Botswana

Republiek Botswana
Lefatshe la Botswana (Tswana)
Republic of Botswana (Engels)

Vlag Wapen
Nasionale leuse: Pula (Tswana vir: "Reën")
Volkslied: Fatshe leno la rona (Tswana vir: "Geseënd is die edele land")
Hoofstad	Gaborone 24°40′S 25°55′O
Grootste stad	Gaborone
Amptelike tale	Tswana en Engels
Regering • President • Adjunkpresident	Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Duma Boko Ndaba Gaolathe
Onafhanklikheid • Betsjoeanaland • Huidige grondwet	van die Verenigde Koninkryk 31 Maart 1885 30 September 1966
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	581 730 km2  (50ste) 224 607 myl2 2,7
Bevolking  - 2024-skatting  - 2022-sensus  - Digtheid	2 450 668 (146ste) 2 359 609 4,2 / km2 (231ste) 10,9 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $53,642 miljard (124ste) $19 723 (83ste)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $19,966 miljard (122ste) $7 341 (87ste)
MOI (2022)	0,708 (114de)  –  hoog
Gini (2015)	53,3 –  baie hoog
Geldeenheid	Pula (BWP)
Tydsone  - Somertyd	SAT (UTC+2) nie toegepas nie (UTC+2)
Internet-TLD	.bw
Skakelkode	+267

Botswana, amptelik die Republiek Botswana (Tswana: Lefatshe la Botswana, Engels: Republic of Botswana), is ’n landingeslote land in Suider-Afrika. Die land was voorheen die Britse protektoraat Betsjoeanaland binne die Volkebond. Met onafhanklikheid op 30 September 1966 verander die land se naam na Botswana. Sedertdien handhaaf Botswana ’n tradisie van ’n stabiele verteenwoordigende republiek met ’n konsekwente stelsel van ononderbroke demokratiese verkiesings en die beste posisie van Afrika in die wêreldwye korrupsie-indeks sedert sowat 1998. Dit is nou Afrika se oudste deurlopende demokrasie.

Nasa-Satellietbeeld van Botswana

Kaart van Botswana

Botswana is ’n droë en topografies platte land, sowat 70% van sy oppervlakte word deur die Kalahariwoestyn beslaan, terwyl die noordooste deur die Okavangodelta oorheers word. Dit word deur Suid-Afrika in die suide en suidooste, Namibië in die weste en noorde, en Zimbabwe in die noordooste begrens. Die grens met Zambië in die noorde naby Kazungula is swak gedefinieer maar is hoogstens ’n paar honderd meter lank. Volgens ander menings ontmoet die grense van die vier lande Botswana, Namibië, Zambië en Zimbabwe op een enkele punt en sal vervolgens die enigste internasionale vierlandepunt wêreldwyd vorm. Dié moontlike vierlandepunt is egter sonder algemene internasionale erkenning. Hiervan hang ook die aantal buurlande van Botswana af: drie of vier. In die noorde word Botswana deur die smal Namibiese Kaprivistrook van Angola geskei.

Die eerste inwoners van die hedendaagse Botswana was sedert 25 000 v.C. die Boesmans wat vir hul rotstekeninge orals in Suider-Afrika bekend staan en veral jagter-versamelaars was. Die Bantoevolke het sowat 1000 jaar gelede Suider-Afrika binne beweeg en hulle hier as landbouers en veewagters gevestig. Die land se bevolking bestaan veral uit Batswana en hul taal is Setswana, ook bekend as Tswana. Tydens die Wedloop om Afrika het die hedendaagse Botswana in 1885 ’n Britse protektoraat geword, Betsjoeanaland, om te verhoed dat die gebied by die Zuid-Afrikaansche Republiek of Duits-Suidwes-Afrika ingelyf word. Op 30 September 1966 het die land van die Verenigde Koninkryk onafhanklik geword en sy naam na Botswana (“land van die Tswanas”) verander.

Botswana is ’n middelgroot land van sowat 2,4 miljoen mense en is een van die mins bevolkte lande wêreldwyd. Sowat 10% van die bevolking bly in die hoofstad en grootste stad Gaborone. Botswana was eens een van die armste lande ter wêreld — met ’n BBP per kapita van sowat VS$70 per jaar in die laat 1960’s — maar het sedertdien homself in ’n land met ’n hoër middelinkomste met een van die wêreld se snelgroeiendste ekonomieë omgeskep. Die ekonomie, nou verbonde aan dié van Suid-Afrika, word oorheers deur mynbou, beesboerdery en toerisme. Botswana spog met ’n BBP (Koopkragpariteit) per kapita van omtrent $17 500 per jaar in 2023, een van die hoogstes in Afrika. Sy hoë bruto nasionale inkomste (volgens sommige ramings die vierde grootste in Afrika) gee die land ’n relatief hoë lewenstandaard en die hoogste Menslike-ontwikkelingsindeks van die vastelandse Afrika suid van die Sahara.

Botswana is ’n lidland van die Afrika-unie, Suider-Afrikaanse Doeane-unie, Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap, Beweging van Onverbonde Lande, Britse Statebond en die Verenigde Nasies. Die land word erg deur die MIV/Vigs-epidemie geraak. Ten spyte van die sukses om behandelings beskikbaar te stel aan diegene wat besmet is, en om die bevolking algemeen in te lig oor hoe om die verspreiding van MIV/vigs te stop, het die aantal mense met MIV/Vigs van 290 000 in 2005 tot 320 000 in 2013 gestyg. Soos in 2014 het Botswana die derde hoogste voorkomsskoers vir MIV/vigs, aangesien ongeveer 20% van die bevolking besmet is. Daarbenewens sal in die nabye toekoms veral die aardverwarming en die tekort aan vars water die grootste uitdagings vir Botswana wees.

Etimologie

Die landsnaam beteken “land van die Tswanas” en verwys na die dominerende etniese groep van Botswana. Die term Batswana is oorspronklik op die Tswanas toegepas, wat nog steeds die geval is. Dit word egter ook algemeen as ’n demoniem vir alle burgers van Botswana gebruik, ongeag hul etniese agtergrond.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Rotstekeninge by Tsodilo

Khoisan besig om sprinkane te braai – akwatint in kleur deur Samuel Daniell in 1804

Britse koloniale tekening van ’n “Booshuana-dorp” in 1806

Volgens argeologiese opgrawings is Botswana sedert sowat twee miljoen jaar deur hominidae bevolk. Klipwerktuie en fauna-oorblyfsels getuig daarvan, dat alle dele van die land minstens sedert 400 000 jaar bevolk is. In Oktober 2019 het navorsers bekend gemaak dat Botswana sowat 200 000 jaar gelede die Wieg van die moderne mens was. Getuienisse van moderne mense soos rotstekeninge is sowat 73 000 jaar oud. Die oorspronklike inwoners van Suider-Afrika is die Boesman (San) en Khoikhoi-volke, wat dikwels onder die sambreelterm Khoisan saamgevat word. Albei praat Khoisan-tale, en hulle het oor lang afstande gejag, versamel en verhandel. Toe beeste ongeveer 2000 jaar gelede vir die eerste keer na Suider-Afrika gebring is, het pastoralisme ’n belangrike kenmerk van die ekonomie geword, aangesien die gebied oor groot grasvlaktes, vry van die tsetsevlieg, beskik.

Dit is onbekend wanneer Bantoevolke hulle vanaf die noorde in die land gevestig het, alhoewel 600 n.C. algemeen aanvaar word. Destyds het die voorvaders van die hedendaagse Kalanga hulle in die noordoostelike gebiede van die land gevestig. Hierdie proto-Kalanga was nou verbonde aan state in Zimbabwe, maar ook aan Mapungubwe in Suid-Afrika. Dié state, wat buite die huidige Botswana geleë was, het blykbaar groot veekuddes in die sentrale distrik aangehou — glo in getalle soortgelyk aan dié van die moderne veedigtheid. Hierdie massiewe veeteeltkompleks het tot 1300 n.C. voorspoedig geword en blykbaar ná die agteruitgaan van Mapungubwe ineengestort. Gedurende hierdie tydperk het die eerste Tswana-sprekende groepe, die Bakgalagadi, na die suide van die Kalahari beweeg. Al hierdie verskillende volke is deur handelsroetes langs die Limpoporivier met die Indiese Oseaan verbind, en handelsgoedere uit Asië soos krale het in ruil vir ivoor, goud en renosterhoring waarskynlik hul weg na Botswana gevind.

Die koms van die Tswana-sprekers se voorouers wat die streek kom beheer het, is nog nie presies gedateer nie. Lede van die Bakwena, ’n kapteinskap onder die legendariese leier Kgabo II, het hulle teen 1500 n.C. in die suidelike Kalahari gevestig, en sy volk het die Bakgalagadi in ’n westelike rigting in die woestyn verdring. Oor die jare heen het verskeie nasate van die Bakwena na aangrensende gebiede beweeg. Die Bangwaketse het gebiede in die weste bevolk, terwyl die Bangwato hulle in die noordooste, in voormalige Kalanga-gebiede, gevestig het. Nie lank daarna nie, dalk in die 1790’s, het nasate van die Bangwato, die Batawana, na die Okavangodelta beweeg.

Uitwerking van die Mfecane

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Mfecane.

Sechele I (aan bewind in 1831–1892) het ’n Merafe-koalisie teen Boere aangevoer

Kgosi Khama III (aan bewind in 1872–1873 en 1875–1923)

Die eerste skriftelike optekeninge rakende die hedendaagse Botswana het in 1824 verskyn. Volgens dié optekeninge het die Bangwaketse die hersende mag in die gebied geword. Onder Makaba II het die Bangwaketse hul groot troppe beeste in goed beskermde woestyngebiede aangehou en hul militêre mag benut om hul bure aan te val. Ander destydse kapteinskappe in die gebied het oor bevolkings van sowat 10 000 beskik en was redelik welvarend. Dié balans is gedurende die Mfecane (1823–1843) beëindig, toe ’n opeenvolging van indringende mense uit Suid-Afrika die land binnegekom het. Alhoewel die Bangwaketse in staat was om in 1826 die aanvallende Bakololo te verslaan, is oor die tyd heen al die groot kapteinskappe in Botswana aangeval, verswak en verarm. Beide die Bakololo en Amandebele het herhaaldelik strooptogte onderneem, en beeste, vroue en kinders in groot getalle van die Batswana gevat — waarvan die meeste in die woestyn of na heiligdomgebiede soos heuwels en grotte verdryf is. Eers na 1843, toe die Amandebele na die weste van Zimbabwe verhuis het, het hierdie bedreiging bedaar.

Gedurende die 1840’s en 1850’s het die handel met die Kaapkolonie toegeneem en die Batswana-kapteinskappe in staat gestel om te herbou. Die Bakwena, Bangwaketse, Bangwato en Batawana het saamgespan om die winsgewende ivoorhandel te beheer, en toe die inkomste benut om perde en wapens in te voer, en sodoende beheer oor die hedendaagse Botswana te verkry. Dié proses is teen 1880 afgesluit, en sodoende is die Boesmanne, Kalanga, Bakgalagadi en ander hedendaagse minderhede deur die Batswana onderwerp.

Ná die Groot Trek het Afrikaners van die Kaapkolonie hulle in Transvaal langs die grens van Botswana gevestig. In 1852 het ’n koalisie van Tswana-kapteinskappe onder Sechele I tydens die Slag van Dimawe Afrikaner-invalle afgeweer en in 1860, ná sowat agt jaar se onderbroke spanning en vyandigheid, in Potchefstroom uiteindelik ’n vredesooreenkoms gesluit. Met dié ooreenkoms is die hedendaagse grens tussen Suid-Afrika en Botswana vasgelê, en die Afrikaners en Batswana het vreedsaam handel gedryf en saamgewerk.

Weens dié nuwe vreedsame toestande het die handel tussen 1860 en 1880 gedy en Christelike sendelinge het hieruit voordeel getrek. Teen 1856 het beide die Lutheraanse en die Londense Sendinggenootskap hulle in die land gevestig. Teen 1880 het elke dorp oor ’n inwonende sendeling beskik, en hulle invloed het stadigaan gegroei. Khama III (aan bewind in 1875–1923) was die eerste van die Tswana-kapteins wat van die Christendom ’n staatsgodsdiens gemaak het, en gevolglik ’n groot deel van die Tswana-gewoontereg verander. Die Christendom het teen die Eerste Wêreldoorlog die de facto amptelike godsdiens in al die owerhede geword.

Tussen 1881 en 1884 het die Boere en Batswana ’n verdere oorlog gevoer, nadat die Batswana in die suide deur Boerse en Britse huursoldate aangeval is. Vervolgens is op die suidelike gebied van die Batswana die Boererepublieke Stellaland en Goosen gestig; deels ná onderhandelinge met die plaaslike Korana. Die twee republieke is egter onder druk van die Britse magnaat Cecil John Rhodes deur Britse troepe beset en het in 1885 Brits-Betsjoeanaland geword. Tien jaar later is dit by die Kaapkolonie ingelyf en behoort vandag tot die Suid-Afrikaanse provinsie Noordwes.

Kolonialisme en Betsjoeanaland

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Betsjoeanaland.

’n Duitse kaart uit 1905 toon nog die onverdeelde Betsjoeanaland-gebied

Die drie Dikgosi Khama III, Sebele I en Bathoen I het almal ’n Protektoraat onderhandel

Posseël uit Betsjoeanaland in 1960

Tydens die Wedloop om Afrika het die gebied van Botswana die belangstelling van beide die Duitse Keiserryk en die Verenigde Koninkryk gelok. Gedurende die Koloniale Konferensie van Berlyn het die Britte daarop besluit om Botswana te annekseer om sodoende die pad na die noorde te beveilig en die Kaapkolonie met sy gebiede verder noord te verbind. In Januarie 1885 het hulle Tswana-gebiede eensydig geannekseer en daarna die Warren-ekspedisie noord gestuur om hul beheer oor die gebied te konsolideer en die kapteins te oortuig om die Britse gesag te aanvaar. Ten spyte van hul bekommernisse het hulle uiteindelik tot dié bekwame prestasie ingestem.

In 1890 is gebiede noord van die 22ste Breedtegraad by die nuwe Betsjoeanaland Protektoraat bygevoeg. Gedurende die 1890’s is die nuwe gebied in agt verskillende reservate ingedeel, met redelike klein hoeveelhede grond wat as vrye besit gelaat is vir wit setlaars. Gedurende die vroeë 1890’s het die Britse regering besluit om die Betsjoeanaland-protektoraat aan die British South Africa Company te oorhandig. Dié plan was goed op dreef, ten spyte van die versoekings van Tswana-leiers wat in protes na Engeland opgeruk het, maar dit is deur die mislukking van die Jameson-inval in Januarie 1896 uiteindelik gefnuik.

Toe die Unie van Suid-Afrika in 1910 gestig is uit die vernaamste Britse kolonies in die gebied – die “Hoëkommissarisgebiede” – is die Betsjoeanaland-protektoraat, Basoetoland (nou Lesotho) en Swaziland (nou Eswatini) nie ingesluit nie, maar voorsiening is gemaak vir hul latere inkorporering. ’n Vae onderneming is egter toegestaan om met hul inwoners te konsulteer en alhoewel opeenvolgende Suid-Afrikaanse regerings die gebiede wou laat oordra, het Brittanje die proses voortdurend vertraag; gevolglik het die oordrag nooit plaasgevind nie. Met die verkiesing van die Nasionale Party in Suid-Afrika en die onttrekking van Suid-Afrika uit die Britse Statebond na Republiekwording in 1961 is enige vooruitskouing van inkorporering beëindig.

’n Uitbreiding van Britse sentrale owerheid en die ewolusie van stamregering het in 1920 gelei tot die oprigting van twee adviesrade waar Afrikane en Europeërs verteenwoordig is. Die Afrika-raad het uit die agt hoofde van die Tswana-stamme en enkele verkose lede bestaan. Proklamasies in 1934 het stamheerskappy en -magte gereguleer. ’n Europeër-Afrikaan-adviesraad is in 1951 opgerig en die grondwet van 1961 het ’n raadplegende wetgewende raad opgerig.

Ná onafhanklikheid

Duma Boko dien sedert 2024 as president van Botswana

Kaart van Botswana. Die landsgrense is sedert sy onafhanklikheid in 1966 stabiel

In Junie 1964 het die Britse Regering voorstelle vir ’n demokratiese selfregering in Botswana aanvaar. Die setel van die regering is in 1965 van Mafeking in Suid-Afrika geskuif na die nuutgestigte Gaborone wat naby die Suid-Afrikaanse grens geleë is. Die grondwet van 1965 het aanleiding gegee tot die eerste algemene verkiesing en ook na onafhanklikheid op 30 September 1966. Seretse Khama, ’n leier in die onafhanklikheidsbeweging en die regmatige aanspraakmaker op die hoofmanskap van die Mangwatostam, is as eerste president van Botswana verkies en daarna vir nog twee termyne herkies. In die eerste jare ná sy onafhanklikheid was Botswana as ’t ware van wit beheersde lande omring, aangesien dit in die noordooste aan Rhodesië (die huidige Zimbabwe), in die suide aan Suid-Afrika onder apartheid en in die weste aan die Suid-Afrikaans besette Suidwes-Afrika (die huidige Namibië) gegrens het. Khama se pogings, om die nuwe nasie se betrokkenheid in konflikte met die buurlande te vermy, was suksesvol. Die ekonomiese ontwikkeling van Botswana het in die eerste jare ná sy onafhanklikheid spoedig ontwikkel, nadat in 1967 by Orapa die eerste groot diamantveld ontdek is. Tot op hede lewer die uitvoer van diamante ’n groot bydrag tot die dekking van die land se uitgawes. Die hoë inkomste het tot ’n spoedige ontwikkeling van die land gelei: Tot in 2003 is sowat 6 000 km se paaie geteer en 300 sekondêre skole opgerig.

Botswana het in 1974 saam met Angola, Mosambiek en Tanzanië die “frontlynlande” gevorm en die bevrydingsbewegings in Namibië en die destydse Rhodesië ondersteun. In 1979 het hierdie frontlynlande saam met Lesotho, Malawi, Zambië en Swasiland die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingskonferensie (SAOK) gestig, aan die begin veral as ’n teengewig teenoor Suid-Afrika. In 1977 is die Botswana Weermag gestig om die grense met Rhodesië en later met Suid- en Suidwes-Afrika te beskerm. Die Suid-Afrikaanse Weermag het Botswana herhaaldelik binnegeval, veral om aktiviste van die African National Congress en SWAPO in die hande te kry. Ná die einde van apartheid in Suid-Afrika het dié land in 1992 die SAOK betree, wat sedertdien as die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) in Gaborone gesetel is. Botswana se vlag getuig tot vandag toe van dié land se alternatiewe benadering van rasverhoudinge teenoor die ou Suid-Afrikaanse apartheidstelsel, aangesien wit en swart vrede en harmonie tussen mense van Afrika- en Europese afkoms in Botswana verteenwoordig. Een van die Bantoestans wat deur die voormalige Suid-Afrikaanse regering gestig is, was Bophuthatswana, wat vir die Tswana-bevolking in Suid-Afrika gestig is en een van vier amptelik selfregerende Bantoestans was. Botswana het ingestem om “informele ooreenkomste” met Bophuthatswana aan te gaan ten einde makliker oorgrensbewegings te fasiliteer. Ook in die destydse Suidwes-Afrika het ’n Tswana-Bantoestan net oorkant die grens bestaan, Tswanaland. Laasgenoemde is nou in die Namibiese Omaheke-streek geleë.

Die presidentskap is oorgegee aan die sittende adjunkpresident, Quett Masire, wat in 1984 verkies is as president en in 1989 en 1994 herkies is. Daarna, in 1999, is sy adjunkpresident, Festus Mogae tot president verkies en in 2004 herkies. In 2008 is Ian Khama (seun van sir Seretse Khama), wat op daardie stadium ook adjunkpresident was nadat hy in 1998 as Bevelvoerder van die Botswana Weermag bedank het om in die kabinet te dien, tot president verkies. Ná tien jaar in amp het Ian Khama op 1 April 2018 bedank en is deur adjunkpresident Mokgweetsi Masisi opgevolg. In Oktober 2019 is Masisi as Botswana se president herkies, nadat die Botswana Democratic Party sy grootste bedreiging van eenheid in meer as vyf dekades beleef het, aangesien Masisi se voorganger, Ian Khama, by die opposisie aangesluit en Masisi van outoritarisme beskuldig het. Khama is voorheen tydens Masisi se eerste toespraak aan die nasie skerp aangeval.

’n Langlopende geskil oor die noordelike grens met Namibië se Kaprivistrook was die onderwerp van ’n uitspraak deur die Internasionale Geregshof in Desember 1999. Die hof het beslis dat die Kasikili-eiland aan Botswana behoort.

Tydens die algemene verkiesing op 1 November 2024 het die BDP vir die eerste keer sedert onafhanklikwording in 1966 nie meer ’n volstrekte meerderheid behaal nie en die sittende president Mokgweetsi Masisi het die regeringsmag aan die Umbrella for Democratic Change (UDC) oorhandig, waarna Duma Boko as sy opvolger ingesweer is.

Geografie

Topografiese kaart van Botswana

Klimaatsones in Botswana volgens die Köppen-klimaatklassifikasie

Met ’n grootte van 581 730 km² is Botswana die 47ste grootste land in die wêreld ná Madagaskar en effens groter as Kenia. Die land is geleë tussen 17° en 27° suid en 20° en 30° oos. Botswana se gebied is amper driehoekig, met beide 900 km in ’n noord-suidelike en ’n wes-oostelike rigting.

Die land is oorwegend plat en neig na ’n glooiende tafellandskap. Botswana word oorheers deur die Kalahariwoestyn wat ongeveer 70% van die oppervlak uitmaak. Die Okavangodelta, die grootste binnelandse delta in die wêreld, is in die noordweste. Net suid van die Okavangodelta is die Ngamimeer geleë. Die Makgadikgadipan, ’n groot soutpan, is in die noorde geleë.

Botswana is oorwegend hoogland met min bulte. Net min gebiede soos die Makgadikgadipan en die streek langs die Limpopo is minder as 1 000 m bo seevlak geleë. Botswana se hoogste bergspits is Monalanongheuwel (1 494 m) suidwes van die hoofstad Gaborone, terwyl die laagste punt in die ooste van die land by die uitmonding van die Shasherivier in die Limpoporivier geleë is.

Die Limpopostroomgebied, die grootste terreinvorm in die hele Suider-Afrika, lê gedeeltelik in Botswana, met die stroomgebiede van sy takriviere, die Notwanerivier, Bonwapitserivier, Mahalapswerivier, Lotsanerivier, Moloutserivier en die Shasherivier wat in die oostelike deel van die land vloei. Die hoofstad kry water vanaf die Notwane deur die Gaboronedam. Die Choberivier vloei na die noorde en vorm die grens tussen Botswana en Namibië in die Zambezirivier. Die Choberivier mond by Kazungula (dit beteken klein worsboom en is ’n plek waar Sebitwane en sy Makolostam oor die Zambezi na Zambië gegaan het) in die Zambezirivier in.

Klimaat

Botswana se klimaat is weens die kort reënseisoen halfdor. Die relatiewe hoogte bo seevlak en sy vastelandse ligging sorg egter vir ’n subtropiese klimaat. Die land is die grootste deel van die jaar ver van die lugstroom wat deur vog belaai is. Die droëseisoen duur in die suide vanaf April tot Oktober en tot November in die noorde, waar in totaal meer reën val. Die suide van die land is gedurende winter (vroeg Mei tot einde Augustus) meer blootgestel aan koue winde, en die gemiddelde temperatuur is rondom 14°C. Die hele land het warm somers met gemiddelde temperature van sowat 26°C. Die totale sonskyn is regdeur die jaar hoog, alhoewel die winter die sonnigste periode is. Die hele land is gedurende die droë seisoen winderig en stowwerig.

Suider-Afrika is in ’n hoofsaaklik semi-ariede en ariede streek geleë, wat vinnig deur die aardverwarming geraak kan word. Dit lei tot ’n groter verwarming, langer droogtes en minder neerslae. In Botswana het die gemiddelde temperatuur om sowat 3°C gestyg, die hoogste toename in die Suidelike Halfrond.

Ekologie

’n Rooilechwe in die Okavangodelta

Sonsopkoms in Botswana

Botswana het diverse areas van wildlewehabitate. Buiten die delta- en woestyngebiede is daar grasvelde en savannes waar blouwildebeeste, wildsbokke en ander soogdiere en voëls te vinde is. In Noord-Botswana is van die min oorblywende bedreigde wildehondtroppe. In die Chobe Nasionale Park, in die Chobedistrik, is die grootste konsentrasie van Afrika-olifante in die wêreld; in Botswana leef sowat 130 000 olifante, meer as in enige ander Afrikaland. Die park bedek ongeveer 11 000 km² en ondersteun ongeveer 350 voëlspesies. Daarbenewens leef in Botswana kameelperde, verskeie wildsbokke, leeus, jagluiperd, luiperds, renosters en kwaggas. Die Okavangodelta huisves sowat 400 voëlspesies, 120 soogdierspesies, 71 visspesies, 33 amfibieë en 64 reptielspesies. Jaarliks beleef Botswana groot migrasies van kwagga- en wildebeestroppe tussen Chobe en Okavangodelta aan die een kant en die suidelike en suidoostelike gebiede, soos die Boteti, aan die ander kant.

Die Chobe Nasionale Park en Moremi Wildreservaat (in die Okavangodelta), asook Tsodilo is groot toeriste-aanloklikhede. Ander reservate sluit die Sentraal Karoo Wildreservaat (in die Kalahariwoestyn in Ghanzidistrik), die Makgalagadipanne Nasionale Park en die Nxaipan Nasionale Park (in die Sentraaldistrik in die Makgalagadisoutpan) in. Mashatu Wildreservaat is in privaatbesit en is geleë waar die Shasharivier en die Limpopo in die ooste van Botswana saamvloei. Die ander reservaat in privaatbesit is Mokolodi Natuurreservaat naby Gaborone. Daar is ook gespesialiseerde toevlugsoorde soos die Khama Renostertoevlugsoord en die Makgalagaditoevlugsoord (vir flaminke). Die genoemde toevlugsoorde is albei in die Sentraaldistrik geleë.

Die dood van meer as 400 Savanne-olifant in die Okavangodelta in 2020 is vermoedelik deur ’n gevaarlike neurotoksien veroorsaak. Die olifante het in April 2020 in die vleilandgebied in die noordweste van die land begin sterf. Kalwers en volwasse olifante dwaal verward, uitgeteer en in nood. Hulle val ineen as die vermeende gifstof hul motorfunksies benadeel en hul bene verlam word. Stroping, vergiftiging en miltsiekte is as moontlike oorsake uitgesluit. Reeds in April 2019 is sowat 100 olifante in Botswana aan onbekende oorsake dood.

Omgewingsprobleme

’n Kremetartboom (Adansonia digitata)

Moremikloof, in die Tswapong Heuwels oos van Palapye, Botswana. Die poreuse rots absorbeer reënwater, wat dan deur syfer om permanente watervalle en poele vorm. Die heuwels bied een van Botswana se twee broeiplekke vir die bedreigde kransaasvoël.

Botswana staar tans twee groot omgewingsprobleme in die gesig: droogte en woestynvorming. Die woestynvormingsprobleme stam hoofsaaklik uit die erge droogtes in die land. Weens die droogte is 75% van die land se mens- en dierbevolking afhanklik van grondwater. Die gebruik van grondwater het die effek van droogtes verlig maar het ’n letsel op die land gelaat. Grondwater word bereik deur diep boorgate te boor wat uiteindelik gronderosie tot gevolg het. Oppervlakwater is baie skaars en minder as 5% van die landbou in die land is volhoubaar met reënval alleen. As gevolg hiervan boer 95% van die bevolking met lewende hawe vir ’n bron van inkomste. Daarom is dit nie verbasend nie dat 71% van die grond aangewend word vir gemeenskaplike weiding wat ’n beduidende oorsaak is van woestynvorming in die land.

Aangesien die boer met vee winsgewend vir inwoners van Botswana is, word die land voortdurend uitgebuit. Die dierbevolkings het dramaties toegeneem. Van 1966 tot 1991 het die veepopulasie toegeneem van 1,7 miljoen na 5,5 miljoen. Die menslike populasie het ook van 574 000 in 1971 toegeneem na 1,5 miljoen in 1995, ’n toename van amper 200%. Meer as 50% van alle huishoudings in Botswana besit beeste en dit is tans die grootste bron van landelike inkomste. Daar is al gemeld dat die Okavangodelta opdroog weens die toename in weiding van vee. Die Okavangodelta is een van die groot halfbeboste vleilande in Botswana en is die grootste binnelandse delta in die wêreld; dit is ’n baie belangrike ekostelsel vir die oorlewing van ’n aantal diere.

Die Departement van Bosbou en Omvangshulpbronne het reeds begin om ’n projek te implementeer wat inheemse plantegroei in gemeenskappe in Kgalagadi-suid, Kweneng-noord en Bobeti herbekendstel. Herbekendstelling van inheemse plantegroei sal help om die degradasie van die grond teen te werk. Die Owerheid van die Verenigde State het ook ’n ooreenkoms met Botswana aangegaan deur VS$7 miljoen te gee om Botswana se skuld met VS$8,3 miljoen te laat krimp. Die bepalings van die skuldvermindering is dat Botswana sal fokus op ’n meer uitgebreide bewaring van die land.

Die Ontwikkelingsprogram van die Verenigde Nasies (UNDP) voer aan dat die vlak van armoede ’n groot probleem skep deur die uitbuiting van hulpbronne in Botswana, insluitend oorbenutting van grond. Om dit te verander, het die UNDP met ’n projek in die suidelike gemeenskap van Struizendam begin om die “inheemse kennis en tradisionele grondbestuurstelsels” te ontgin. Die leiers van dié beweging is veronderstel om deel van die gemeenskap te wees, sodat groter inkomste en gevolglike vermindering van armoede teweeg gebring kan word. Die UNDP het ook genoem dat die regering effektief beleid moet implementeer wat mense in staat stel om hul eie hulpbronne te bestuur; hulle help dan ook die Botswana-regering met toepaslike beleidvorming.

Politiek

Regering

Botswana is Afrika se oudste demokrasie. Die Grondwet van Botswana is die oppergesag van die reg, beskerm die burgers se regte en verteenwoordig hul regte. Die politiek van Botswana vind plaas binne ’n raamwerk van ’n verteenwoordigende demokratiese republiek met ’n veelpartystelsel waar die President van Botswana gelyktydig die staatshoof en die hoof van die regering is; hy word deur die parlement verkies en is verantwoordbaar teenoor die parlement. Uitvoerende magte word deur die regering uitgeoefen. Wetgewende magte berus by die regering en die Parlement van Botswana. Die mees onlangse verkiesing, die twaalfde sedert onafhanklikheid, is op 1 November 2024 gehou. Van die verklaring van onafhanklikheid tot in 2024 is die partystelsel deur die Botswana Democratic Party oorheers.

Regbank

Botswana se parlement in Gaborone

Die regbank is onafhanklik van die uitvoerende gesag en die wetgewer. Botswana is op die 30ste plek van 167 lande in die Demokrasie-indeks 2012. Volgens Transparency International is Botswana die mins korrupte land in Afrika en word op dieselfde vlak as Portugal en Suid-Korea geplaas. Die land word nietemin beskou as een van die lande in Afrika wat die mees geheimsinnige openbare instellings het.

Dit bestaan uit ’n tipiese hofstelsel van plaaslike landdroshowe, ’n hooggeregshof en ’n appèlhof. Die hooggeregshof is ’n hoër hof met onbeperkte oorspronklike bevoegdheid om kriminele, burgerlike of grondwetlike sake kragtens enige wet te verhoor en te beslis. Die appèlhof kan appèlle aanhoor. Die hoof van die hooggeregshof is die hoofregter.

Die appèlhof is die hoogste en finale hof in die land en behandel appèlle van die hooggeregshof en die nywerheidshof. Die regterpresident is die hoof van die appèlhof. Regters word deur die president van Botswana op aanbeveling van die Regterlike Dienskommissie aangestel.

Alhoewel die Prokureursorde van Botswana al sedert 1997 bestaan, is daar in hul register van prokureurs nog steeds geen duidelike aanduiding van hoe sekere demografie, soos vroue, op die regsveld gevaar het nie.

Buitelandse betrekkinge

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Buitelandse betrekkinge van Botswana.

Plekke oor die wêreld heen waar Botswana ambassadeurs of hoëkommissarisse het

Botswana se ambassade in Washington, D.C.

Botswana het ’n klein aantal diplomatieke missies in die buiteland. In sy buitelandse betrekkinge plaas Botswana ’n klem op die ekonomiese en politieke integrasie in Suider-Afrika. Botswana poog om van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) ’n werkende instrument vir ekonomiese ontwikkeling te maak, en dit het pogings aangewakker om die streek selfpolisiëerend te maak ten opsigte van voorkomende diplomasie, konflikoplossing en goeie bestuur. Die SAOG-hoofkantoor is in Gaborone gesetel.

Die land het Suid-Afrika na-apartheid verwelkom as ’n vennoot in hierdie pogings. Botswana sluit aan by die Afrika-konsensus oor die meeste belangrike internasionale aangeleenthede en is ’n lid van internasionale organisasies soos Verenigde Nasies, Afrika-unie, Beweging van Onverbonde Lande en Britse Statebond. Botswana is ook ’n lid van die Internasionale Strafhof met ’n bilaterale immuniteitsooreenkoms vir beskerming van die Amerikaanse Weermag (soos onder artikel 98 gedek).

Buitelandse militêre en veiligheidsbetrekkinge

Presidensiële wag van die Botswana Weermag

Ten tye van sy onafhanklikheid het Botswana oor geen gewapende magte beskik nie. Eers nadat beide die Rhodesiese en die Suid-Afrikaanse leërs teen onderskeidelik die Zimbabwe People’s Revolutionary Army en Umkhonto we Sizwe toegeslaan het, is in 1977 die Botswana Weermag van stapel gestuur. Die president is die hoofbevelvoerder van die gewapende magte en benoem ’n verdedigingsraad en die Botswana Weermag bestaan tans uit sowat 60 000 weermaglede. In 2019 het Botswana die VN-verdrag oor die verbod van kernwapens onderteken.

Ná politieke veranderinge in Suid-Afrika en die streek fokus die Botswana Weermag se missies toenemend op die voorkoming van stropery, voorbereiding op rampe en buitelandse vredesbewaring. Die Verenigde State was die grootste enkele buitelandse bydraer tot die ontwikkeling van die Botswana Weermag, en ’n groot deel van sy offisierskorps het Amerikaanse opleiding ontvang. Die Botswana-regering het die Verenigde State toestemming gegee om die moontlikheid te ondersoek om ’n Afrika-kommandobasis (AFRICOM) in die land te vestig.

Menseregte

Wandelende jagters (Basarwa Boesmans), Noord-Kalahari-woestyn, ca. 1892

Baie van die inheemse San is met geweld van hul grond na reservate verskuif. Om hulle te verskuif is hul toegang tot water en hul land geweier en as hulle gejag het, wat die belangrikste voedselbron was, is hulle gearresteer. Hul land is in die wêreld se rykste diamantveld geleë. Amptelik ontken die regering dat daar ’n samehang met mynbou bestaan, en beweer die hervestiging teen einde van die bewaring van die natuurlewe en die ekosisteem, al het die San-bevolking sedert millennia volhoubaar op die land gewoon. In die reservate sukkel hulle om werk te kry en alkoholisme is welig. Op 24 Augustus 2018 het die VN se spesiale rapporteur vir minderhede, Fernand de Varennes, ’n verklaring uitgereik waarin hy Botswana versoek om “pogings om die regte van minderhede met betrekking tot openbare dienste, grond- en hulpbrongebruik en die gebruik van minderheidstale in onderwys en ander kritieke gebiede te erken en te beskerm.”

Tot in Junie 2019 was homoseksualiteit in Botswana onwettig. ’n Beslissing van die hooggeregshof in Botswana op 11 Junie daardie jaar het egter bepalings in die strafwet geskrap wat die “vleeslike kennis van enige persoon teen die orde van die natuur” en “dade van growwe onwelvoeglikheid” gestraf het, waarmee Botswana een van slegs 22 Afrikalande geword het wat homoseksualiteit óf gedekriminaliseer óf gewettig het.

Botswana volstrek die doodstraf deur ophanging.

Die Botswana Sentrum vir Menseregte, Ditshwanelo, is in 1993 gestig.

Administratiewe indelings

Botswana is in 15 distrikte ingedeel – 9 landelike en 6 stedelike distrikte:

Die landelike distrikte is: Sentraaldistrik Ghanzidistrik Kgalagadidistrik Kgatlengdistrik Kwenengdistrik Noordoosdistrik Ngamilanddistrik Suidoosdistrik Suiddistrik Die stedelike distrikte is: Stad Gaborone Stad Francistown Dorp Lobatse Dorp Selebi-Phikwe Dorp Jwaneng Nedersetting Sowa

Noordwesdistrik Ghanzidistrik Kgatlengdistrik Suidoosdistrik Sentraaldistrik Noordoosdistrik Kgalagadidistrik Suiddistrik Kwenengdistrik Gaborone* Francistown* *Lobatse *Selebi-Phikwe Jwaneng* Sowa*

Ekonomie

Gaborone is die hoofstad en grootste stad van Botswana

Departement van Belasting en Prokureur-Generaal se kantoorgebou (links) en die gebou van die Ministerie van Gesondheid (regs) in Gaborone, Botswana

Sedert sy onafhanklikheid het Botswana een van die snelgroeiendste BBP’s ter wêreld gehad. Voorheen was landbou die land se belangrikste ekonomie, maar intussen is mynbou, beesboerdery en toerisme die vernaamste ekonomiese sektore. Tussen 1966 en 1999 het Botswana se ekonomie met sowat 9% per jaar gegroei; die meeste van die land se inkomste kom uit diamantontginning. In 2007 is uraan in Botswana ontdek en die ontginning daarvan het in 2010 begin.

Botswana het homself van een van die armste lande in die wêreld omgeskep na ’n land met ’n boonste middelinkomste. Hoewel Botswana oorvloedige hulpbronne gehad het, het ’n goeie institusionele raamwerk die land in staat gestel om hulpbroninkomste her te belê om stabiele toekomstige inkomste te genereer. Volgens ’n skatting het die land die vierde hoogste bruto nasionale inkomste volgens koopkragpariteit in Afrika (net na Mauritius, Gaboen en Ekwatoriaal-Guinee), wat ’n lewenstandaard vergelykbaar met dié van Meksiko moontlik maak. Dit is selfs meer as dié van Namibië en Suid-Afrika.

Die Ministerie van Handel en Nywerheid van Botswana is verantwoordelik vir die bevordering van sake-ontwikkeling in die hele land. Volgens die Internasionale Monetêre Fonds het Botswana se ekonomie vanaf 1966 tot 1999 jaarliks met sowat 9% gegroei. Botswana geniet in vergelyking met ander Afrikalande ’n hoë vlak van ekonomiese vryheid, en was in 2019 Afrika se derde beste land volgens ekonomiese vryheid net na Mauritius en Rwanda. Die regering het ’n gesonde fiskale beleid gehandhaaf, ondanks opeenvolgende begrotingstekorte in 2002 en 2003 en ’n geringe mate aan buitelandse skuld. Dit het die hoogste soewereine kredietgradering in Afrika behaal en beskik oor buitelandse valutareserwes van meer as $7 miljard in 2005/2006, wat ongeveer twee en ’n half jaar se huidige invoer beloop.

’n Verskeidenheid aan finansiële instellings oorheers die finansiële stelsel van die land, en beide pensioenfondse en kommersiële banke is volgens bategrootte die twee belangrikste segmente. Banke bly winsgewend, goed gekapitaliseer en likiede as gevolg van die groeiende nasionale hulpbronne en hoë rentekoerse. Die Bank van Botswana fungeer as ’n sentrale bank. Die land se geldeenheid is die Botswana pula (Tswana vir reën) en onderverdeel in 100 thebe (“skild” in Tswana). Vanaf 1961 tot 1966 was die Suid-Afrikaanse rand die amptelike geldeenheid in die Betsjoeanaland-protektoraat en tussen 1966 en 1976 in die onafhanklike Botswana.

Mynbou

Jwaneng-diamantmyn

Botswana se Orapamyn is die grootste diamantmyn ter wêreld in terme van waarde en hoeveelheid karats wat jaarliks ontgin word. In 2013 is ’n geraamde 11 miljoen karats ontgin, met ’n gemiddelde prys van $145/karaat, vervolgens het die Orapamyn in 2013 diamante ter waarde van meer as $1,6 miljard gelewer.

Wetenskap en Tegnologie

Sir Seretse Khama Internasionale Lughawe

Die Universiteit van Botswana se gebou vir Aardwetenskappe

Botswana is tans besig om wetenskap en tegnologie in te span om sy ekonomie te laat diversifiseer en vervolgens minder afhanklik van diamante te word. Met die oog hierop het die regering sedert 2008 ses spilpunte in die sektor vir landbou, diamante, innovasie, vervoer, gesondheid en onderwys opgerig.

Botswana het, binne ’n Unesco-projek wat deur die Spaanse agentskap vir Internasionale Samewerking en Ontwikkeling geborg word,in 2011 sy hersiene “Nasionale beleid oor navorsing, wetenskap en tegnologie” uitgereik. Dié beleid het ten doel om die uitdagings van vinnige tegnologiese evolusie en globalisering die hoof te bied en die bereiking van die nasionale ontwikkelingsdoelwitte, soos geformuleer in hoëvlak strategiese dokumente insluitende Botswana se “Tiende Nasionale Ontwikkelingsplan” vir 2016 en “Visie 2016”.

Die “Nasionale beleid oor navorsing, wetenskap en tegnologie” (2011) bepaal die mikpunt om die bruto binnelandse besteding aan navorsing en ontwikkeling van 0,26% van die BBP in 2012 tot meer as 2% teen 2016 te verhoog. Dié teiken kan slegs binne die gespesifiseerde tydsbestek bereik word deur die verhoging van die openbare besteding aan navorsing en ontwikkeling.

Ondanks die beskeie vlak van finansiële belegging in navorsing beskik Botswana oor een van die hoogste navorsingsdigthede in Afrika suid van die Sahara: 344 per miljoen inwoners (in hooftellings), in vergelyking met ’n gemiddelde van 91 per miljoen inwoners vir die hele subkontinent in 2013.

In 2009 het Deaftronics, ’n maatskappy wat in Botswana gebaseer is, sy sonkrag-gehoorapparaat bekendgestel, ses jaar nadat die prototipe ontwikkel is. Deaftronics het sedert die bekendstelling van die maatskappy in 2009 meer as 10 000 sonkragaangedrewe gehoorapparate verkoop. Met ’n prys van $200 beskik elke eenheid oor vier herlaaibare batterye, wat tot drie jaar se krag kan lewer, en ’n sonkraglaaier vir die herlaaibare batterye. Dié produk is goedkoper as die meeste gewilde gehoorapparate wat vanaf sowat $600 kan kos.

In 2011 het Botswana se Department van Landbounavorsing die Musi-ras bekend gestel, gekweek om uiteindelik die algehele doeltreffendheid vir beesvleisproduksie onder Botswana-toestande te optimaliseer. Die proses van selektiewe teling wat dié geharde dier 29 jaar gelede ondergaan het sal die saamgestelde ras volgens verwagtinge tot verhoogde beesvleisproduksie lei. Die doel van dié projek was om ’n genetiese materiaal te vind wat kan presteer soos kruisrasse wat alreeds in Botswana beskikbaar is en ver bo die inheemse Tswana-ras, terwyl die gehardheid en aanpasbaarheid van die inheemse vee in een pakket behou word.

In 2016 het Botswana se Instituut vir Tegnologiese Navorsing en Innovasie (BITNI) in samewerking met die Instituut vir Tegnologiese Navorsing en Innovasie, Botswana se entstofinstituut en die Kanadese agentskap vir voedselinspeksie die vinnige toetsstel vir bek-en-klouseer ontwikkel. Die bestaande diagnostiese metodes vereis hoogs opgeleide laboratoriumpersoneel, spesiale toerusting wat vertragings in die implementering van beheermaatreëls veroorsaak, terwyl die stel wat in Botswana ontwikkel is, voorsiening maak vir diagnosering op die terrein in geval van ’n vermoedelike uitbraak van die siekte in die bespoediging van die diagnostiese proses.

In die IKT-sektor het in 2016 ’n Botswana-onderneming, Almaz, die eerste rekenaarmonteeronderneming in Botswana geopen. Die onderneming gaan nie net oor rekenaarmontering nie, maar ook oor die uitbreiding van elektroniese vervaardiging en ’n katalisator vir inhoudsontwikkeling in navorsing en ontwikkeling. Ditec, ’n Botswana-onderneming, ontwerp, vervaardig en pas selfone aan. Ditec is een van die voorste kenners op die gebied van ontwerp, ontwikkeling en aanpassing van Microsoft-aangedrewe toestelle.

Vervoer, energie en infrastruktuur

Botswana se spoornetwerk

Botswana beskik oor 971 km se spoorlyne, 18 482 km se paaie en 92 lughawens, waarvan 12 oor geplaveide aanloopbane beskik. Die ontwerpte geplaveide padnetwerk is feitlik geheel en al sedert onafhanklikheid in 1966 gebou. Botswana word in ’n oos-westelike rigting deur die Trans-Kalahari-Grootpad, wat Johannesburg in Suid-Afrika met Walvisbaai in Namibië verbind, en in ’n noord-suidelike rigting deur die Kaapstad-Kaïro-Grootpad deurkruis; albei grootpaaie ontmoet suid van Gaborone. Die nasionale lugredery is Air Botswana, wat binnelands en na ander Afrikalande vlieg, met sy hoofspilpunt op die Sir Seretse Khama Internasionale Lughawe van die hoofstad Gaborone. Botswana word ook deur Air Namibia en die Suid-Afrikaanse Lugdiens bedien. Botswana Railways is die nasionale spoorwegonderneming en ’n belangrike skakel in die Suider-Afrikaanse spoorwegstelsel. Botswana Railways bied logistieke oplossings op spoorwegbewegings om ’n reeks kommoditeite vir die mynbousektor en primêre nywerhede, passasierstreindienste en droë hawens te vervoer. Botswana se spoornetwerk bestaan uit een verbinding tussen Suid-Afrika in die suidooste, deur Gaborone, en Zimbabwe in die noordooste, en ’n stuk of drie sytakke.

Botswana produseer steenkool vir elektrisiteit en voer ruolie uit Suid-Afrika in. Die land se voorsiening van goedere geskied op die landroete met die Durban-hawe in Suid-Afrika as die belangrikste invoerhawe. In onlangse jare het die land groot belang gestel in hernubare energiebronne en ’n omvattende strategie wat beleggers in die wind-, sonkrag- en biomassa-hernubare energie-industrie sal lok, bekend gestel. Van Botswana se kragstasies sluit in Morupule B-kragstasie (600 MW), Morupule A-kragstasie (132 MW), Orapa-kragstasie (90 MW), Phakalane-kragstasie (1,3 MW) en Mmamabula-kragstasie (300 MW); laasgenoemde sal in die nabye toekoms by die kragnetwerk inskakel.

’n 200 MW sonkragaanleg word tans deur die Department van Minerale Bronne, Groen Tegnologie en Energiesekuriteit beplan en ontwerp.

Sedert 2014 word op die kort grensstuk tussen Botswana en Zambië die Kazungulabrug gebou, wat die Zambezirivier vir 923 m sal oorsteek. Volgens berigte was dié brug einde Desember 2020 99% klaar en wag net vir ’n amptelike opening, waarna dit die ou Kazungulaveerboot vervang en ’n nuwe roete tussen die Demokratiese Republiek die Kongo en die Suid-Afrikaanse hawestad Durban sal skep. Die brugprojek sluit ’n nuwe spoorweg tussen Botswana en Zambië in.

Toerisme

Toeriste by Chobe Nasionale Park

BW Toerbote

Burgers van blou lande mag Botswana sonder visum besoek

’n Boot op die Choberivier, Botswana

Die Botswana Toerisme-organisasie is die land se amptelike toerismegroep. Toeriste besoek veral die hoofstad Gaborone, aangesien dié stad baie aktiwiteite vir besoekers bied. Die Leeuparkoord is Botswana se eerste permanente pretpark en bied geleenthede soos verjaardagpartytjies vir families. Ander bestemmings in Botswana sluit in die Gaborone Seiljagklub en die Kalahari Hengelklub en natuurlike aantreklikhede soos die Gaboronedam en Mokolodi Natuurreservaat. Daar is ook gholfbane wat deur die Botswana Gholfunie (BGU) bestuur word. Die Phakalane Gholflandgoed is ’n multimiljoen-dollar klubhuis wat beide hotelverblyf en toegang tot gholfbane bied.

Botswana se gewildste toeriste-aantreklikhede sluit in die Kgalagadi-vredespark op die grens met Suid-Afrika in die suidweste, Sentraal Kalahari Wildreservaat in die sentrum van die land, asook die Unesco-wêrelderfenisgebiede Okavangodelta en Tsodilo in die noordweste van Botswana.

Van die museums in Botswana sluit in:

• Botswana Nasionale Museum in Gaborone
• Kgosi Bathoen II (Segopotso)-museum in Kanye
• Kgosi Sechele I-museum in Molepolole
• Khama III Gedenkmuseum in Serowe
• Nhabe-museum in Maun
• Phuthadikobo-museum in Mochudi
• Supa Ngwano Museumsentrum in Francistown

Demografie

Sien ook: Lys van stede en dorpe in Botswana en Pleknaamsveranderinge in Botswana

Botswana het met ’n bevolking van 2 450 668 die 146ste grootste bevolking in die wêreld, net ná Gambië en nog voor Gaboen. Botswana se bevolking is effens kleiner as dié van Namibië, maar aangesien laasgenoemde groter is, het Botswana ’n groter bevolkingsdigtheid (8,3/km² teenoor 4,2/km²).

Etniese groepe

Botswana se bevolkingsgroei (1960–2017)

Die Tswana is die grootste etniese groep in Botswana en vorm sowat 79% van die bevolking; die meeste Tswanas, sowat vier miljoen mense, bly egter in Suid-Afrika se Noordwesprovinsie. Van die grootste minderhede sluit in die BaKalanga en San of AbaThwa, ook bekend as Basarwa. Ander stamme is Bayei, Bambukushu, Basubia, Baherero en Bakgalagadi. Daarbenewens bly ’n aantal blankes en Indiërs in Botswana; albei groepe is ongeveer ewe klein. Die Indiërs in Botswana behels verskeie generasies, en sommige het uit Mosambiek, Kenia, Tanzanië, Mauritius, Suid-Afrika en ander lande na Botswana migreer, maar ook Indiërs wat hulle onlangs uit Indië kom vestig het.

As gevolg van die verslegtende ekonomiese toestande in Zimbabwe sedert 2000 het die aantal Zimbabwiërs in Botswana die derduisende ingeskiet.

Minder as 10 000 San handhaaf nog hul tradisionele jagter-versamelaar-leefwyse. Sedert die middel-1990’s poog die regering van Botswana om hulle uit hul tradisionele lande te verskuif. James Anaya, spesiale rapporteur oor die situasie van menseregte en fundamentele vryhede van inheemse bevolking vir die Verenigde Nasies in 2010, het die verlies van grond as ’n groot bydraer tot baie van die probleme wat die inheemse bevolking van Botswana in die gesig staar aangehaal en na die uitsetting van die San uit die Sentraal Kalahari Wildreservaat (CKGR) as ’n eksplisiete voorbeeld verwys. Onder Anaya se aanbevelings in ’n verslag aan die Verenigde Nasies se Raad vir Menseregte was die bevordering van ontwikkelingsprogramme in oorweging met inheemse gemeenskappe soos die San- en Bakgalagadi-bevolking se tradisionele jag- en versamelaktiwiteite.

Tale

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Tswana.

Die eerste uitgawe van Tsala ea Becauna (“Vriend van die Becuana”), die tweede koerant in Tswana, uitgegee in Kimberley, Unie van Suid-Afrika, in 1910

Die amptelike tale van Botswana is Engels en Tswana, waarvan laasgenoemde dwarsdeur die land gebesig word. Daarmee is Botswana een van twee lande, waar Tswana ampstaalstatus geniet; die ander is Suid-Afrika, terwyl die grondwet van Namibië Tswana as ’n nasionale taal erken. In Setswana is voorvoegsels belangriker as in baie ander tale, aangesien Setswana ’n Bantoetaal is en naamwoordklasse met dié voorvoegsels aangedui word. Hulle sluit in Bo, wat na die land verwys, Ba, verwysende na die volk, Mo, na een persoon en Se na die taal. Byvoorbeeld is die grootste etniese groep van Botswana die Tswana, vandaar die naam Botswana vir hul land. Die volk in sy geheel is die Batswana, een persoon is ’n Motswana en die taal wat hulle praat is Setswana.

Ander tale wat in Botswana gebesig word sluit in Kalanga (sekalanga), Sarwa (sesarwa), Noord-Ndebele, Kgalagadi, Tswapong, !Xóõ, Yeyi en Afrikaans. Sowat 20 000 mense in Botswana praat Afrikaans (byna 1% van die totale bevolking) en veral langs die suidelike grens met Suid-Afrika is talle dorpe met Afrikaanse name te vinde.

Godsdienste

'n Kerk in Molepolole

’n Geskatte 77% van die land se bevolking beskou hulself as Christene. Anglikane, Metodiste en die Verenigde Kongregasionale Kerk van Suider-Afrika vorm die meerderheid Christene. Daar is ook gemeentes Lutherane, Baptiste, Rooms-Katolieke, Kerk van Jesus Christus van die Heiliges van die Laaste Dae (Mormone), Nederduitse Gereformeerde Kerkfamilie, Mennonite, Sewendedagadventiste en Jehovah se Getuies in die land. Volgens die 2001-sensus bly sowat 5 000 Moslems, veral uit Suid-Asië, 3 000 Hindoes en 700 Baha’is in die land. Sowat 20% van die bevolking is ongebonde.

Kultuur

’n Rondawel by Khutse Kalahari Lodge, Botswana

Setswana is, behalwe vir die taal van die dominante bevolkingsgroep in Botswana, die byvoeglike naamwoord wat gebruik word om na die ryk kulturele tradisies van die Batswana te verwys – hetsy vir lede van die Tswana of alle burgers van Botswana. In Botswana het die meeste van die stamme verskeie maniere om mekaar te groet, maar vir ’n maklike kommunikasie en kontak gebruik Batswana ’n drierigtingshanddruk of groet mekaar net deur “Dumelang” te sê; ’n manier om “hallo” te sê sonder fisiese kontak. Tydens gemeenskapsvieringe soos Dikgafela of tydens huwelikseremonies toon Batswana-vroue deur die gebruik van ululasies as deel van hul kultuur opwinding en geluk.

Media

Radiopersoneel in Botswana se Staatsradio

Botswana het vyf televisiestasies, waarvan een (Botswana television) aan die regering behoort: Now TV, Khuduga HD, Maru TV, EBotswana, vyf radiostasies (RB1, RB2, Duma FM, Gabz FM, Yarona FM) en 13 koerante (Mmegi, Sunday Standard, The Telegraph, Business Weekely, Botswana Gazette, The Voice, The Guardian, Echo, Botswana Peoples daily, DailyNews, Tswana Times, Weekend Post, The Monitor) wat weekliks publiseer. Botswana geniet in vergelyking met ander Afrikalande ’n relatief hoë vlak van persvryheid en word in die jaarlikse verslae net deur sy buurlande Namibië en Suid-Afrika oortref.

Filmbedryf

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Botswana se filmbedryf.

Botswana het ’n klein plaaslike rolprentbedryf bekend as “Botswood”.

Die 1981-komedie “The Gods Must Be Crazy” speel af in Botswana en het ’n groot internasionale treffer geword; dit strek oor een amptelike en drie nieamptelike vervolgverhale: 1988 se “The Gods Must Be Crazy II” was ook ’n treffer wat beide die rolprente en die Namibiese akteur Nǃxau ǂToma ’n bekende rolprentster gemaak het.

Musiek

Botswana se musiek is meestal vokaal en opgevoer, soms – afhangende van die geleentheid – sonder tromme; dikwels word ook snaarinstrumente ingespan. Botswana se volksmusiek span instrumente soos setinkane (’n soort miniatuurklavier), segankure/segaba (’n Botswana-weergawe van die Chinese instrument erhu), moropa (meropa – meervoud, ’n verskeidenheid dromme), phala (’n fluitjie wat meestal tydens vieringe gebruik word en in verskillende vorme bestaan). Botswana se kulturele musiekinstrumente bestaan nie net uit snare of tromme nie. Die hande word ook as musiekinstrumente gebruik, deur hulle óf aanmekaar te klap óf teen phathisi (die bokvel is na buite gedraai, toegedraai om die kalfgebied, en word slegs deur mans gebruik) om musiek en ritme te skep. Die kitaar word die afgelope paar dekades gevier as ’n veelsydige musiekinstrument vir Tswanamusiek, aangesien dit ’n verskeidenheid snare bied wat die segaba-instrument nie het nie. Die nasionale volkslied is Fatshe leno la rona (Tswana vir: “Geseënd is die edele land”). Dit is geskryf en komponeer deur Kgalemang Tumediso Motsete, en met onafhanklikheid in 1966 aangeneem.

Visuele kunste

Boesmanrotskuns in Tsodilo

In die noordelike dele van Botswana is die vroue van die dorpe Etsha en Gumare bekend vir hul vaardighede om mandjies uit Mokola-palmbome en plaaslike kleurstowwe te maak. Die mandjies word gewoonlik op drie soorte geweef: groot, toegemaakte mandjies wat gebruik word as bergplekke; groot, oop mandjies om voorwerpe op die kop te dra of om gedorste graan te wen; en kleiner mandjies vir die wen van geskilde graan. Die kuns van dié mandjies word deur kleurgebruik en verbeterde ontwerpe geleidelik verbeter namate dit toenemend vir internasionale markte geproduseer word.

Die oudste skilderye in beide Botswana en Suid-Afrika beeld jag-, dier- en menslike figure uit en is meer as twintigduisend jaar gelede in die Kalahari-woestyn deur die Khoisan (!Kung San/Boesmans) gemaak.

Kookkuns

’n Rol rou boerewors

Botswana se kookkuns is uniek en bevat meestal seswaa, geskilde vleis gemaak van bokvleis of beesvleis. Botswana se kookkuns deel ’n paar kenmerke met ander kookkunste in Suider-Afrika, veral dié van Namibië en Suid-Afrika. Voorbeelde van Botswana-voedsel sluit in Bogobe, pap (mieliepap), boerewors, samp, Magwinya (gebraaide brooddeeg), vetkoek en Mopaniewurms.

Sport

Amantle Montsho het in 2011 Allyson Felix naelskraaps verslaan en Botswana se eerste Wêreld- of Olimpiese baan- en veldkampioen geword

Botswana se Olimpiese medaljewenner Nijel Amos (middel)

Sokker is die gewildste sportsoort in Botswana en hul kwalifisering vir die Afrikanasiesbeker 2013 is die nasionale span se beste prestasie tot dusver. Ander gewilde sportsoorte sluit in sagtebal, krieket, tennis, rugby, pluimbal, handbal, gholf en atletiek. Botswana is ’n assosiaatlid van die Internasionale Krieketraad en ’n volle lid van beide FIFA en Wêreldrugby. Botswana het in 1991 ’n lid van die Internasionale Pluimbalfederasie en die Afrika Pluimbalfederasie geword. Die Botswana Gholfunie bied ’n amateur gholfliga waaraan gholfspelers aan toernooie en kampioenskappe deelneem.

Botswana het sy eerste Olimpiese medalje in 2012 gewen, toe die hardloper Nijel Amos tydens die Olimpiese Somerspele 2012 se 800 m-item die silwermedalje ingepalm het. In 2011 het Amantle Montsho wêreldkampioen in die 400 m-item geword en Botswana se eerste atletiekmedalje op wêreldvlak gewen. Die hoogspringer Kabelo Kgosiemang is ’n driemalige Afrikakampioen.

Die kaartspeletjie brug het ’n groot aanhangerskap; dit word sedert meer as 30 jaar in Botswana gespeel en het gedurende die 1980’s groot gewildheid verwerf. Baie uitgewekene Britse onderwysers het die spel informeel in die hoërskole van Botswana aangebied. Die Botswana Brugfederasie (BBF) is in 1988 gestig en organiseer sedertdien toernooie. Brug het gewild gebly en die BBF het meer as 800 lede. In 2007 het die BBF die Engelse Brugunie genooi om in Mei 2008 aan ’n weeklange onderrigprogram deel te neem.

Onderwys

Fisici in ’n laboratorium by die Botswana Internasionale Universiteit van Wetenskap en Tegnologie

Die Universiteit van Botswana se administratiewe gebou

Botswana het sedert sy onafhanklikheid groot vordering in sy opvoedkundige ontwikkeling gemaak. Destyds was daar min afgestudeerdes in die land en net ’n klein persentasie van die bevolking het ’n hoërskool besoek. Botswana het sy geletterdheid onder volwassenes van 69% in 1991 tot 83% in 2008 verbeter.

Die ontdekking van diamante en die gepaardgaande toename in die regering se inkomste het tot ’n groot onderwysvoorsiening in die land gelei. Vir alle studente is tien jaar se basiese onderwys gewaarborg, en hulle het daarna ’n juniorsertifikaat ontvang. Sowat die helfte van die studente het ’n verdere twee jaar se sekondêre skoolopleiding bygewoon en Botswana se algemene sertifikaat van sekondêre skoolopleiding (BASSS) ontvang. Sekondêre skoolopleiding in Botswana is nóg vry nóg verpligtend.

Nadat hulle die skool verlaat het, mag studente aan een van die sewe tegniese kolleges in die land inskryf, of beroepsopleidingskursusse in onderrig of verpleging bywoon. Studente besoek die Universiteit van Botswana, Botswana Kollege van Landbou, Botswana Internasionale Universiteit van Wetenskap en Tegnologie of die Botswana Rekenkundigekollege in Gaborone. Baie ander studente voltooi hul skoolloopbaan in een van verskeie privaat tersiêre onderwyskolleges in die land. Noemenswaardig is die Botho-universiteit, die land se eerste privaatuniversiteit wat voorgraadse programme in rekenkunde, sakeonderneming en rekenaarkunde aanbied. ’n Ander internasionale universiteit is die Limkokwing-universiteit van kreatiewe tegnologie wat verskeie bykomende grade in kreatiewe kunste aanbied. Van die ander tersiêre institute sluit in Ba Isago, ABM Universiteitskollege (die grootste skool vir onderwys en bestuur, New Era, Gaborone Instituut van professionele studies en Gaborone Universiteitskollege van Reg en Professionele Studies. Groot vordering in die bevordering van kwaliteitsopleiding is deur die aanbieders van privaatonderwys gemaak, waardeur nou ’n groot persentasie van die land se beste studente hul opleiding in hierdie instellings ontvang het. Die oorgrote meerderheid van hierdie studente word deur die regering geborg. Die land se tweede internasionale universiteit, die Botswana Internationale Universiteit van Wetenskap en Tegnologie is in 2011 in Palapye gebou.

Die kwantiteit het nie altyd met die kwaliteit gepaard gegaan nie. Veral primêre skole ly onder ’n gebreek aan hulpmiddels, en die onderwysers ontvang ’n kleiner salaris as hul kollegas by sekondêre skole. Die Departement van Onderwys is tans besig, in vennootskap met die Afrika-biblioteeksprojek, om biblioteke by primêre skole in te rig. Die regering van Botswana hoop dat deur die belê van ’n groot deel van die nasionale inkomste in die onderwysstelsel die land minder afhanklik van diamante vir sy ekonomiese oorlewing en minder afhanklik van buitelandse opgeleide werknemers sal wees. Dié doelstellings word deels nagestreef deur beleid ten gunste van beroepsonderwys, versamel binne die NBBOO (Nasionale Beleid van Beroepsonderwys en -opleiding), ten einde van “die verskillende soorte beroepsonderwys en -opleiding in een omvattende stelsel te integreer”. Botswana belê 21% van sy nasionale inkomste in die onderwysstelsel.

In Januarie 2006 het Botswana, na twee dekades se gratisonderrig, die herinvoering van skoolgeld aangekondig, alhoewel die regering nog steeds volle studiebeurse met lewenskoste aan enige Botswana-burger op universiteit aanbied, hetsy aan die Universiteit van Botswana of – indien die student enige vak wil studeer wat nie plaaslik aangebied word nie – in die buiteland.

Gesondheid

Oorsig

Die Ministerie van Gesondheid in Botswana is verantwoordelik vir die toesig oor die gehalte en voorsiening van gesondheidsorg regoor die land. Volgens die Wêreldbank was die lewensverwagting by geboorte 55 in 2009, wat voorheen gedaal het van ’n hoogtepunt van 64,1 in 1990 tot ’n laagtepunt van 49 in 2002. Volgens Botswana se 2011-sensus word die huidige lewensverwagting op 54,06 jaar beraam.

Die Kankervereniging van Botswana is ’n vrywillige nieregeringsorganisasie. Die vereniging is ’n lid van die Unie vir Internasionale Kankerbeheer. Die Vereniging vul bestaande dienste aan deur die voorsiening van kankervoorkomings- en gesondheidsbewustheidsprogramme, deur toegang tot gesondheidsdienste vir kankerpasiënte te vergemaklik en ondersteuning en berading aan diegene wat geraak word, te bied.

MIV/vigs-epidemie

Die lewensverwagting in verskillende Afrikalande van 1960 tot 2012. Botswana het die hoogste lewensverwagting gehad voordat MIV/vigs dit in die laat 1980’s begin verminder het

Die nuwe Skotse Livingstone-hospitaal in Molepolole

Projeksie van Botswana se bevolking met en sonder MIV/vigs

Soos elders in Afrika suid van die Sahara is die invloed van vigs op die ekonomie aansienlik. Ekonomiese ontwikkelingsbesteding is in 2002–3 met 10% verminder as gevolg van herhalende begrotingstekorte en toenemende uitgawes aan gesondheidsorgdienste. Botswana word baie swaar deur die MIV/vigs-pandemie getref; in 2006 word beraam dat die lewensverwagting by geboorte van 65 tot 35 jaar gedaal het. Volgens Botswana se 2011-sensus word die huidige lewensverwagting egter op 54,06 jaar beraam.

Die voorkoms van MIV/vigs in Botswana word op 25,4% vir volwassenes tussen 15 en 49 jaar in 2009 en 21,9% in 2013 geskat, en net deur Eswatini en Lesotho in Afrikalande suid van die Sahara oortref. Dit plaas Botswana in 2013 op die derde hoogste voorkoms in die wêreld, terwyl hulle “in die voorkomings- en behandelingsprogramme voorloop". In 2003 het die regering ’n omvattende program van stapel gestuur met gratis of goedkoop generiese antiretrovirale medisyne, sowel as ’n inligtingsveldtog om die verspreiding van die virus te voorkom; in 2013 het meer as 40% van volwassenes in Botswana toegang tot antiretrovirale terapie geniet. In die ouderdomsgroep van 15–19 jaar is die voorkoms op ongeveer 6% vir vroue en 3,5% vir mans in 2013 geskat, en in die ouderdomsgroep van 20–24 jaar op 15% vir vroue en 5% vir mans. Botswana is een van die 21 prioriteitslande wat in 2011 deur die VN-VIGS-groep in die Wêreldplan geïdentifiseer is om nuwe MIV-infeksies onder kinders uit te skakel en om hul moeders aan die lewe te hou. Van 2009 tot 2013 het die nuwe MIV-infeksies by kinders met meer as 50% gedaal. ’n Verdere maatstaf vir die sukses of rede vir hoop in die behandeling van MIV in Botswana is dat minder as 10% van swanger MIV-geïnfekteerde vroue nie in 2013 antiretrovirale medikasie ontvang het nie, met ’n ooreenstemmende afname (meer as 50%) in 2013 in die aantal nuwe MIV-infeksies by kinders jonger as 5. Mense wat met MIV in Botswana leef geniet die grootste persentasie antiretrovirale behandeling onder die VN-lande: ongeveer 75% vir volwassenes (15+) en ongeveer 98% vir kinders.

Met ’n landswye program vir die voorkoming van moeder-tot-kind-oordrag het Botswana MIV-oordrag van besmette moeders na hul kinders van ongeveer 40% tot net 4% verminder. Onder leiding van Festus Mogae het die regering van Botswana vir die bestryding van MIV/vigs hulp gevra en vroeë steun van die Bill en Melinda Gates-stigting, en die Merck-stigting ontvang, en saam het hulle die Afrika-omvattende MIV/vigs-vennootskap (ACHAP) gevorm. Ander vroeë vennote sluit in die Botswana-Harvard MIV/vigs-instituut van die Harvard-skool vir openbare gesondheid en die Botswana-UPenn-vennootskap van die Universiteit van Pennsilvanië. Volgens die UNAIDS-verslag van 2011 is die doel van universele toegang tot behandeling – gedefinieer as 80%-dekking of groter – in Botswana bereik.

Potensiële redes vir die hoë voorkoms van MIV in Botswana is onder meer seksuele vennootskappe, transaksionele seks, geslag oor die hele generasie en ’n beduidende aantal mense wat buite hul plaaslike gemeenskappe reis om werk te soek. Die veelkleurige aard van baie seksuele verhoudings beïnvloed die gesondheidsituasie verder, tot so ’n mate dat dit aanleiding gegee het tot ’n liefdeswoordeskat wat uniek is aan die streek.

Sien ook

• Posseëls en posgeskiedenis van Betsjoeanaland

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Botswana". Encyclopædia Britannica. Besoek op 3 November 2024.
• (en) "Botswana". Central Intelligence Agency. Besoek op 3 November 2024.

Verdere leesstof

• (en) Acemoglu, Daron; Johnson, Simon; Robinson, James A. (11 Julie 2001). "An African Success Story: Botswana" (pdf) – via mit.edu.
• (en) Campbell, Alex: Let's try to put the record straight: A Botswana peephole into southern African history. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 35, nr. 1, Januarie 1986
• (en) Cohen, Dennis L. "The Botswana Political Elite: Evidence from the 1974 General Election," Journal of Southern African Affairs, (1979) 4, 347–370.
• (en) Colclough, Christopher en Stephen McCarthy. The Political Economy of Botswana: A Study of Growth and Income Distribution (Oxford University Press, 1980)
• (en) Denbow, James; Thebe, Phenyo C. (2006). Culture and Customs of Botswana. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33178-7.
• (en) Edge, Wayne A. en Mogopodi H. Lekorwe eds. Botswana: Politics and Society (Pretoria: J.L. van Schaik, 1998)
• (en) Good, Kenneth. "Interpreting the Exceptionality of Botswana," Journal of Modern African Studies (1992) 30, 69–95.
• (en) Good, Kenneth (September 1994). "Corruption and Mismanagement in Botswana: A Best-Case Example?" (PDF). Journal of Modern African Studies. 32 (3): 499–521. doi:10.1017/S0022278X00015202. eISSN 1469-7777. ISSN 0022-278X. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 3 April 2018. Besoek op 13 Julie 2018 – via harvard.edu.
• (en) Cunningham, A.B.; Milton, S.J. (1987). "Effects of basket-weaving industry on mokola palm and dye plants in northwestern Botswana". Economic Botany. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
• (en) Tlou, Thomas, en Alec C. Campbell. History of Botswana (Macmillan Botswana, 1984)

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Botswana op Wikivoyage
• (en) Amptelike webwerf van Botswana se regering
• (en) Regeringsgids vir Botswana

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.