Moai
| Rapa Nui Nasionale Park | ||
| ||
| Moai wat na die binneland kyk by Ahu Tongariki. Hulle is in die 1990's deur die Chileense argeoloog Claudio Cristino gerestoureer. | ||
| Land |  Chili
| |
| Soort | Standbeelde | |
| Streek | Paaseiland | |
| Oppervlakte | 6 666 ha | |
| Geskiedenis | ||
| Bouer | Rapa Nui-volk | |
| Tydperk | Omstreeks 1250 tot 1500 | |
| Unesco-wêrelderfenisgebied | ||
| Tipe | Kultureel | |
| Kriteria | i, iii, v | |
| Verwysing | 715, 1995 | |
| Streek† | Latyns-Amerika en die Karibiese streek | |
| Beskrywing* | Rapa Nui National Park | |
| † Streek soos deur Unesco geklassifiseer. * Naam soos op die Wêrelderfenislys | ||
Moai is groot klipbeelde op Paaseiland in die suidoostelike Stille Oseaan. Hulle is vermoedelik van omstreeks 1250 tot 1500 gemaak,[1][2] en daarna is die oprig daarvan gestaak. Hulle is gebou uit vulkaniese gesteente. In die Britse Museum in Londen is ’n moai te sien met die naam Hoa Hakananai'a.
Sowat die helfte is steeds by Rano Raraku, die hoofperseel waar die beelde aangetref word, maar honderde is van daar af geneem en oral oor die eiland op klipplatforms, bekend as ahu, opgerig. Hulle het feitlik almal oorgroot koppe; dit maak tot drie agtstes van die hele standbeeld uit. Die moai is hoofsaaklik die gesigte van vergoddelikte voorvaders (aringa ora ata tepuna).[3] Hulle kyk feitlik almal na die binneland, waar hulle waak oor hul afstammelinge.
Die bou en verskuiwing van die 887 standbeelde[4] word beskou as ’n merkwaardig kunstige en fisieke daad.[5] Die hoogste een, met die naam Paro, is amper 10 m hoog en weeg 82 ton;[6] die swaarste een is korter maar stewiger en weeg 86 ton.
Een onvoltooide standbeeld sou sowat 21 m hoog gewees het as dit voltooi sou wees, en sou sowat 270 ton geweeg het.
Beskrywing
[wysig | wysig bron]Die moai is monolitiese standbeelde en hul minimalistiese styl stem ooreen met dié van vorms wat regdeur Polinesië aangetref word. Die oorgroot koppe (in ’n verhouding van 3:5 tussen die kop en die lyf) toon die Polinesiese geloof in die heiligheid van die gesig; hulle het swaar wenkbroue en lang neuse. Die lippe vorm ’n dun tuitmond. Die ore is ook lank en ovaalvormig. Die kakebene staan uit teen die kort nek. Die lyf is swaar en die arms rus in verskillende posisies teen die lyf; die duime wys altyd na die naeltjie. Die anatomie van die rug bevat gewoonlik nie baie detail nie, maar soms is daar ’n motief op die boude en laer rug. Buiten een knielende moai, het die standbeelde nie duidelik sigbare bene nie.
Hoewel die moai die hele liggaam toon, word dikwels daarna verwys as die "Paaseiland-koppe". Dit is hoofsaaklik vanweë die onrealistiese verhouding tussen die koppe en lywe, maar ook vanweë foto's van die standbeelde uit die 1950's toe die enigstes wat nog gestaan het aan die hange van Rano Raraku was, en baie van hulle was tot by hul skouers begrawe. Sommige van die "koppe" by Rano Raraku is sedertdien uitgegrawe en bevat merke wat teen erosie beskerm is omdat hulle begrawe was.
Die gemiddelde hoogte van ’n moai is sowat 4 m, met ’n gemiddelde breedte by die basis van sowat 1,6 m. Hulle weeg sowat 12,5 ton elk.
Buiten 53 van die 887 standbeelde, is almal van asklip (’n saamgepersde vulkaniese as) van Rano Raraku gemaak, waar 394 moai en onvoltooide moai steeds te sien is. Daar is ook 13 wat uit basalt gekerf is, 22 uit tragiet en 17 uit ’n bros rooi vulkaanslak.[7]
Simboliek
[wysig | wysig bron]
Argeoloë glo die standbeelde verteenwoordig die antieke Polinesiërs se voorvaders. Die moai kyk weg van die see en in die rigting van die dorpies, asof hulle oor hul afstammelinge waak. Die uitsondering is die sewe Ahu Akivi, wat oor die see uitkyk om reisigers die eiland te help vind. Daar is ’n legende waarvolgens sewe mans wag vir hul koning se koms.[8]
Kopstukke
[wysig | wysig bron]Die mees onlangse moai het pukao op hul koppe; dit verteenwoordig die bollas wat deur die opperhoofde of konings gedra is. Volgens plaaslike tradisie was ’n persoon se geestelike wese (mana) in die hare opgesluit. Die pukao is gekerf uit rooi vulkaanslak, ’n baie ligte rots van ’n steengroef by Puna Pau. Rooi is ook in Polinesië as ’n heilige kleur beskou. Die pukao dui daarop dat die moai bykomende status gehad het.[9]
Merke
[wysig | wysig bron]Wanneer die moai uitgekerf is, is die oppervlak met puimsteen glad gevryf. Ongelukkig verweer die asklip waarvan die meeste moai gemaak is taamlik maklik en vandag is die beste voorbeelde van oppervlakdetail te sien op die paar moai wat uit basalt gekerf is of op ou foto's.
Die moai wat minder verweer is, het gewoonlik merke op die rug en boude. Die Routledge-ekspedisie van 1914 het ’n kulturele verband[10] gevind tussen dié ontwerpe en die eiland se tradisionele tatoes, wat ’n halfeeu vroeër deur die Christelike sendelinge verbied is. Voor moderne DNS-ontledings van die eilandbewoners en hul voorvaders was dit die belangrikste wetenskaplike bewys dat die moai deur die Rapa Nui geskep is en nie deur ’n ander groep uit Suid-Amerika nie.
Van die moai was ook geverf; Hoa Hakananai'a was met maroen en wit verf versier tot in 1868, toe dit van die eiland verwyder is. Dit is tans in die Britse Museum in Londen.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Die standbeelde is gekerf deur die Polinesiese kolonialiste van die eiland, hoofsaaklik tussen omstreeks 1250 en 1500 n.C.[1] Dit het nie net die afgestorwe voorvaders verteenwoordig nie, maar sodra hulle op ’n ahu opgerig is, is hulle beskou as die verpersoonliking van die magtige lewens van voormalige opperhoofde en belangrike simbole van herkoms. Elke moai het ’n status verteenwoordig: “Hoe groter die standbeeld wat op die ahu geplaas is, hoe groter was die mana van die hoofman wat dit laat bou het."[9] Die mededinging om die grootste standbeeld te laat bou, was algemeen in die eilandbewoners se kultuur. Dit word bewys deur die verskillende groottes van die moai.[9]
Voltooide standbeelde is opgerig op ahu hoofsaaklik aan die kus. Dit moes baie duur gewees het om hulle te maak en te vervoer. Dit lyk of die steengroewe by Rano Raraku skielik verlaat is, met talle stukke steengereedskap en voltooide moai wat nog vervoer moes word. Daar was ook net soveel onvoltooide standbeelde. Daar word geglo:
- Sommige standbeelde was rotsbeelde en nie bedoel om voltooi te word nie.
- Sommige beelde is onvoltooi, want wanneer op insluitsels (stukke harder materiaal) afgekom is, is die standbeeld net so gelos en met ’n nuwe een begin.[11] (Asklip is ’n sagte soort rots met soms harder stukke daarin.)
- Sommige voltooide standbeelde was bedoel om by Rano Raraku te bly en sou nooit verwyder word nie.[12]
- Sommige was wel onvoltooi toe die moai-era tot ’n einde kom.
Moai Kavakava
[wysig | wysig bron]Dié beelde was kleiner as die bekende klipbeelde en was van hout gemaak. Hulle was skraal en het ’n hartseer voorkoms gehad. Daar word geglo hulle is gemaak nadat die beskawing op Rapa Nui tot ’n val begin kom het.[13]
1722–1868: die val van die moai
[wysig | wysig bron]
In ’n stadium ná die 1722-aankoms van die Nederlander Jakob Roggeveen is al die moai wat op ’n ahu opgerig is, omgegooi. Die laastes wat bly staan het, is in 1838 deur Abel Aubert Dupetit Thouars gesien, en teen 1868 was daar geen beelde wat nog gestaan het nie,[14] behalwe dié by Rano Raraku wat gedeeltelik begrawe was.
In dié tyd was daar geen bome op die eiland nie omdat almal afgekap was. Daarom kon die bewoners nie meer kano's bou om vis te vang nie. Daar was ook ’n afname in die getal voëls en oeste. Dit het gelei tot ’n afname in kos. Sonder kos was die eilandbewoners verlore.
Oorlewering sluit vertellings in van ’n clan wat een nag ’n moai omgegooi het, maar ook verskeie wat verwys na die "aarde wat skud" en ander voorvalle wat daarop dui dat minstens sommige van hulle tydens aardbewings omgeval het.[15] Sommige het met hul gesig op die grond beland en van hulle se nek het gebreek; ander het agteroor van hul platform geval.[15] Vandag is sowat 50 moai weer op hul ahu of elders in museums staangemaak.[16]
Hierna is die Rapa Nui-volk verwoes deur die slawehandel wat in 1862 op die eiland begin het. Binne net ’n jaar was die enigste individue op die eiland siek, beseer en sonder leiers. Sendelinge het ook op die eiland aangekom en die gemeenskap is gou gekersten. Die sendelinge het eers hul klere en daarna hul tatoes en lyfverf verbied. Die geskiedenis van hul voorvaders is vernietig: hul kuns, geboue en heilige voorwerpe. Hulle is ook gedwing om op ’n klein deel van die eiland te gaan woon terwyl die res vir landboudoeleindes gebruik is.[17] "Die anneksasie deur Chili het nuwe invloede na die eiland gebring en vandag is daar net ’n paar individue oor wat bande met die oorspronklike bevolking het."[17]
Bewaring
[wysig | wysig bron]Van 1955 af het die Amerikaanse argeoloog William Mulloy ondersoek ingestel na die skepping, vervoer en oprigting van die beelde. Die Rapa Nui Nasionale Park en die moai is sedert 1995 ’n Unesco-wêrelderfenisgebied.
Daar is ook ’n opname gemaak van die moai wat op die eiland oor is[18][19] asook dié wat in oorsese museums is. Die doel is om meer te wete te kom van die oorspronklike gebruik, konteks en betekenis van die beelde; die resultate word aan die Rapa Nui-families en die eiland se openbare agentskappe verskaf wat verantwoordelik is vir die bewaring van die moai.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ 1,0 1,1 Steven R Fischer. The island at the end of the world. Reaktion Books 2005 ISBN 1-86189-282-9
- ↑ The island at the end of the world. Reaktion Books 2005 ISBN 1-86189-282-9
- ↑ Jo Anne Van Tilburg. "Easter Island Statue Project" (in Engels). Eisp.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2020. Besoek op 10 Maart 2014.
- ↑ "Easter Island Statue Project" (in Engels). 11 Mei 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Oktober 2014. Besoek op 16 Oktober 2010.
- ↑ UNESCO World Heritage Centre (29 Mei 2009). "Rapa Nui National Park". Whc.unesco.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2020. Besoek op 10 Maart 2014.
- ↑ "New Scientist, 29 Julie 2006, pp. 30-34" (in Engels). Newscientist.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Februarie 2015. Besoek op 10 Maart 2014.
- ↑ Van Tilburg, Jo Anne (1994). Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture. Washington, DC: Smithsonian Institution Press. p. 24.
- ↑ "Mystery of the Easter Island Statues." Red Ice Creations. N.p., 27 Oktober 2011. Web. 30 Oktober 2013.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 "The Rise & Fall of Easter Island's Culture." Sentinels in Stone. N.p., n.d. Web. 29 Oktober 2013.
- ↑ Katherine Routledge (1919) The Mystery of Easter Island ISBN 0-932813-48-8 page 220
- ↑ Katherine Routledge (1919) The Mystery of Easter Island ISBN 0-932813-48-8 page 181
- ↑ Katherine Routledge (1919) The Mystery of Easter Island ISBN 0-932813-48-8 page 186
- ↑ F. Forment; D. Huyge; H. Valladas. "AMS 14C age determinations of Rapanui (Easter Island) wood sculpture: moai kavakava ET 48.63 from Brussels" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Desember 2019. Besoek op 29 Oktober 2013.
- ↑ J. Linton Palmer (1870). A visit to Easter Island, or Rapa Nui, in 1868. pp. 167–181. doi:10.2307/1798641.
{{cite book}}:|journal=ignored (hulp) - ↑ 15,0 15,1 Edmundo Edwards, Raul Marchetti, Leopoldo Dominichetti en Oscar Gonzales-Ferran (1996). "When the Earth Trembled, the Statues Fell". Rapa Nui Journal. Vol. 10, no. 1. pp. 1–15.
{{cite news}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ Terry L. Hunt; Carl P. Lipo (2011). The Statues That Walked:Unraveling the Mystery of Easter Island. Free Press.
{{cite book}}: Onbekende parameter|lastauthoramp=geïgnoreer (hulp) - ↑ 17,0 17,1 "Mysterious Places: Explore Sacred Sites and Ancient Civilizations." Mysterious Places: Explore Sacred Sites and Ancient Civilizations. N.p., n.d. Web. 29 Oktober 2013.
- ↑ Cristino, F., C., P. Vargas C., and R. Izaurieta S., (1981). Atlas Arqueológico de Isla de Pascua. Santiago: Facultad de Arquitectura y Urbanismo,Instituto de Estudios, Universidad de Chile.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: ekstra leestekens (link) AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ Riquelme, S., F., R. I. San Juan, I. R. Kussner, L. G. Nualart, and P. V. Casanova (1991). Teoria de las Proporciones. Generación de la Forma y procesos de Realización en la Escultura Megalítica de Isla de Pascua Sistema de Medidas en el Diseño Pascuense.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
Bronne
[wysig | wysig bron]- Heyerdahl, Thor. Skjølsvold, Arne. Pavel Pavel. The "Walking" Moai of Easter Island. Retrieved 8 August 2005.
- McCall, Grant (1995). "Rapanui (Easter Island) Geargiveer 16 Augustus 2000 op Wayback Machine". Pacific Islands Year Book 17th Edition. Fiji Times. Retrieved 8 August 2005.
- Matthews, Rupert (1988). Ancient Mysteries. Wayland Publishing. ISBN 0-531-18246-0.
- Pelta, Kathy (2001). Rediscovering Easter Island. Lerner Publishing Group. ISBN 978-0-8225-4890-4.
- Routledge, Katherine (1919) The Mystery of Easter Island ISBN 0-932813-48-8.
- Van Tilburg, Jo Anne (2001). "Easter Island". In P.N. Peregine and M. Ember (eds.), Encyclopedia of Prehistory, Volume 3: East Asia and Oceania. Kluwer Academic/Plenum Publishers. ISBN 0-306-46257-5
- Van Tilburg, Jo Anne (2006). Remote Possibilities: Hoa Hakananai'a and HMS Topaze on Rapa Nui. British Museum Research Papers.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Moai-standbeelde by Easter Island Travel
- Moai-databasis by Terevaka Archaeological Outreach
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Moai.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
