Galileo Galilei

De Galileo Galilei [ɡaliˈlɛːo ɡaliˈlɛːi] (* 15. Februar 1564 z Pisa; † 8. Jänner 1642 z Arcetri bi Florenz) isch e italienische Mathematiker, Physiker un Astronom gsi, wo bahnbrechendi Entdeckige uf mehrere Biet vu de Naturwisseschafte gmacht het. Er isch de Begründer vu de Experimentalphysik, wu de technisch Fortschritt druf beroiht.

Nooch em Galilei bnennt sin:

im cgs-System d'Ainhait fer d'Fallbeschlünigig „Gal“;
e Krater ufem Mond;
d'Rumsonde Galileo, baut fer d'Erforschig vum Planet Jupiter und de galileische Mond;
s'zuekimftig Satellitenavigationssystem Galileo;
e populärwisseschaftlichi Fernsähsendig, wo Galileo haisst
e dimensionslosi Chennzahl vu de Strömigsmechanik (Galilei-Zahl)
e Hotel- un Fluegreservationssystem (Galileo)

Läbe un Werch

Herchunft un Lehrjohr

De Galileo Galilei het us ere verarmte Florentiner Patrizierfamilie gstammt. Si Familiezwiig het de Namme vume bedütede Vorfahre agnu, vum Arzt Galileo Bonaiuti (15. Johrhundert). Im Galilei si Vadder Vincenzo isch Duechhändler, Musiker un Musiktheoretiker gsi un het als soniger mathematischi Chenntniss un Interesse gha; er het de Zämmehang zwische Saitespannig un Tonhöchi undersuecht un debi die viilliicht erst nitlinear Beziehig vu de Physik entdeckt. Es isch wohrschinlich, dass de jung Galileo nit bloß systematisch-experimentelli Undersuechige in Kombination mit streng mathematischer Formuleerig vu sinem Vadder glernt het, sundern au de Widerwille, uraldi Autoritäte kritiklos z'akzepteere.

De Galilei isch als Novize ime Chloster erzoge worre un het e Neigig zeigt, in de Benediktiner-Orde iztrette, isch aber vu sinem Vadder (ageblich?) wäge ere Augeentzündig heimgholt un deno zum Medizin-Studium uf Pisa gschickt worre (1580). Viil später het er gsait, er häb mit em Gedanke gspilt, Moler z'werre; au isch er e anerkännt guete Lutespiiler gsii. Noch veer Johr het er si Studium abbroche und isch uf Florenz gange um bim Ostilio Ricci, eme Glehrte us de Schuel vum Niccolò Tartaglia, Mathematik z'studeere. Er het si Läbensunderhald mit Privatunderricht bestritte, sich mit agwendeter Mathematik, Mechanik un Hydraulik beschäftigt, un agfange, in de bildete Chreis vu de Stadt mit Vorträg un Manuskripte uf sich ufmerchsam z'mache. Vor de Accademia Fiorentina het er mit eme geometrisch-philologische Referat iber d'Topographie vum Dante sinere Hölle glänzt (Due lezioni all'Accademia fiorentina circa la figura, sito e grandezza dell'Inferno di Dante, 1588). 1585/86 het er ersti Ergebniss zu de Schweri vu feste Körper vereffetlicht (Theoremata circa centrum gravitatis solidorum) un e antiks Problem (Heron) dur Konstruktion vu ere hydrostatische Woog fer d'Bestimmig vum spezifische Gwicht gleest (La bilancetta, Manuskript).

Lektor z Pisa, 1589–1592

Anno 1589 het er e Stell als Lektor fer Mathematik an de Universität Pisa erhalde. De Lohn het chum zum Iberläbe glängt; denno isch es im Galilei glunge, vorzüglichi Instrument z'baue un z'verchaufe. Au het er e Thermometer entwicklet, wo allerdings no arg ugnau garbeitet het. Er het d'Pendelbewegig undersuecht un gfunde, dass d'Periode nit vu de Uslenkig oder em Gwiicht vum Pendel abhängt. Bis in sini letzte Läbensjohr het ihn s'Problem beschäftigt, wie mer sälli Entdeckig fer d'Konstruktion vu ere Pendeluhr nutze chönnt.

Fer d'Undersuechig vu de Fallgsetz (usgehend vu de Pendelbewegig) het de Galilei als Versuechsaornig die schief Ebeni mit Chugle us verschiidene Materialien igfüehrt. Sälli geniale Idee het's erstmols erlaubt, d'Gschwindigkait vu de - langsam arollende - Chugle z'messe. So het er d'Beschlünigig entdeckt und d'Datsach, dass sälli ebbis vu de Gschwindigkait völlig verschides isch. Säll wiiderum het sich am beste in de Formlesprooch vu de Mathematik darstelle lo. (Im Galilei si Schüeler un erster Biograph Vincenzo Viviani het d'Behauptig in d'Welt gsetzt, de Galilei häb in Pisa au Fallversuech vum Schiefe Turm undernu; in im Galilei sinene Schrifte un Manuskripte findet sich aber kei Hiwiis uf sonigi Versuech, wo mangels hiriichend gnaue Uhre quantitativ nit uswertbar gsi wäre. Devu z'underschiide isch s'Turmargument als Gedankeexperiment, wo de Galilei in sinem Hauptwerch "Dialogo" sehr wohl selber druf igot.)

De Galilei het d'Ergebniss vu sinene mechanische Undersuechige ime Manuskript zämmegfasst, wo hüt als De motu antiquiora ziteert wird un erst 1890 (?) druckt worre isch. Dodrin enthaldeni Agriff uf Aristoteles sin vu sinene konservative Kollege in Pisa ufründlich ufgnu worre un solle dezue gfiehrt ha, dass im Galilei si Stelle 1592 nit verlängeret worre isch.

Im Galilei si materielli Situation isch dodur verschärft worre, dass 1591 si Vadder gstorbe isch. Er het no fer si Mueder, fer dri jüngeri Gschwister un fer d'Mitgift vu sinere äldere Schwester sorge müesse.

Professor in Padua, 1592–1610

Ufzeichnige vom Galilei zue dr Entdeckig vo dr Jupitermond (1610)

S isch in ere guete Protektion z verdanke, dass de Galilei 1592 uf de Lehrstuehl fer Mathematik in Padua bruefe worre isch, wu sich au de Giordano Bruno Hoffnige druf gmacht gha het. In Padua, wu zue de riiche un liberale Republik Venedig ghert het, isch de Galilei 18 Johr lang bliibe. Sälli Zitt soll er später die glücklichst vu sinem Läbe gnennt ha.

Obwohl si Stell wesentlich besser doteert gsi isch wie die vorig z'Pisa, het de Galilei si Salär ufbesseret, indem er näbe sine akademische Vorläsige vornähme Schüeler Privatunderricht erdailt het, dorunder zwai spätere Kardinäl. Ferner het de Galilei ab 1597 ä "Proportionszirkel" vertriibe – Vorläufer vum Rechenschieber, wo "Compasso" gnennt worre isch - vu dem het er d Konstruktion erheblich verbesseret gha un fer d Fertigig het er ä aigene Mechaniker bschäftigt. Beraits in dem Jahr het er ime Brief an de Johannes Kepler dütlich z'erchenne gä, was er vum heliozentrische Weltsystem ghalde het: "…unser Lehrer Kopernikus, wo verlacht worre isch".

Die Supernova vu 1604, wo hüt nooch em Kepler bnannt isch, het ihn zu drei öffentliche Vorträg veralosst, wun er die aristotelische Astronomi un Naturephilosophi drin agriffe het. Us de Datsach, dass kai Parallaxe het festgstellt werre chänne, het de Galilei (wie beraits 1572 de Tycho Brahe) gschlosse, dass de nöi Stern witt vu der Erde entfernt si müesst, sich also in de Fixsternsphäri befänd. Nooch herrschender Lehre isch sälli fer uveränderlich gehalde worre - ä witters Argument gege d'Anschauige vu de „Peripatetiker“, wie mer d'Aristoteles-Schüeler gnennt het. Sini Undersuechige zue de Bewegigsgsetze het er au in sälle Johr fortgsetzt.

1609 het de Galilei vum im Johr devor in Holland vum Jan Lippershey erfundene Fernrohr erfahre. Er het us chäufliche Linse ä Gerät mit ugfähr veerfacher Vergrößerig baue, drno glärt selber Linse z'schliffe, un het bald ä acht- bis nünfachi, in spätere Johre bis zue 33fachi Vergrößerig erraicht. De Galilei het si Instrument - si militärische Nutze isch uf de Hand gläge (es het im Gegesatz zum Kepler'sche Fernrohr ä ufrechtstoendi Abbildig gliferet) - de venezianische Regeerig, de Signoria, vorgstellt, was ä diefe Idruck gmacht het und het ihre s'(völlig illusorisch) allainig Rächt fer d'Herstellig vu sonige Instrument iberloh, worufhi si Ghalt verdrifacht [nooch andere Quelle verdopplet] worre isch. Im Gesesatz zue de Darstellig im Drama vom Brecht het de Galilei d'Grundidee vum Teleskops wohl nit als si aigeni Erfindig ausgä; ä Ghaltskürzig [-suspension ?] im folgende Johr dütet aber a, dass sich d'Signoria durus hinders Leecht gfüehrt gfüehlt het.

Als ain vu de erste Mensche het de Galilei ä Fernrohr fer d'Himmelsbeobachtung gnutzt. Säll het ä Revolution in de Erforschig vu de Himmelskörper bedütet, denn bis dertna sin d'Mensche uf Beobachtige mit em bloße Aug agwiise gsi. Mit ihm het d'Teleskop-Astronomi agfange. Er het festgstellt, dass d'Oberflächi vum Mond rauh un unebe isch, mit Erhebige un Chlüfte. Er het erchennt, dass de dunkel Dail vu de Mondoberflächi u de Erde ufghellt wird ("Erdschin"). Er het witter festgstellt, dass d'Planete - im Gegesatz zue de Fixsterne - als Schiibe z'sähe sin un het die vier grösste Monde vum Jupiter entdeckt. Er het si in Vorbraitig vu sinem Wexel an de Medici-Hof die Mediceische Gstirne gnennt. Hüt werre si - usgrechnet uf ä Vorschlag vum Simon Marius, wo si etwa zittglich au entdeckt het - als die Galileische Mond bezaichnet. Er het beobachtet, dass d'Milchstroß nit ä näbligs Gebilde isch (wie's im bloße Aug vorchummt), sundern us uzellige ainzelne Sterne bestot. Sälli Entdeckige (si schließe e Fäderzaichnig vu de Mooberflächi vu ihm selbet ii), veröffentlicht im Sidereus Nuncius (Sternebott) vu 1610, hän de Galilei uf ai Schlag berüehmt gmacht. De Sidereus Nuncius isch innerhalb vu wänige Däg vergriffe gsi.

Hofmathematiker in Florenz, ab 1610

Im Herbst 1610 het de Großherzog vu de Toskana, Cosimo II. (si ehemolige Schüeler), de Galilei zum Hofmathematiker un -philosoph und zum Erste Mathematikprofessor in Pisa - ohni jedi Lehrverpflichtig: ernennt. Er het volli Freihait kriegt, sich ganz de Forschig z' widme.

Spätistens bi de Umsidlig nooch Florenz het sich de Galilei vu de Marina Gamba, sineri Hushälteri, wun er dri Chinder gha het vun ere, trennt: d Virginia (Ordensnamme Maria Celeste, 1600-1634), d Livia (Ordensnamme Arcangela, 1601-1659) un de Vincenzio (1606-1669). Mit Hilf vum ä Bwunderer, de Kardinal Maffeo Barberini (später Papst Urban VIII.), het de Galilei sini Döchter noch vor Erraiche vum Mindistalder ime Chloster underbroocht - si hätte als uehelichi Chinder chum Ussichte uf ä standesgemäßi Hirot gha. De Suhn isch 1613 zue sinem Vadder nooch Florenz gschickt worre, nochdem Marina Gamba ä Ma nammes Giovanni Bartoluzzi ghirotet gha het; Galilei het ihn später legitimeert.

Witteri astronomischi Entdeckige un s'Verfahre vu 1616

Galilei het sini astronomische Beobachtige furtgsetzt un gfunde, dass de Planet Venus Phase wie de Mond het. Des het aber bloß bedüte chänne, dass d'Venus zittwiis jensits vu de Sunne, zue andere Zitte aber zwische Sunne un Erde stot. Doriber het er mit de römische Jesuite um de Christoph Clavius (mit dem het er beraits 1587 ä kontroversi Diskussion gfüehrt gha) Schriftverkehr gfüehrt. Selli hän nämlich d'Phasegstalt vu de Venus braits uabhängig vu ihm entdeckt gha. Iber die kosmologische Konsequenze - s'Ptolemäisch Weltbild isch nimmi länger haldbar gsi - sin sich d'Mathematiker un Astronome vu de Gsellschaft Jesu meh oder wäniger im Chlare gsi.

In sinere Begeisterig iber sini wisseschaftliche Erchenntniss het er in sinere Werchstatt gfertigti Fernrohr an Fründ un anderi Wisseschaftler gschickt. Aber es hän bloss wänigi Exemplare s'gwünscht Uflösigsvermöge erreicht. So het's gschähe chänne, dass menki d'Jupitermönd etc. nit hän erchenne chänne un ihm Tüschigsabsichte understellt hän. Anno 1611 het dr Galilei Rom bsuecht, isch fer sini Entdeckige hoch gehrt worre un het dur si Teleskop sinene Fründe - drunter au Jesuite - uverzüglich "le cose nuove del cielo" (die nöientdeckte Gegeständ am Himmel) zuegänglich gmacht: dr Jupiter mit sinene vier Begleiter, dr gebirgig, zerklüftet Mo, die „ghörnt“ (d. h. sichelförmig) Venus und dr „drifach“ Saturn. Er isch zum sexte Mitglid vu dr Accademia dei Lincei ernennt worre; sälli Ehr isch ihm so wichtig gsi, dass er sich ab dert Galileo Galilei Linceo gnennt het. Bi dem Ufenthalt het er e Audienz bim Papst Paul V. gha un er het si alde Bewunderer Maffeo Barberini troffe. E Johr später isch dr Barberini debi gsi, wie dr Galileo ä witteri uhaltbari Behauptig vum Aristoteles mit eme simple, aber iberzügende Experiment widerlegt het: Iis schwimmt uf Wasser nit deswäge, wil es (zwar schwerer, aber) flach isch, sundern wil's liichter isch.

D'Entdeckig vu dr Sunneflecke het ihn in e Usenandersetzig mitem Jesuite Christoph Scheiner verwicklet: mer het sich sowohl um d'Priorität als au um d'Dütig gstritte. Um d'Vollchummeheit vu dr Sunne z'rette, het dr Scheiner agnu, dass d'Flecke Satellite seie, wogege dr Galilei d'Beobachtig agfüehrt het, dass Sunneflecke entsten un vergen (Lettere solari, 1613, erstmols nit in latinischer Sproch, sundern im Volgare, dr Umgangssproch vu de Toskana, verfasst).

Fer dr Galilei isch's offesichtlich gsi, dass sini astronomische Beobachtige s'heliozentrisch Weltbild vum Nikolaus Kopernikus gstützt hän, aber kei zwingende Bewiis gliferet hän: sämtlichi Beobachtige (etwa d'Venus-Phase) sin au mit em Modell vum Tycho Brahe kompatibel gsi, wo sich Sunne un Mond um d'Erde, die übrige Planete aber um d'Sunne drille. (Datsächlich isch es erscht de James Bradley anno 1729 mit dr stellare Aberration glunge, d'Eigebewegig vu dr Erde gegeniber dr Fixsternsphäri noochzwiise.) Dr Galilei het sich bi dr Interpretation vu sinene astronomische Beobachtige zuenächst zruckghalde. Gege s'Kopernikanisch System hän immerhi Bibelstelle gsproche, us dene uf e Eigebewegig vu dr Sunne het gschlosse werre müesse (am wichtigste d'Stell, wo dr Josua dr Sunne befiihlt, stillz'sto [Jos. 10, 12]). Aber ihm isch - wohl scho in sinere Zitt in Pisa - dr Danke chu, d'"Umschwüng" (revolutiones) vu dr Erde um ihri Ax un um d'Sunne srie d'Ursach fer d' Gezitte: d'Gwässer däte debi beschlünigt un hi- un herbeweggt werre. Domit het er glaubt, r Bewiis fer s'kopernikanisch Weltbild in dr Händ z'ha (erst dr Newton het zeigt, dass nit d' Zentrifugalchraft, sundern d'Aziegigschräft vu dr Masse vum Mo un dr Sunne fer Ebbe un Flut ursächlich sin).

Kontroversi Diskussione am Florentiner Hof hän dr Galilei no doch veralosst, z'erchläre, dass e mit em Kopernikanische System verträglichi Bibeluslegig möglich sei (Brief an sin Schüeler un Noochfolger in Pisa, Benedetto Castelli, 21. Dezember 1613 Originaltext; Brief an d' Großherzogi-Mueder Christine vu Lothringe, 1615 Originaltext, aber erst 1636 veröffentlicht). Dr Brief an dr Castelli isch in fählerhafter Abschrift dr Inquisition zuegspilt worre, was Galilei veralosst het, e korrekti Abschrift hindenochz'sende un in persona nooch Rom z'reise, um sin Standpunkt z'verträtte.

Im März 1614 isch es im Galilei glunge, s'spezifisch Gwicht vu dr Luft als e 660stel vum Gwicht vum Wasser z'bestimme - herrschendi Meinig isch bis zue dem Zittpunkt gsi, dass Luft keinerlai Gwicht het. Des isch e witteri Widerlegig vu ere aristotelische Aschauig gsi. In dere Zitt isch er hüfig als Guetachter fer dr Grossherzog in technisch-physikalische Froge dätig gsi; als Forscher het er sich insbesunder mit Hydrodynamik, Liechtbrechig in Glas un Wasser sowie Mechanik (Beschlünigig) bschäftigt. In dr Johre 1610-1614 het er sich hüfig uf em Landguet vu sinem Fründ Salviati ufghalde, um si sitt Johre agschlageni Gsundhrit wiiderherz'stelle.

Anno 1615 het dr Kleriker Paolo Antonio Foscarini (ca. 1565-1616) e Buech veröffentlicht, wo het bewiise solle, dass die Kopernikanisch Astronomi nit dr Hailige Schrift widerspreche dät. Dorufhi het die Römisch Inquisition nooch Vorarbet vum bedütende Chilchelehrer Kardinal Robert Bellarmin e Undersuechigsverfahre eröffnet. 1616 isch im Foscarini si Buech bannt worre. Zuegliich sin einigi nit-theologische Schrifte iber Kopernikanischi Astronomi, dorunder au e Werch vum Johannes Kepler, uf dr Index gsetzt worre. S'Hauptwerch vum Kopernikus, De Revolutionibus Orbium Coelestium, in sinem Dodesjohr 1543 erschiine, isch nit verbotte worre, sundern „suspendiert“: es het forta bis 1822 im Iflussbereich vu dr Römische Inquisition bloss noch in Bearbeitige erschiine düerfe, wo betont hän, dass s'heliozentrisch System e blosses mathematischs Modell sei.

An sällem Verfahre (es isch kei Inquisitionsprozess gsi) isch dr Galilei offiziell nit bedeiligt gsi. Si Haldig isch aber e offes Gheimnis gsi, au wenn s'Schriibe an d'Grossherzogi-Mueder (no) nit veröffentlicht gsi isch. Wänigi Däg nooch dr förmliche Index-Beschlussfassig het dr Bellarmin an dr Galilei e Brief gschriibe mit dr Versicherig, Galilei häb keinere Lehr abschwöre müesse; gliichzittig aber het säll Schriibe die noochdrücklich Ermahnig enthalde, s'Kopernikanisch System in keinere Wiis als Datsach z'verteidige, sundern allefalls als Hypothese z'diskutiere. Säller Brief isch im Prozess vu 1632/33 als Bewiis fer im Galilei si Ughorsam zitiert worre. Allerdings het es in dr Akte zwei verschideni Fassige gä, vu dene numme eini korrekt underschriibe un zuegstellt gsi isch, weshalb im 19. und 20. Johrhundert einigi Historiker agnu hän, d'Inquisitionsbehörde häb zuugunste vum Galilei e Bewiis gfälscht.

Dr Galilei het sich vu dert a in dr Öffetlichkeit mit em Kopernikanische System zruckghalde. Ab 1616 het er sich intensiv mit dr Möglichkeit bschäftigt, d'Bewegige vu dr Jupitermönd als Zittmesser z'nutze, um s' Längegradproblem z'löse (erfolglos). Er het s'Teleskop erstmols in e Mikroskop konvertiert; d'Mikroskopi isch fer ihn aber e Beschäftigig vu nidriger Priorität bliibe.

De Dialog iber die zwai Weltsystem un de Inquisitionsprozess vu 1633

1623 isch im Galilei si alde Förderer, Kardinal Maffeo Barberini, zum Papst gwählt worre (Urban VIII.). Galilei het ihm sogli si Schrift Saggiatore gwidmet, ä Polemik gege de Jesuitepater Orazio Grassi iber d'Kometeerschinige vu 1618/1619, iber atomistischi un methodologischi Froge. In sällem Buech, wo er sit 1620 dra gschafft gha het, het Galilei si berühmt worreni Iberzügig gusseret, d'Philosophi (nooch em Sprochbruch in sällere Ziit isch dodemit d'Naturwisseschaft gmaint) stünd im Buech vu de Natur, un säll Buech sai in mathematischer Sproche gschriibi: ohni Geometri z'beherrsche, verstünd mer kai ainzigs Wort. Sither giltet Galilei als Begründer vu de moderne, mathematisch orienteerte Naturwissenschafte, glichzittig enthaltet säll ä chlari Absag an Alchemi un Astrologi.

Im Saggiatore het er d'Komete als erdnochi optischi Effekt (verglichbar mit Phänomene wie de Rägeboge oder s' Nordleecht), dodrin uf ä Theori vum Aristoteles iber Meteor zruckgriffend. Zue de Zitt vu de Kometeerschinige isch Galilei allerdings us gsundhaitliche Gründe nit in de Lag gsi, selber Beobachtige az'stelle. Si empirisch nit fundeerti Polemik gege d'Theori vu de Komete, wo Tycho Brahe un Orazio Grassi vertrette hän, isch als indirekti Vertaidigig vum kopernikanische System z'verstohe, wo nooch de Mainig vu Galilei dur d'Anahm sich nit uf Chraisbahne bewegende Himmelskörper bedroht gsi wär.

Mit sällere Polemik het Galilei die ald Feindschaft mit manche Jesuite beläbt. Aini vu de Folge isch ä anonymi Azaig vum Saggiatore wäge Atomismus un dodemit Verstoß gege die s' Obendmohl betreffende Dogme vum tridentische Konzil. Under Zuehilfenahm vum ä Gefälligkaitsguetachte vu Pater Giovanni Guevara hän d'Gönner vum Galilei im Vatikan sälli Azaig versande. loh. De Wisseschaftshistoriker Pietro Redondi vermuetet deshalb, dass au im Prozess 1633 ä Azeig wäge Atomismus un dodemit häretische Asichte bezüglich vum Obendmohl zuegrundlit, wo aber dur Intervention vu de aigens gschaffene päpstliche Undersuechigskommission uf die wit wäniger brisant Frog vum Kopernikanismus bzw. vum Ughorsam abglenkt worre isch.

1624 isch dr Galilei nooch Rom graist un isch sex Mol vum Barberini-Urban empfange worre, wo ihn ermuetigt het, iber s'Kopernikanisch System z'publiziere, solange er säll als Hypothese behandle dät; dr Brief vum Bellarmin an dr Galilei vu anno 1616 het dr Barberini domols nit chennt. Nooch lange Vorarbite un wiider underbroche dur Krankhete het Galilei 1630 de Dialogo di Galileo Galilei sopra i due Massimi Sistemi del Mondo Tolemaico e Copernicano (Dialog iber die zwai wichtigste Weltsysteme, s'Ptolemäisch un s'Kopernikanisch). In sällem Buech het dr Galilei under anderem si Relativitätsprinzip un si Vorschlag fer d'Bestimmig vu de Liechtgschwindigkait erchlärt (die erst präzis Messig vu de Leechtgschwindigkait uf de Erde isch erst 1849 Fizeau glunge.). Als vermaintlich stärchst Argument fer s'Kopernikanisch System het ihm si - irrigi - Theori vu dr Gezitte dient.

Im Mai 1630 isch dr Galilei wiider nooch Rom greist, um bim Urban VIII. un rm Niccolò Riccardi, dem fer d'Zensur verantwortliche Inquisitor, ä chilchlichi Druckerlaubnis (Imprimatur) z'erwirke. Er het au ä vorläufigi Druckerlaubnis erhalde. Zruck in Florenz het Galilei aber us verschidene Gründ entschiide, under anderem wil de Rusgäber (Fürst Cesi, Gründer vu de Accademie dei Lincei) verstorbe war und wäge ere Pestepidemi, sich mit ere Druckerlaubnis dur de Florentiner Inquisitor z'begnüge un s'Werch in Florenz drucke z'lo. Ufgrund vu verschidene Schwirigkaite, usglöst dur Riccardi, het de Druck aber erst im Juli 1631 afange chänne; im Februar 1632 isch de "Dialogo" erschine.

De Zensuruflag, s'Werch mit ere Schlussredi zuegunste vum Ptolemäische System z'beschließe, het dr Galilei gmeint noochz'chu, indem er sälli Red ins Mul vum manifeste Dummkopf Simplicio glegt het. Derzue het er dr Fähler begange, sich iber e Lieblingsgedanke vum Barberini-Urban lustig z'mache: dass mer e Theori niemols iber die vu ihr vorhergseite Effekte noochwiise chännt, wil Gott sälli Effekte jederzitt au uf anderem Wäg vorbringe chännt. Dodemit het dr Galilei dr Boge iberspanne un d'Protektion vum Papst verspilt, wo - möglicherwiis au us ussepolitische Gründe - jetz mit voller Härti reagiert het.

Im Juli 1632 het dr Riccardi dr Inquisitor vu Florenz agwiise, er sott d'Verbreitig vum Dialogo verhindere. Im September het dr Papst dr Galilei nooch Rom ibstellt. Mit dr Bitte um Ufschub, ärztliche Atteste, Areis un Quarantäne infolg vu dr Pestepidemi isch aber dr ganz Winter vergange. In Rom het dr Galilei in dr Residenz vum toskanische Botschafter gwohnt. Afang April 1633 isch er offiziell vernu worre und het fer 22 Däg e Apartment vu dr Inquisition beziege müesse. Am 30. April het er in ere zweite Ahörig bechennt, in sinem Buech girrt z'ha, un het wiider in di toskanische Botschaft zruckdüerfe. Am 10. Mai het er si schriftlichi Verteidigig, e Bitte um Gnade, igreicht. Am 22. Juni 1633 het dr Prozess stattgfunde. Zuenächst het dr Galilei glügnet, uf d'Dialogform vu sinem Werch verwiisend, s'kopernikanisch System glährt z'ha. Ihm isch dr Bellarminbrief (welli Fassig, isch nit bekannt) vorghalde un er im Unghorsam bschuldigt. Noochdem er sine Fähler abgschwore, si verfluecht un verabschüt gha het, isch er zue läbenslänglicher Haft verurteilt worre un isch somit dr Hirichtig uf em Schitterhufe entchu, wo anno 1600 am Giordano Bruno vollzoge, im Fall vum Galilei aber vu keinere Site agstrebt worre gsi isch. Dass dr Galilei iberhaupt verurdeilt worre isch, isch under de zueständige zehn Kardinäle durus strittig gsi; dri vu ihne (drunter dr Francesco Barberini, dr Neffe vum Papst) hän s'Urdeil nit underschrribe.

Dr Galilei selber het an sinere Iberzügig festghalde. D'Behauptig, dere zuefolg er bim Verlo vum Grichtssaal gmurmlet ha soll, "Eppur si muove" (un si (d'Erde) bewegt sich doch), isch historisch nit belegt un usserst uwohrschinlich; si isch aber scho zue sine Läbzitte verbreitet worre, wie e spanischs Gmälde vu ca. 1643/45 bewiise het. Sälli Wörter sin erstmolig 1757 in dr "Italian Libraries" vu eme Giuseppe Baretti, eme Ahänger vum Galilei, erwähnt worre.

Dr Galilei het zitläbens d'Chreisbahne als zentrale Bestanddeil vum Kopernikanische System agluegt un elliptischi Bahne us sällem Grund abglähnt. Dr Kepler, wo er in Briefkontakt mit gstande isch, het aber mit sinem Modell vu dr Ellipsebahne nämli praktisch alli Ugreimtheite zwische Beobachtig un heliozentrischem Weltbild besitigt. Fer d'Rettig vu sinem Konzept vu dr Chreisbahne het Galileo degege in Chauf gnu, dass es die beobachtet Position vum Planet Mars wesetlich schlechter vorusgsait het wie die komplizierte geozentrische Modelle vum Ptolemaios oder vum Brahe. Dass Galilei d'Komete zue atmospärische Erschinige uminterpretiert het, wil die alternativ Erklärig vu sich im Sunnesystem umherbewegende Objekte si Weltbild gfährdet hätt, dürft dr Glaubwürdigkait vu sinem Weltmodell ebefalls eher abträglich gsi si. Bi dr Sunneflecke isch dezue chu, dass d'Sunne nooch 1610 fer fast 40 Johr in e extrems Aktivitätsminimum gfalle isch, in dem es so guet wie keini beobachtbare Sunneflecke meh gä het. D. h. dur sälli Lune vu dr Natur het dr Galilei keini Beleg meh fer sälli Beobachtige lifere chänne. Usserdem het er in sinem Dialog wohlwiislich bloss die beide Weltsysteme vum Kopernikus un vum Ptolemaios diskutiert, (letzters het er ahand vu dr Venusphase empirisch widerlegt gha), nit aber s'geozentrisch Modell vum Brahe, wo sich mit sine Beobachtige ebefalls vertrage het.

Husarrest 1633–1642 un d' Discorsi

Dr Galilei isch under Arrest gstellt worre. Nooch wänige Wuche (in dr Botschaft vum Herzogtum Toscana z'Rom) isch er in d'Ufsicht vum Erzbischof vu Siena gstellt worre, wo allerdings e glüehende Bewunderer vum Galilei gsi isch un ihn nooch Chräfte understützt het. In Siena het er si diefi Nidergschlageheit iber dr Prozess un si Usgang iberwinde chänne. Nooch fümf Munät (Dezember 1633) het er in si Villa „Gioiella“ in Arcetri zruckchehre düerfe, isch aber under Husarrest bliibe, verbunde mit em Verbot vu jeglicher Lährdätigkait. Wo er wäge eme schmerzhafte Leistebruch um Erlaubnis bittet het, Ärzt in Florenz ufzsueche z'düerfe, isch si Gsuech abglähnt worre mit dr Warnig, witteri sonigi Afroge däte zue sinere Icherkerig füehre. Gmäss em Urdeil het er wuchetlich die siibe Buesspsalme (über dri Johr lang) z' bätte gha (sälli Verpflichtig het - solange si noch gläbt het – si Dochter Suor Celeste ibernu), un sini soziale Kontakt sin starch igschränkt worre. Immerhi isch es ihm gstattet gsi, mit sinene wäniger kontroverse Forschige fortzfahre un sini Döchter im Chloster San Matteo z'bsueche. Sämtlichi Veröffetlichige sin ihm verbotte gsi, aber er het e usdähnte Briefwexel mit Fründe un Glährte im In- un Usland gfüehrt un het später zittwilig Besuecher empfange chänne (dorunder dr Thomas Hobbes un dr John Milton, ab 1641 si ehemolige Schüeler Benedetto Castelli).

Dr Galilei het sitt längerem Problem mit sine Auge gha; 1638 isch er vollständig erblindet – möglicherwiis e Folg vu sine afangs ohni usreichende Schutz undernummene Sunnebeobachtige. Aber er het noch churz vor em völlige Verlust vu sinere Sähchraft d'Libration vum Mond entdeckt. E Gnadegsuech uf Frilossig isch abglähnt worre. Sini letzte Johr het er in sinem Landhus in Arcetri verbrocht.

Ab em Juli 1633 - noch in Siena - het dr Galilei an sinem physikalische Hauptwerch Discorsi e Dimostrazioni Matematiche intorno a due nuove scienze gschafft. Obwohl s'Inquisitionsurdeil kei explizits Publikationsverbot enthalde het, het sich e Veröffentlichig im Iflussberiich vu dr katholische Chilche als umöglich rusgstellt. E latinischi Ibersetzig vu dr Discorsi isch 1635 bi Matthias Bernegger in Strossburg erschine, s'italienisch Original 1636 bi Louis Elsevier in Leiden.

Inhaltlich het dr Galilei in dr Discorsi Asätz un Ergebniss us sine früehe Johrr wiider ufgriffe. Die beide nöie Wisseschafte, wo Galilei dodrin begründet, sin in moderner Sproch Elastizitätsheori un Kinematik. Er het under anderem noochgwiise, dass die bogeförmig Bewegig vum e Gschoss us zwei Komponente bestoht: die horizontal wird vu dr Trägheit bstimmt, die nooch unde grichtet degege vu stetiger Beschlünigig. S'Zämmewirke vu beide füehrt zue ere parabelförmige Fluegbahn.

Im Spotherbst 1641 het dr begabt Evangelista Torricelli si langjährige (sit 1637) Begleiter Vincenzo Viviani als Assistent un Privatsekretär abglöst, doch isch scho chlar gsi, dass dr Galilei nimmi lang z'läbe gha het. Er isch am 8. Jänner 1642 in Arcetri gstorbe. E firlichs Begräbnis ime prunkvolle Grab, wo dr Grossherzog vorgsähe gha het, isch underbunde worre.

Galilei un d'Chilche

Landläufig wird d'Politik vu de Amtschilche im Galileo gegeniber als Usdruck vu ere ihre agäblich inhärente Wisseschafts- un Fortschrittsfaindlichkait verstande. Sälli Sicht chann aber au hinderfrogt werre. Zue im Galilei sinere Zitt isch d'Hierarchi beraits gspalte. D'Iberlägehait vu de neie Wisseschafte isch fer d'Päpst un Kardinäl nit wäniger offesichtlich als fer ihri Gegner gsi. Anderersits hän si, nochdem es ihne grad erst glunge gsi isch, im Champf gege d'Reformation mithilf vu de Dominikaner- un Jesuite ihr Ifluss in Italie wiider z'festige, d'Förderig vu de Wissenschafte in Großbritannie, Holland un Dytschland als fortdauerndi Agriff uf d'Erklärigshohait vu ihre Institutione - vum dekreteerte Consensus patrum - düte müesse. Im Abwehrchampf gege die uffiziegend Ufchlärig hän si sich zue us hütiger Sicht starrsinnigem Beharre uf em Aldherbrochte zwunge gsähne. Gott begründet de Erdchrais ubeweglich... (1.Chronik 16,30).

Glichzittig het's scho domols mächtigi chilchlichi Stimme gä, wo sich vu de wörtliche Uslegig vu de Schrift entfernt gha hän un d'Argumentation, Glaube un Wisseschaft saie trennti Sphäre, akzepteert gha hän. Z. B. het de Kardinal Bellarmin, ä bedütende Theologe un zentrali Persönlichkait vu de Kurie un Inquisition, gschriibe, dass mer, läg ä wirkliche Bewiis fer s'heliozentrisch System vor, bi de Uslegig vu de hailige Schrift in de Dat vorsichtig vorgo müesst. Dr Galileo het glaubt, mit sinere Gezittetheori iber ä sonige Bewiis z'verfüege. Es schint, dass dr Galilei meh Understützig hätt chriege chänne, wenn si Ufträtte im Klerus gegeniber bloß bschide gnueg gsi wär. Usdruck vu de chilchliche Ambivalenz ihm gegeniber isch die rächt mild Ermahnig vu 1616, dr Galilei sai im "Irrtum vum Glaube" un mög dorum "vu ere Verbraitig vum kopernikanische Weltbild abluege".

Erst noochdem dr Galilei 1632 mit em Dialogo wiider fer s'kopernikanisch Weltbild polemiseert het, un die erste Exemplare au noch an sini erchlärte Gegner (z. B. im Inquisitor Serristori) gschickt het, isch ä formals Verfahre gege ihn eröffnet worre. Au jetzt noch isch s'Klima - verglichen mit andere Ketzerprozesse, wo zue Folter un Schitterhufe gfüehrt hän - fründlich un s'Urdail mild. Noochdem dr Galilei gschwore gha het, ...stets glaubt z'ha, gegewärtig z'glaube un in Zuechumft mit im Gott sinere Hilf glaube z'welle alles des, was die katholisch un apostolisch Chilche fer wohr haldet, predigt un lährt, het er "lediglich" Cherkerhaft erhalde, wo beraits nooch wänige Wuche in Husarrest umgwandlet worre isch.

D'Tragik vu im Galileo sinem Wirke lit dodrin, dass er - als ä zittläbens diefgläubigs Mitglid vu sinere Chilche - de Versuech undernu het, ebesälli Chilche vor eme verhängnisvolle Irrtum z'bewohre. Sini verschidene Ufenthalt in Rom bis anno 1616 hän au de Zweck gha, Männer (wie dr Bellarmin) devu z'iberzüge, dass d'Peripatetiker nit ufählbar gsi sin un die Hailig Schrift nit immer buechstabentrei gläse werre müesst. Au isch het dr Galilei d Iberzügig gha, die wunderbare Werch vum Herr dur Experiment un Logik (früeher oder später) vollständig chläre z'chänne; dr Barberini-Urban dagege isch bi sinere Mainig bliibe, dass die viilfältige Naturerschinige, wo de Allmächtig bewirkt, sich im bschränkte Verstand vu de Mensche fer immer entziege – womit er sich in bester Gesellschaft bfunde het (Albert Einstein: "Die Theorie liefert viel, aber dem Geheimnis des Alten (sc. Gottes) bringt sie uns kaum näher.").

Noochgschichte, Noochruhm

De Inquisitionsprozess gege dr Galilei het zue endlose historische Kontroverse un zahlriiche literarische Bearbaitige agreegt; under anderem in Bertolt Brecht sinem Leben des Galilei.

1741 het s'Hailig Officium - d. h. d'Inquisition - uf Bitte vu Benedikt XIV. s'Imprimatur uf die erst Gsamtusgab vu de Werche vum Galilei gwährt. Under Pius VII. isch 1822 erstmols ä Imprimatur uf ä Buech erdailt worre, wo s'Kopernikanisch System als physikalischi Realität bhandlet het - de Autor, ä gwisse Settele, isch Kanoniker gsi. Fer Nicht-Kleriker isch s'Interdikt wohl längst belanglos worre.

1979 het dr Johannes Paul II. die Päpstlich Akademi vu de Wisseschafte beuftragt, de berüehmt Fall ufzarbaite. Am 31. Oktober 1992 isch de Kommissionsbericht ibergä worre, un dr Johannes Paul II. het ä Red ghalde, wo oft verchürzt als ä bloßi Entschuldigig dargstellt wird; datsächlich isch es im Papst dorum gange, s' gegesitig Missversto vu Wisseschaft un Chilche z'haile. Am 2. November 1992 isch dr Galileo Galilei vu de römisch-katholische Chilche formal rehabiliteert worre.

Wisseschaftlichi Laistige

Methodischs

Galilei het zue erste Wisseschaftler gheert, die die vu Francis Bacon theoretisch igforderet experimentelli Method bfolgt hän (des het er aber due, bvor Bacon si Forderig veröffentlicht gha het); zuegliich aber het Galilei uf ere streng mathematische Bschribig vu de Naturgsetze bstande, au wenn er die üs hüt gläufig algebraisch Notation no nit verwendet het. Im Galilei si Iberlegehaitsgfühl gegeniberem Aristoteles het villiicht primär dodruf gründet, dass er gmaint het, de besser Mathematiker z'sii.

Kinematik

Die gliichmäßig bschleunigt Bwegig het Galilei iber virzig Johre lang bschäftigt. Si experimentelli Innovation het in de Verwendig vu de schiefe Ebeni bstande, wo er die Fallgsetz drmit uf ere verlangsamte Zittskala het studeere un - iber si Puls oder mit Wasseruhre - quantitativ het iberpriefe chänne.

In sinem friehe Manuskript De motu (1590, s.o.) het er no d'Mainig vertrette, d'Beschleunigig hing vu de Dichti ab. Später isch er dann aber zum Schluss chu, dass im Vakuum alli Körper die gliich Bschleunigig erfahre. Im Zsämmehang mitem Turmargument finde sich kinematischi Iberlegige im Dialog iber die zwai Weltsystem; voll usgarbaitet werre d'Fallgsetz im dritte un veerte vu de veer Däg vu de Discorsi e Demonstrazioni vu 1636/38.

Eng dodemit zsämme hängt s'Relativitätsprinzip, des in de moderne Physik Galilei-Invarianz gnennt wird un bsait, dass ä gliichmäßig bweggte Bobachter die gliiche physikalische Gsetz wohrnimmt wie ö ortsfeste. Galilei isch bi sinene Schlussfolgerige im erste Bwegigsgsetz vu Isaac Newton rächt noch chu, s'zwait het er in gwisser Wiis braits vorweg gnu (was Newton später selber zuegä het).

Neieri wisseschaftsgschichtlichi Arbede btone, dass Galilei mit sinene Forschige zue de Kinematik nit ällainig gstande isch; mit dem Thema hän sich under anderem Alessandro Piccolomini, Niccolò Tartaglia, Giovan Battista Benedetti, Francesco Maurolico, Bernardino Baldi, Guidubaldo del Monte, Michael Varro (De motu, Genf 1584) un Francesco Buonamicida (De motu, Florenz 1591) bschäftigt.

Christiaan Huygens het später im Galilei si Idee vu ere vume Pendel gstürte Uhrmechanik zue de Praxisriifi entwicklet.

Elastizitätstheorie

Wie ussem Titel vu de discorsi hervorgoht, het Galilei sini Ergäbniss iber d'Elastizität vume Balke mit em volle Bwusstsi veröffentlicht, dodemit ä neii Wisseschaft z'bgründe. Die witter Entwicklig het ihm Rächt gä; si Bitrag cha datsächli als Bgründig vu de Elastizitätstheorie gälte.

Galilei het festgstellte, dass d'Tragfähigkait vu eme Balke größe isch, wemmeren hochkant, nit flachkant stellt. Er het als erster die usser Blastig in Relation zue de innere Spannige gsetzt. Ä quantitativi Theorie het er allerdings no nit ufstelle chänne. Die hüt Neutralflächi gnennt Mengi vu allene Drillaxe het er am undere Rand vum igspannte Balke statt in de Mitti vum Balkequerschnitt agordnet. Korrekture vu dem Irrtum hän sich im 17. un 18. Jahrhundert nit dursetze chänne; erst am Afang vum 19. Johrhundert het Navier erfolgrich fer ä Richtigstellig gsorgt.

Astronomi

Im Galilei sini grosse astronomische Entdeckige sin Sunneflecke, Venusphase un die vier grosse Jupitermönd. Dr Huygens het erchennt, dass hinder dr „Drigstalt“ vum Planet Saturn datsächlich e Ringsystem stecke duet. Im Galilei si Versuech, mit Hilf vu dr Jupitermönd s'Längeproblem z'löse, het dr Ole Römer furtgsetzt (au er do erfolglos), wo debi aber „näbebi“ d'Endlichkeit vu dr Liechtgschwindigkait noochgwiise het

Vermischti Erfindige

Mehreri vu im Galilei sinene Erfindige sin hüt nur in sinene Ufzaichnige un Skizze erhalde. Er het under anderem Skizze vu Gräte wie ä Kombination us Kerze un Spiegel zaichnet, um dodemit s'Leecht durs ganz Hus laite z'chänne, ä automatische Tomatenginner, ä Daschekamm, wo au als Bsteck het verwendet werre chänne un ä Art Vorläufer vum Kugelschrriber. Der vu ihm entwicklet Temperaturmesser isch vu Fahrenheit (1714) entschiidend verbesseret worre.

Galilei als Schriftsteller

Revolutionär isch nit bloß gsi, dass Galilei in de Volkssproch Italienisch publizeert het, sundern au wie: Galilei het ä vorbildli scheens Italienisch gschriibe, wo stilbildend uf die wisseschaftlich Prosa gwirkt het.

Im Galilei sini wisseschaftliche Wercher

Galilei het sini wisseschaftliche Erkenntniss in de folgende Hauptwercher veröffentlicht:

Sidereus nuncius, 1610
dytsch: Nachricht von neuen Sternen, Frankfurt a. M. 1965
Saggiatore (Prüefer mit de Goldwoog), 1623
Dialogo sopra i due massimi sistemi, Florenz 1632
dytsch: Dialog über die beiden hauptsächlichen Weltsysteme, Leipzig 1891
Discorsi e dimostrazioni matematiche, Leiden 1638
dytsch: Unterredung und mathematische Demonstration über zwei neue Wissenszweige die Mechanik und die Fallgesetze betreffend, Leipzig 1890

Literatur

Quelleusgabe

Schriften, Briefe, Dokumente. (Hg. Anna Mudry), München 1987
Pietro Redondi: Galilei - der Ketzer, München 1989 (Darstellig vum Inquisitionsprozess vu 1633; mit z. D. erstmols veröffentlichte Dokumente), ISBN 3-406-33981-6
Joël COL. Entre Galilée et l'Église: la Bible., Une mise au point. Étude. ISBN 2-9520299-0-3, AutoEdition Méguila.

Biographii

Pascual Jordan: Galileo Galilei, in: Die Großen der Weltgeschichte, rusgä vu Kurt Fassmann, Zürich 1974, Band 5: Calvin bis Huygens, S. 468-491 (Churzbiographi)
Drake, Stillman: Galileo At Work. Chicago: University of Chicago Press, 1978, ISBN 0-226-16226-5; uf Dytsch: Freiburg 2004, ISBN 3-926642-38-6
Biagioli, Mario: Galilei, der Höfling. Entdeckung und Etikette: Vom Aufstieg der neuen Wissenschaft. Frankfurt a. M.: Fischer Verlag, 1999, ISBN 3-10-009628-2

Interpretatione

Bertolt Brecht: Das Leben des Galilei, (Dänemark, 1938/39)ISBN 3-518-10001-7. In de 8. Szene bringt Galilei s'Problem vu wissenschaftlicher Forschig un theologischer Dütigshohait mit eme brühmt worrene Aperçu uf de Punkt: "D'Winkelsumme im Drieck cha nit noch de Bdürfnisse vu de Kurie abgänderet werre."
Arthur Koestler: Die Nachtwandler. Das Bild des Universums im Wandel der Zeit, Bern - Stuttgart - Wien 1959 (als Suhrkamp-Tb. Bd. 579, Frankfurt 1988) ISBN 3-518-37079-0
Paul Feyerabend: Wider den Methodenzwang. Frankfurt 2001 ISBN 3-518-28197-6
Alexandre Koyré: Leonardo, Galilei, Pascal, Berlin 1994 ISBN 3-8031-5145-7
Ä iberraschendi Dütig zue im Galilei sinere Entdeckig vu de Jupitermond findet sich in de Geschicht vu Andreas Venzke: Der Blick auf eine neue Welt - Galileo Galilei und die moderne Wissenschaft (In: Weltgeschichte in Geschichten, Würzburg 2004, S. 97-104 ISBN 3-401-05442-2)

Film

1947 hän de USA Ruth Berlau un Joseph Losey d'Broadway-Uffeehrig vu im Brecht sinem „Läbe vum Galileo“ mit Charles Laughton in de Titelrolle verfilmt. Es handlet sich um ä Schwarz-wiss-Stummfilm vi 30 Minute Längi.

In ere dytsche Fernsehverfilmig noch Brecht, „Leben des Galilei“ (1962) under de Regi vu Egon Monk, het Ernst Schröder de Galilei gspilt. Mit 150 Minute Spillängi isch des die bisher längst Umsetzig vum Stoff im Fernsähe.

In de 76 minütige amerikanische Fernsähverfilmig Lamp at Midnight (1966), wo nit uf Brecht broiht, isch Galilei vu Melvyn Douglas gespilt worre.

1975 het Joseph Losey Regi in „Galileo“ (USA) gfeehrt, eme Spilfilm wo wiiderum uf im Brecht sinem Stuck broiht. Chaim Topol het de Glehrte in dem 145 Minute durende Eastmancolor-Film gspilt,

Weblink

Commons: Galileo Galilei – Sammlig vo Multimediadateie

Iberblickssyte:

Primärtext:

Galileis Schrifte als Online-Text im italienische Original
Manuskripte vu Galileo Galilei De motu, MS 72
Archimedes-Projekt Quelle zue de Gschicht vu de Mechanik

Laufendi Forschig:

Galileana Internationale Zeitschrift für Galilei-Forschungen, begründet 2004

Sichtwiise vu de katholische Chilche

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Galileo_Galilei“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.