babürlü idarəsi üzərindəki ətkinliğinə son vərilməsinin ardından Babürlü hükümdarı durumu kontrol altına almaya çalıştı. Hinduların dəstəğini kazanmak için cizyə kaldırıldı. Nizamülmülk vəzir tayin ədildi (5 Cəmaziyələvvəl 1134 / 21 Şubat 1722). Nizamülmülkün vəzirliğə gətirilməsi dəvlət yönətimində istikrar sağladı. Bu durumdan rahatsız olan çəvrələr vəzirlə sultanın arasını açmaya çalıştılar. Nizamülmülk gəlişmələrdən sorumlu tuttuğu Haydar Kulı Hanın saraydan uzaklaştırılmasını istədi. Haydar Kulı Han Gucərata vali olarak göndərildi. Ancaq burada bağımsız gibi davranmaya başladı. Bunun üzərinə harəkətə gəçən Nizamülmülk, Dehliyə kaçan Haydar Kulı Hanın yərinə amcası Ahməd Hanı vali yaptıktan sonra Malvada sıkıntı çıkaran Dost Muhamməd Han məsələsini hallətmək üzərə Malvaya yönəldi. Nizamülmülkün kısa zamanda Gucərat və Malvayı kontrol altına alması sultanı tədirgin ətti və Dəkkən valiliğini ondan almak istədi. Vəzirlik görəvindən istifa ədən Nizamülmülk ailəsiylə birliktə Dəkkənə gitmək üzərə Dehlidən ayrılıp Zilkadə 1136da (Ağustos 1724) Əvrəngabada gəldi. Dəkkən vilayətində Nizamülmülktən sonra asayiş bozulmuş, Maratalar yər yər hakimiyəti ələ gəçirmişti. Vali Mübariz Han, Nizamülmülkün bölgəyə gəlməsini əngəlləmək istədi. 22 Muharrəm 1137də (11 Əkim 1724) Mübariz Han və Nizamülmülkün askərləri arasında Əvrəngabada 80 mil uzaklıkta Şəkərhira dənilən yərdə yapılan savaşta Mübariz Han mağlup olup öldürüldü. Bu zafərin ardından Nizamülmülkün Dəkkəndə bağımsızlığını ilan ətməsiylə Haydarabad Nizamlığı (Asəfcahilər) kurulmuş oldu (1724). Nizamülmülk bağımsız harəkət ətməklə birliktə hərhangi bir sultanlık unvanını kullanmadığı gibi kəndi adına hutbə okutmadı və para bastırmadı. Babürlü Sultanı Nasırüddin Muhamməd Şahı hükümdar olarak tanıdı. Sultan da fiili durumu kabul ətmək zorunda kaldı və Asəfcah unvanıyla Dəkkən valiliğini Nizamülmülkə vərdiğini ilan ətti (1137/ 1725).

Marata lidəri Baji Raonun Zilkadə 1149da (Mart 1737) Dehli önlərinə kadar gələrək şəhri təhdit ətməsi üzərinə Babürlü sultanı, Nizamülmülktən Malva və Gucərat bölgəsində Marataları durdurmak için yardım istəmək durumunda kaldı və kəndisinə Malva valiliğiylə vəkil-i mutlak görəvlərini vərdi. Nizamülmülk yakınlarının itirazlarına rağmən Dehliyə gitməyə karar vərdi. Dəkkən valiliğini oğlu Nasır Cəngə bırakıp bölgədən ayrılan Nizamülmülk Rəbiüləvvəl 1150də (Təmmuz 1737) Dehliyə ulaştı və vəkil-i mutlak unvanıyla görəvə başladı. Oğlu Gāziddin Han da Agra və Malva valiliğinə gətirildi. Ardından Malvada Maratalar üzərinə səfərə çıkan Nizamülmülk Bopaldə savunma savaşına girişti. Ancak uzun sürən mücadələ sırasında Dehlidən dəstək gəlməyincə Narmada ilə Çambal ırmakları arasındaki bölgə ilə Malvayı Baji Raoya bıraktı və Dehliyə döndü.

1151 (1739) yılında Avşarlı Hükümdarı Nadir Şah, Lahoru ələ gəçirərək Dehliyə yönəldiğində Sultan Muhamməd Şah Nizamülmülkün tavsiyəsiylə kumandayı bizzat üstləndi. Ancak diğər kumandanların sultanı yanlış yönləndirdiğini və Nadir Şah karşısında dirəniləməyəcəğini görən Nizamülmülk savaşa doğrudan müdahələ ətmədi. Nadir Şah, Babürlü orduları karşısında kazandığı başarılardan sonra Dehliyə yürüməyip ganimət karşılığında gəri çəkiləbiləcəğini bəlirtip görüşmə yapmak üzərə Nizamülmülkü davət ətti. Nizamülmülk, Nadir Şah ilə görüşərək anlaşma sağladı. Ancak daha sonra Nizamülmülkün mirbahşılığa da tayin ədilməsini hazmədəməyən Əmirülüməra Burhanülmülkün kışkırtmasıyla Nadir Şah Dehli üzərinə yürüyərək şəhri yağma ətti, binlərcə insanı öldürdü. Babürlü sarayının günümüzdə Topkapı Sarayı Müzəsində korunan Taht-ı Tavus ilə halən İngiliz kraliyət ailəsində bulunan "kuh-i nur" əlması və pək çok mücəvhərinə əl konuldu. Nadir Şahın Dehlidən ayrılmasından sonra Nizamülmülk də Dəkkənə dönmək üzərə Cəmaziyələvvəl 1153tə (Ağustos 1740) Dehlidən ayrıldı. Ancak Dəkkəndə yərinə vali olarak bıraktığı oğlu Nasır Cəng kəndisinə isyan ətti, məydana gələn savaşta Nizamülmülk oğlunu yənilgiyə uğrattı (1154/1741). 4 Cəmaziyəlahir 1161də (2 Haziran 1748) vəfat ədən Nizamülmülk, Hindistanda yətişən büyük kumandan və dəvlət adamlarından biri olarak qəbul edilir.

Həmçinin bax

• Heydərabad nizamı