Analiza slučaja 4

Pokret četnika Draže Mihailovića (JVuO) tokom 1941:
od ustanka do kolaboracije

Vojna kolaboracija Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO, ravnogorski četnici, četnici Draže Mihailovića) s nemačkim okupatorom predstavlja jedno od najkontroverznijih pitanja srpske istoriografije. Za razliku od vojne kolaboracije s Nemcima, vojna saradnja pokreta pod komandom generala Mihailovića s italijanskim okupatorom ne predstavlja kontroverzu u domaćoj istoriografiji, iako se ponekad interpretira tako što se kolaboracija normalizuje i opravdava egzistencijalnim razlozima i borbom protiv komunističke opasnosti, na sličan način na koji se ponekad opravdava kolaboracija Nedićevog režima.

Pokret pod vođstvom generala Mihailovića nije politički kolaborirao s nemačkim okupatorom na tlu Srbije, za razliku od političkih grupacija i pokreta koji su participirali u okviru kvislinške vlade u Beogradu. Mihailović je, kao vođa monarhističke gerile i potonji ministar u emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije rat proveo u unutrašnjosti Srbije i Crne Gore, nastojeći da izbegne političku saradnju s okupatorom. U tome se Mihailović razlikovao i u odnosu na svoje komandante u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Dalmaciji, koji su, s njegovim znanjem i dozvolom, javno boravili u mestima pod kontrolom, ili u dometu Italijana, bivajući istovremeno i vojni i politički lideri na tom području na kome su upravljali, ne samo vojnom organizacijom već su organizovali i politički život.1 Međutim, postoje nepobitni dokazi o vojnoj saradnji četnika Draže Mihailovića sa nemačkim okupatorom u Srbiji: od legalizovanih ravnogorskih odreda od kraja 1941, i tokom većeg dela 1942, i reorganizovane JVuO tokom 1944, u Srbiji i srbijanskih četnika u Bosni 1945.

Dve trećine ljudstva i oficira i više od polovine ukupnog broja odreda Mihailovićevih četnika u završnoj fazi gušenja ustanka u Srbiji, legalizovano je u okviru poretka koga je nametnuo okupator. U takvoj konstelaciji, legalizovani ravnogorci okupator je vojno koristio kao pomoćne snage u neutralizaciji preostalih partizanskih odreda i grupa, ponekad zajedno s nemačkom, a neretko sa kvislinškom vojskom, hvatajući preostale partizane i ustupajući zarobljenike Nemcima. Bilo bi prilično problematično optužiti JVuO za vojnu kolaboraciju da su se legalizovani odredi, oficiri i borci trajno diferencirali od Mihailovića i njegovih preostalih, ilegalnih odreda. Međutim, već u drugoj polovini 1942, a najkasnije početkom 1943, gotovo celokupno ljudstvo legalizovanih ravnogoraca ponovo je inkorporirano u okvir JVuO. Štaviše, 1943-1944, Mihailovićev pokret je u svoje redove primio brojne Pećančeve četnike i nimalo zanemarljiv broj oficira i podoficira iz redova oružanih snaga kvislinške vlade.

Budući da su primeri konkretne vojne saradnje JVuO s nemačkim okupatorom na tlu Srbije, nakon reorganizacije i ponovnog omasovljenja krajem 1942, vrlo sporadični sve do januara 1944, a da su tokom 1944, na tlu Srbije zabeleženi izolovani oružani sukobi između nemačkog okupatora i JVuO, često inicirani od okupatora, ostavljen je prostor revizionističkoj istoriografiji da Mihailovićev pokret interpretira kao dosledno antiokupatorski, čak i antifašistički, budući da je Mihailovićev pokret imao političku podršku izbegličke vlade, a prve tri godine je uživao nepodeljenu podršku Saveznika, dok je odnos nemačkog okupatora prema Mihailovićevom pokretu u Srbiji ostao nepoverljiv sve do jeseni 1944. Međutim, definisanje Mihailovićevog pokreta kao antiokupatorskog, ili čak antifašističkog, moguće je isključivo uz selektivan odnos prema istorijskim činjenicama. Mihailovićev pokret uopšte nije upotrebljavao sintagmu „antifašistički“ kao vlastitu odrednicu, niti se identifikovao s antifašizmom, budući da je ta terminologija poticala iz domena komunističke ideologije. Četničke snage koje su priznavale Mihailovićevu komandu u italijanskoj okupacionoj zoni aktivno su vojno i politički kolaborirale s italijanskim okupatorom od kraja 1941. Mihailovićev pokret je tokom većeg dela okupacije Jugoslavije bio u odnosima s nemačkim okupatorom koji su podrazumevali toleranciju ili vojnu saradnju, pogotovo na tlu NDH. Većinu sukoba između Vermahta i JVuO u Srbiji nakon 1942, inicirali su Nemci. U istom razdoblju Vrhovna komanda JVuO naredila je sprovođenje samo jedne antiosovinske ofanzive.

Pokret koji traži i dobija oružje, municiju i ratnu opremu od fašističkog okupatora, po definiciji nije antifašistički. Mihailovićev pokret nije bio fašistički u ideološkom smislu i nastao je kao nesumnjivo antiokupatorski pokret. Međutim, praksa tog pokreta podrazumevala je usvajanje fašističke kulture nasilja: etnički motivisani masovni zločini, teror nad civilima, istrebljenja čitavih porodica, nasilje nad kolektivnim seoskim zajednicama, spaljivanja i pljačku čitavih naselja. Antikomunizam je bio glavni ideološki činilac koji je prouzrokovao nalaženje zajedničkih interesa između JVuO i okupatora, ali i između JVuO i kvislinških, odnosno domaćih profašističkih pokreta.

Vojna kolaboracija JVuO s Vermahtom na tlu Srbije je nesumnjiva od januara 1944, kad snage JVuO zajedno s nemačkim snagama učestvuju u borbama protiv partizana. U srbijanskom delu Sandžaka to je slučaj od novembra 1943. U drugim delovima Jugoslavije jedinice JVuO počinju vojnu saradnju s nemačkim okupatorom nešto ranije, uključujući i saradnju sa SS jedinicama (Waffen-SS). JVuO je u vojnom pogledu bila korisniji saveznik Vermahtu od oružanih snaga kvislinške vlade. Naime, Nemci su 1941, bili u stanju da uguše ustanak u Srbiji i bez saradnje kvislinških snaga kao pomoćnih jedinica, iako ta saradnja nije izostala, budući da je okupatoru bilo u interesu da umesto nemačkih vojnika ginu srpski antikomunisti. U vreme Bitke za Srbiju (leto – jesen 1944) i tokom završnih operacija za oslobođenje Jugoslavije (1945), upravo kad je pomoć okupatoru bila najdragocenija, JVuO je s celokupnim preostalim ljudstvom igrala ulogu pomoćnih snaga Vermahta. Nakon 31. oktobra 1941, nikad, ni u jednom momentu okupacije, glavnina snaga JVuO nije bila angažovana protiv nemačke vojske. Kad bi dolazilo do sukoba između JVuO i Vermahta (Wehrmacht), uvek bi najveći deo ljudstva JVuO bio van tih sukoba.

Ravnogorski pokret (JVuO), nastao je iz grupe oficira i vojnika Vojske Kraljevine Jugoslavije, koji se nisu predali, okupljenih oko pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića. Mihailovićeva grupa od 27 ljudi se 11. maja 1941, stacionirala na Suvoboru, u predelu koji nosi ime Ravna gora. Narednih meseci Mihailović je sproveo organizaciju pokreta na području zapadne Srbije i dela Šumadije.2

Pre uspostavljanja prvih kontakata između ravnogorske komande i predstavnika okupatora, Mihailovićev pokret je uspostavio kontakt i izvesnu saradnju s kvislinškim vlastima. Bila je to neka vrsta posredne kolaboracije. Prvi kontakt Mihailovićeve grupe na Ravnoj gori s kvislinškim strukturama u Beogradu uspostavljen je krajem maja 1941, na Mihailovićevu inicijativu, u cilju dobijanja novca i izgradnje veza koje bi potencijalno bile od koristi pokretu. Posredstvom Dimitrija Ljotića i istaknutih pripadnika njegove političke organizacije dobijena je određena suma novca od pojedinih bogatijih građana. Prema nekim izvorima, Milan Aćimović je početkom juna navodno uspeo da osujeti planiranu nemačku akciju protiv Mihailovićeve grupe.3

Pripadnici Mihailovićevog pokreta počinju oružanu konfrontaciju s nemačkim okupatorom na tlu Srbije sa zakašnjenjem dužim od 40 dana, u odnosu na partizane. Prvi napad Mihailovićevih četnika na nemačke vojnike odigrao se 31. avgusta 1941, prilikom uspešne borbe za oslobođenje Loznice. Nisu dovoljno razjašnjene okolnosti koje su motivisale lokalne četnike da izvrše napad na Loznicu, ali nema sumnje da je napad izvršen kako bi se predupredili partizani da zauzmu taj grad.4 Potom su usledili neuspeli napadi četnika na Banju Koviljaču i Bogatić, nakon čega dolazi do sazrevanja stava da zajednička borba s partizanima podrazumeva mnogo veće izglede za uspeh, što je rezultiralo zajedničkim učešćem u oslobođenju Krupnja, 3. septembra. Bio je to do tada najveći uspeh ustanika.

Međutim, samo nekoliko dana nakon stupanja u borbu protiv okupatora odreda pod njegovom komandom i inauguracije Nedićeve vlade, Mihailović je poslao delegaciju u Beograd na pregovore sa generalom Nedićem, radi dogovora o zajedničkoj borbi protiv partizana. Delegaciju su činila četvorica visokih ravnogorskih oficira. Pregovori su vršeni uz znanje i odobrenje SS-generala Haralda Turnera, šefa nemačke vojne uprave u Srbiji (Upravni štab vojnog zapovednika Srbije). Turner je odobrio pregovore, jer se nadao da Nedić može ostvariti uticaj na odmetnute oficire i apelovati na njihov antikomunistički sentiment.5 Nedić je posle rata u istrazi naveo da je Mihailović pristao na uspostavljanje „reda i mira u Srbiji“, predlagao „zajedničku borbu protiv partizanskih snaga“, određenu vrstu legalizacije kod Nemaca, određenu sumu novca za plate oficirima i podoficirima. Nedić se složio s predlozima i sklopljen je nepisani dogovor. Nedić je zatim otišao kod komandanta Srbije, generala Hajnriha Dankelmana, s molbom da odobri legalizaciju Mihailovićevih četnika, što je Dankelman odmah prihvatio. Nedić je potom odredio majora Marka Olujevića (pomoćnika komandanta kvislinške žandarmerije) za vezu između njega i Draže Mihailovića. Nedić je uskoro obavešten da je Mihailović u celini prihvatio postignuti sporazum.6 U najranije datiranim Mihailovićevim naređenjima sugeriše se tolerantan odnos prema kvislinškim žandarima, pri čemu se nastojalo inkorporirati što veći broj žandarma u redove ravnogoraca.7 Mihailovićev pokret, nije se oružano konfrontirao sa kvislinškim oružanim snagama, čak i onda kad je bio konfrontiran s Nemcima, iako je bilo poznato da su žandarmi, po nalogu nemačkog okupatora, učestvovali u oružanim akcijama protiv ustanika i u streljanju talaca. Zbog čega 1941, za razliku od 1943, ili 1944, nisu zabeleženi primeri oružanih sukoba između ravnogoraca i oružane sile Nedićeve vlade? Najpre, zbog toga što je snažan partizanski faktor doprineo da vlada u Beogradu ravnogorski pokret posmatra kao „manje zlo“ u odnosu na komuniste. Kad je partizanski faktor u Srbiji ponovo postao snažan, sredinom 1944, nestala su neprijateljstva između JVuO i vladinih snaga (prvenstveno Srpskog dobrovoljačkog korpusa: SDK). U oktobru 1944, zabeležen je iverzibilan proces u odnosu na decembar 1941: stvaranje Srpskog udarnog korpusa (SUK) i njegova komandna potčinjenost JVuO podseća na legalizaciju ravnogorskih odreda u okviru kvislinških oružanih snaga krajem 1941. Drugo, Mihailovićev pokret 1941, nije pokazivao pretenziju za uspostavljanje vlasti smenjivanjem, ili agresivnim inkorporiranjem kvislinške lokalne administracije, niti je Mihailović 1941, bio relevantna politička figura kakvom je postao u narednom razdoblju. Dakle, 1941. još uvek nije bilo borbe za vlast u okviru domaćeg antikomunističkog korpusa.

Slanje delagacije na pregovore s Nedićem takođe, vremenski koincidira s prvim oružanim sukobom između ravnogoraca i partizana, u selu Planinici, u blizini Ravne gore. Tom prilikom ravnogorci su napali manju grupu partizana, ubivši trojicu boraca.8 Ipak, reč je o izolovanom događaju koji je ubrzo prećutno prevaziđen s obe strane. Tome je prvenstveno doprinela činjenica da su komunisti ravnogorsku participaciju u ustanku posmatrali kao povoljan razvoj događaja.

Nameravani plan o zajedničkom napadu Mihailovićevih i Nedićevih snaga na partizane nije ostvaren iz nekoliko razloga. Partizani su zarobili vladinog izaslanika koji se zaputio ka Mihailovićevom štabu, i zaplenili poverljiva dokumenta u kojima je naznačen plan za napad. Ipak, presudno je bilo to što su se početkom septembra pojedini antiokupaciono nastrojeni vojnočetnički odredi odlučili da, bez zadrške, počnu oružane napade na Nemce. Ti događaji su gurnulii ostatak Mihailovićevog pokreta u oružanu borbu. Okupatoru je bilo potrebno određeno vreme da konstatuje upletenost ravnogorskog štaba u novonastale okolnosti, čime je zaustavljen plan o zajedničkoj borbi vladinih i ravnogorskih snaga protiv partizana.

Okupacionim vojnim vlastima je bilo jasno da je ulazak Mihailovićevog pokreta u otvoreni oružani sukob protiv okupatora bio iznuđen partizanskim uspesima u borbama, sve boljem naoružanju i sve masovnijem prilivu seljaka u partizanske redove, čime je smanjivana potencijalna ravnogorska mobilizaciona baza, ali i vojni uticaj i društveno-politički prestiž (naročito u svetlu napada na nekoliko sreskih sedišta tokom avgusta).9 Ravnogorska inicijativa, nakon početnih uspeha i započinjanja saradnje sa partizanima početkom septembra, ponovo je splasnula, ali je krajem septembra i početkom oktobra, opet u znatnoj meri uzrokovana pojačanom partizanskom inicijativom, ponovo došla do izražaja prilikom zajedničkih borbi za oslobođenje pojedinih gradova u zapadnoj Srbiji. Zajedničkim akcijama oslobođeno je nekoliko najvećih gradova u zapadnoj Srbiji, a oslobođena teritorija je proširena i učvršćena.10 Uporedo s tim, oba pokreta su vojno i politički jačala. Mihailovićev pokret je, osim u severozapadnoj Srbiji znatno osnažio u dolini Zapadne Morave, donekle i u Šumadiji. Krajem septembra i tokom oktobra partizani i Mihailovićevi četnici blokirali su nekoliko većih gradova u pokušaju njihovog zauzimanja (Šabac, Valjevo, Kraljevo). U tom razdoblju dolazi do pojave prvih nesuglasica i trvenja na terenu koje su obe komande nastojele da amortizuju.11

Prema nemačkim procenama s početka novembra, kad je ravnogorski ustanički pokret bio u zenitu, ravnogorske snage brojale su između 5000 i 10.000 boraca. Jedan drugi nemački dokument, s početka oktobra, navodi procenu o 1000 do 1500 četnika između Drine i Kolubare i 1000 do 4000 partizana na istom području.12 Realne brojke četnika i partizana na području devet srezova Šabačkog i Valjevskog okruga nešto su veće od najvećih navedenih iznosa. To znači da je na navedenom području partizana bilo tri puta više nego četnika.13 Broj partizana na području Užičke republike iznosio je do 20.000.14 Ukupan broj partizana u Srbiji iznosio je do 25.000. Partizanski ustanički pokret bio je tri puta brojniji od ravnogorskog ustaničkog pokreta, u Srbiji u jesen 1941.

Nakon dvadesetodnevnih pokušaja da izdejstvuju sastanak s Mihailovićem, predstavnici partizanskog Vrhovnog štaba uspeli su da dogovore sastanak kome su prisustvovali Josip Broz Tito i Draža Mihailović. Sastanak je održan u blizini Mihailovićevog štaba, 26. oktobra. Osnova za pregovore bio je Titov predlog o sklapanju sporazuma, međusobnoj saradnji i prevazilaženju nesuglasica. Na sastanku je postignut delimičan sporazum koji je garantovao dotadašnju praksu saradnje i tolerancije, sugerišući izbegavanje sukoba i definišući pojedine obaveze partizanske strane koje je ona započela da ispunjava.15

Međutim, već sutradan Mihailović je održao sastanak s najistaknutijim saradnicima, na kome je odlučeno da Vrhovna komanda pošalje oficirsku delegaciju u Beograd s ponudom okupacionim vlastima za saradnju u borbi protiv partizana.16 Dvočlana delegacija stigla je u Beograd 28. oktobra i najpre se sastala s Milanom Nedićem. Potom se delegacija istog dana sastala sa nemačkim obaveštajcem, kapetanom Jozefom Matlom (Josef Matl). U nemačkom izveštaju o sastanku u Beogradu, Mihailovićeva ponuda je naslovljena: „Četnički odredi jugoslovenske vojske pod komandom pukovnika Draže Mihailovića stavljaju se na raspoloženje za borbu protiv komunista u saradnji sa nemačkim Vermahtom“. Mihailović je preko posrednika iskazao uveravanja o cilju vojne saradnje: „Opšti cilj je da se uspostavi stanje i mir kakvi su u okupiranoj Srbiji bili pre 28. juna 1941“. Na narednom sastanku koji je održan sutradan, nemačka strana je zatražila da Mihailović 3. novembra dođe u Beograd „u cilju daljih razgovora“, uz garanciju bezbednosti.17 Mihailović je načinio korak ka dogovorenom sastanku slanjem izjave komandantu 342. divizije Vermahta, general-majoru Valteru Hinghoferu (Walter Hinghofer), u kojoj je tražio oružje za borbu protiv partizana.18 Mihailoviću je svakako bilo poznato da je Hinghofer zapovednik divizije koja je prethodno internirala i streljala velik broj civila na području severozapadne Srbije. Mihailovićev susret s nemačkim predstavnicima odložen je za 11. novembar, zbog sprovođenja vojne operacije ravnogoraca protiv partizana u zapadnoj Srbiji. Građanski rat između dva ustanička pokreta u Srbiji, koji je buknuo početkom novembra 1941, počeo je opštim napadom ravnogorskih četnika na partizane u svim krajevima u kojima su postojali paralelni partizanski i ravnogorski organi vlasti. Napad se odigrao u vrlo kritičnom trenutku po ustanak – u vreme kad je nemačka ofanziva na oslobođenu teritoriju dobijala na zamahu, zahvaljujući premeštanju novih divizija Vermahta na ratište u Srbiji. Odgovornost za izbijanje građanskog rata najvećim delom snosi ravnogorska Vrhovna komanda kao i pojedini ravnogorski lokalni komandanti i oficiri, naročito grupa oficira stacionirana u Požegi.

Nemačka vojna komanda je u prvoj polovini novembra konstatovala da napad ravnogoraca na partizane doprinosi nemačkoj ofanzivi protiv partizana.19 Mihailović je 3. novembra u pismu nemačkom Upravnom štabu opunomoćenog komandanta u Srbiji zahtevao da nemačke jedinice „ne preduzimaju nikakve akcije“ na području na kome je otpočeo napad ravnogoraca na partizane.20

Opšti napad na Užice i potom na druga središta partizanske vlasti, u prvim danima novembra, podrazumevao je povlačenje najvećeg dela ravnogorskih snaga s linija na kojima je trajala borba protiv Nemaca i iziskivao je odvajanje znatnih partizanskih snaga iz borbe protiv nadirućeg Vermahta.21 Ipak, četnici su do 17. novembra bili nekoliko puta poraženi i zatim, potisnuti na šire područje Ravne gore. Nije istražen približan broj poginulih u borbama, ali možda je reč o više stotina izgunulih partizana i ravnogoraca. Partizani su tokom novembarskog sukoba pokazali tolerantniji odnos prema ravnogorcima i njihovim pristalicama nego ravnogorci prema partizanima i njihovim pristalicama.22 Zabeležena su masovna streljanja zarobljenih partizana na više lokacija, naročito na lokaciji Mihailovićevog štaba na Ravnoj gori. Takođe, Mihailovićev štab je odlučio da, uz posredstvo kvislinških četnika Nemcima preda 365 zarobljenih partizana. Okupator je u Valjevu u dva navrata streljao 286 zarobljenika. U prvom navratu, 27. novembra, streljan je 261 ustupljeni partizan.23 Reč je o najmasovnijem stradanju partizana u jednom danu na tlu Srbije, do otpočinjanja borbi za oslobođenje Beograda. Antipartizanski teror koji je sprovodila JVuO nije bio odgovor na revolucionarni teror nad ravnogorcima, jer primera takvog nasilja gotovo da nije bilo – revolucionarni teror je prvenstveno bio usmeren protiv predstavnika lokalnog kvislinškog aparata i saradnika okupatora.24

Predaja 365 zarobljenih partizana odigrala se 13. novembra, dva dana nakon pregovora u Divcima. Ustupanje zarobljenih partizana bio je znak da je ravnogorska strana spremna na ozbiljnu saradnju u pogledu zajedničke borbe protiv komunista, budući da su Nemci 11. novembra na pregovorima u Divcima odbili Mihailovićevu ponudu. Mihailovićeva ponuda odbijena je iz dva ključna razloga: 1) nemačkoj strani je bilo jasno da je u stanju da se vlastitim snagama obračuna sa partizanima, kao što joj je bilo jasno da Mihailović, nuđenjem savezništva pokušao da sačuva od uništenja pokret kojim je komandovao; 2) Nemci nisu imali poverenja u Mihailovića, jer je njegov pokret prethodno uzeo učešća u ustanku i jer su doznali da je uspostavio kontakt sa emigrantskom vladom i Britancima. Mihailović je na sastanku bezuspešno pokušao da opravda učešće njegovih trupa u borbi protiv nemačke vojske tvrdnjama da je reč osujećivanju komunista da ostvare ekskluzivitet jedinih boraca protiv okupatora i time marginalizuju njegov pokret. Bezuspešno je zahtevao da mu se „omogući da nastavi borbu protiv komunizma koja je započela 31. oktobra“. Isto tako, nemačka strana se oglušila na njegove molbe da njegove odrede snabde neophodnim količinama municije – u cilju nastavka borbe protiv komunista.25 Nemačka komanda je procenila da opšti napad ravnogorskih četnika na partizane dugoročno ide u prilog nemačkih nastojanja za neutralisanje „partizanske republike“, jer slabi glavnog nemačkog protivnika u Srbiji, a uspešnim privođenjem antiustaničke operacije sporednog protivnika stavlja pred svršen čin „bezuslovne kapitulacije“, ili pred neki drugi oblik neutralizacije. Stoga ne čudi što su nemačke snage nakon započinjanja ravnogorske ofanzive protiv partizana, izbegavale da napadaju ravnogorce, sve do 6-7. decembra, kad je počela nemačka operacija protiv ostataka ravnogorskih snaga, okupljenih oko Vrhovne komande JVuO na Ravnoj gori i u nekoliko sela u podnožju Suvobora.

Uloga legalizovanih ravnogorskih četnika
od kraja 1941, do kraja 1942.

Vrhovna komanda JVuO je krajem novembra, razmatrajući nepovoljne okolnosti odlučila da više od polovine ljudstva i odreda pod njenom komandom slede praksu legalizacije koju su samoinicijativno započeli pojedini odredi sredinom novembra.26 Na taj način ljudstvo je izbeglo zarobljavanje ili demobilizaciju, odnosno vojna struktura je očuvana, ali u drugačijoj formi. Međutim, tom odlukom najveći broj ravnogorskih četnika stavljen je u službu okupatora. Vojna kolaboracija legalizovanih ravnogoraca bila je konstanta narednih godinu dana. Legalizovani ravnogorski četnici, samostalno ili u saradnji sa četničkim odredima i grupama koje su prethodnih meseci prihvatile ingerenciju kvislinške vlade, od kraja novembra 1941, do proleća 1942, učestvuju u pravom lovu na partizane, njihove pomagače i simpatizere, širom zapadne, severozapadne i centralne Srbije. Na taj način uhvaćeno je nekoliko hiljada ljudi. Na stotine su ih četnici streljali ubrzo po zarobljavanju, dok je većina predata okupatoru. Mnogi partizani i partizanski simpatizeri koji su ustupljeni Nemcima, pripadnici nemačkog Vermahta streljali su do početka februara 1942, prvenstveno u Valjevu, Čačku i Užicu, a ostali su upućeni u logore ili su, manjim delom, pušteni. U istom tom razdoblju preostali partizani u zapanoj Srbiji sledili su odluku Vrhovnog štaba NOVJ o korektnom odnosu prema Mihailovićevim četnicima („ne napadati njegove ljude ako oni nas ne napadaju“). Tako je odobren postupak štaba Valjevskog partizanskog odreda koji je krajem decembra preko svoje teritorije propustio kapetana Dragoslava Račića sa pratnjom za Bosnu, ne razoružavši ih.27 Vrhovna komanda JVuO je u direkivama komandantima preostalih ilegalnih odreda i pojedinim komandantima legalizovanih odreda sa kojima je Vrhovna komanda nastavila komunikaciju, zahtevao njihov angažman u hvatanju komunista. „Pomagati svim silama hapšenje komunista“.28 Navedeno naređenje poslato je 21. marta 1942.

Najznačajniji doprinos u hvatanju nekoliko hiljada odbeglih ili pasiviziranih partizana i njihovih saradnika u zapadnoj i delovima centralne Srbije, i njihovoj predaju Nemcima, pružili su pripadnici legalizovanih ravnogorskih odreda, što se naročito odnosi na užički, požeški, čačanski i valjevski kraj, dok su u nekim drugim krajevima, naročito u Mačvi, Pocerini, Jadru, Kolubari i Takovu, kvislinški četnici koji su krajem 1941, i početkom 1942, učestvovali u hvatanju partizana, kasnije inkorporirani u JVuO, pri čemu su mnogi jadarski, mačvanski i pocerski kvislinški četnici prethodno takođe participirali u odredima pod komandom Draže Mihailovića.29 Ubistva, hvatanja i predaja Nemcima zarobljenih partizana i njihovih simpatizera, krajem 1941, u vreme i neposredno nakon uništenja partizanske vlasti u zapadnoj Srbiji, predstavljaju najmasovnije zločine na području Užičkog, Čačanskog i Valjevskog okruga tokom Drugog svetskog rata nad pripadnicima partizanskih snaga i njihovih saradnika. Učešćem u masovnom hvatanju i likvidaciji pripadnika partizanskih odreda i njihovih saradnika, čak ako zanemarimo aktivnu borbu protiv partizana, četnici Draže Mihailovića i legalizovani ravnogorci učinili su značajne usluge nemačkom okupatoru u uništenju partizanskog pokreta na području dotadašnje Užičke republike. Čak i nakon uništenja većine partizanskih jedinica, odnosno nakon svođenja odreda na malobrojne izolovane jedinice, četnici su na području zapadne Srbije kontinuirano sprovodili teror nad partizanskim pristalicama i članovima porodica odbeglih partizana. Takva praksa bila je karakteristična i u drugim delovima Srbije, naročito tokom poslednje dve godine okupacije čime se nastojalo ugušiti obnavljanje i omasovljenje partizanskih jedinica, u čemu je okupator uspevao da prepozna vlastiti interes.30

Pored legalizovanih odreda, legalizovani su broje ravnogorske grupe koje nisu imale formalno ustrojstvo odreda, a mnogi pojedinci su, kao bivši ravnogorci legalizovani u okviru oružanih snaga vlade u Beogradu, pri čemu nije samo reč o legalizaciji pojedinaca i grupa u okviru Pećančevih odreda već i o legalizaciji u okviru vladinih oružanih odreda i seoske milicije.31 Mnogi istaknuti oficiri JVuO, potonji komandanti brigada i korpusa, štabni oficiri, sreski i okružni komandanti, bili su krajem 1941, i početkom 1942, legalizovani u okviru vladinih oružanih snaga, ili 1941, uopšte nisu bili deo Mihailovićevog pokreta.

Nedugo nakon otpočinjanja legalizacije ravnogorskih odreda, 6-7. decembra 1941, nemački okupator je sproveo akciju usmerenu protiv četničkih delova okupljanih oko Vrhovne komande JVuO u nekoliko sela u podnožju Suvobora, „bez naročitog otpora“. U operaciji je bilo angažovano pet borbenih grupa (bataljona) 342. divizije Vermahta. Reč je o relativno skromnim snagama, budući da oko Mihailovićevog štaba nije bio koncentrisan veći broj boraca. Akcija je rezultirala pogibijom 12 i hvatanjem 484 četnika. Nemačke snage nisu imale gubitaka.32 Snage iste divizije prethodno su, krajem novembra, slamale partizansku odbranu na području zapadne Srbije. Nemci su iskazali blaži odnos prema zarobljenim ravnogorcima nego prema partizanima zarobljavanim u istom razdoblju, budući da je streljana tek nekolicina zarobljenih oficira JVuO. General Mihailović i većina oficira iz njegovog štaba uspeli su da izbegnu zarobljavanje.33 Istovremeno, u decembru 1941, na istom području na kome je delovao Mihailovićev pokret, Nemci su streljali na stotine zarobljenih partizana i njihovih simpatizera. Mnogi od njih bili su prethodno uhvaćeni od legalizovanih ravnogoraca.

Istog dana kada je okončana Operacija „Mihailović“, pukovnika Mihailovića unapredio je u čin brigadnog generala, kralj Petra II. Dva dana nakon završetka operacije, 9. decembra, nemačka komanda je objavila poternicu za Mihailovićem. Mesec dana nakon toga, 11. januara 1942, Mihailović je postavljen za ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva – u okviru jugoslovenske izbegličke vlade, čiji je tadašnji predsednik bio Slobodan Jovanović.

Nakon završetka operacije nelegalizovani ravnogorski odredi „ne upuštaju se više u borbu“ do kraja godine.34 Takva situacija potrajaće nekoliko meseci. Za to vreme nelegalizovani delovi Mihailovićevog pokreta sve do jeseni 1942, samo su sporadično meta nemačkih oružanih akcija. Nasuprot tome, JVuO nije napadala nemačku oružanu silu na tlu Srbije tokom 1942, vršeći napade isključivo na preostale partizanske grupe i odrede. Prestanak masovnijih ustaničkih aktivnosti u Srbiji umanjio je represalije okupatora nad srpskim ruralnim stanovništvom, ali ne odmah već nakon februara 1942, dok su represalije kvislinških snaga nastavljene nesmetanim intenzitetom. Takođe, primetna oseka ustanka u Srbiji omogućila je prebacivanje nemačkih divizija iz Srbije u Bosnu i njihovo korišćenje u borbi protiv glavnine NOVJ. Feliks Bencler je 31. marta 1942, obavestio nemačko ministarstvo spoljnih poslova da je Mihailović preko njegovih ljudi obavestio Nedića „da nema nameru da se bori protiv Nemaca“ i „da neće ništa preduzimati protiv Nedićeve vlade“.35 U nemačkoj komandi Jugoistoka, 21. maja održano je savetovanje na kome je jedan od zaključaka glasio: „U srpskom prostoru, zasada od grupe Mihailovića nema akutne opasnosti, ona će verovatno postati aktivna tek kad nastupi poraz bilo koje vrste. Grupa Mihailović će se u svakom slučaju držati mirno do početka nemačke ofanzive protiv Rusije“.36 Okupatoru je bilo najvažnije da ne mora da angažuje dodatne trupe na Balkanu. Mihailovićev pokret je tokom cele 1942, nastavio da organizaciono jača, šireći vojno-političku strukturu u jesen 1942, i u delovima Srbije gde ravnogorska organizacija nije postojala ili je bila neznatna 1941.37 Uostalom, nemačka komanda Jugoistoka je sve do kraja okupacije Srbije ostala na stanovištu da u Srbiji neće doći do obnavljanja ustanka i da aktivnosti JVuO čak i kada su povremeno bile usmerene protiv nemačke vojske.38 Тokom 1942, uprkos povremenim nemačkim agresivnim istupima protiv JVuO, naročito u kontekstu Operacije „Kopaonik“,39 izostali su napadi JVuO na nemačku živu silu u Srbiji. Nemci su krajem 1942, bili svesni da Mihailović nema nameru da u skorije vreme naredi ponovno otpočinjanje ustaničkih aktivnosti. Za Nemce, ravnogorski ustanak u Srbiji okončan je u decembru 1941, i od odluke samog Mihailovića zavisilo je hoće li ponovo buknuti ustanak. Nemačka komanda u Beogradu je takođe bila upoznata sa Mihailovićevim cirkularnim naređenjem od 7. novembra u kome je sugerisao „građansku neposlušnost“ prema lokalnoj kvislinškoj administraciji i „pojačane saobraćajne diverzije“. Nemačka komanda je dvadesetak dana nakon Mihailovićevog naređenja konstatovala: „Prepadi na opštine i manje sabotaže pojačali su se u odgovarajućem stepenu, ali to u osnovi nije moglo da poremeti mir. Poziv za povećane saobraćajne diverzije nije doneo do sada nikakvih značajnih rezultata u srpskom prostoru“.40 Ni u narednim mesecima situacija se nije bitnije izmenila. Krajem 1942, na tlu Srbije nije postojala „povezana ustanička oblast“.41

General Mihailović je posle višemesečnog skrivanja od potera, početkom juna 1942, prešao u Crnu Goru, gde je boravio do kraja aprila 1943, uglavnom u Lipovu, u blizini italijanskog garnizona u Kolašinu, neometan od strane okupatora. Mihailović je krajem 1941, postavio majora Đorđija Lašića i kapetana Pavla Đurišića za zapovednike vojnočetničkih odreda u Crnoj Gori i od tada možemo pratiti razvoj JVuO na tom području. U instrukciji Lašiću i Đurišiću (20. decembar 1941), Mihailović je naglasio da sa partizanima ne sme biti nikakve saradnje i da u trenutku naređenja za opšti ustanak, koji je trebalo da usledi nakon iskrcavanja savezničkih trupa, treba izvršiti čišćenje muslimanskog stanovništva u Sandžaku i muslimanskog i hrvatskog stanovništva u Bosni i Hercegovini („čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata“).42 Ova uputstva kasnije su bila realizovana u praksi crnogorskih četnika – najpre u građanskom ratu protiv partizana („nenacionalni elementi“) u prvoj polovini 1942, a početkom 1943, u dve operacije protiv Muslimanske milicije u Sandžaku, koje su rezultirale ubistvima više hiljada civila. Mihailović nije sugerisao napade na italijansku vojsku.

Pavle Đurišić, kao komandant četnika u Polimlju i crnogorskom Sandžaku, započeo je kolaboraciju sa Italijanima u januaru 1942. Treba naglasiti da do kolaboracije dolazi nedugo nakon masovnih zločina italijanskog okupatora na području Pljevaljskog i Prijepoljskog sreza, u decembru 1941. Vojna kolaboracija četnika pod Đurišićevom komandom već u prvoj polovini 1942, pre Mihailovićevog dolaska u Crnu Goru, podrazumevala je saradnju sa italijanskim štabovima, dobijanje veće količine oružja i municije i privremeno, u određenim situacijama i trajno, ustupanje artiljerije od strane Italijana, kao i italijansko odobrenje da Đurišić sa štabom boravi u Kolašinu, koji je bio pod italijanskom kontrolom.43 Mihailović je imao saznanja o Đurišićevoj kolaboraciji i generlno, o saradnji crnogorskih četnika sa Italijanima, naročito u vreme dok je boravio u Crnoj Gori. Pre evakuacije u Crnu Goru, Mihailović je 18. aprila sugerisao Đurišiću: „Komuniste čistite gde god možete, a izbegavajte [napadati] Italijane i posredno iskoristite ako se što može izvući od njih“.44 Takođe, Mihailović je imao informacije o saradnji hercegovačkih četnika, koji su priznavali njegovu komandu, sa Italijanima, i kontaktima Dragoslava Jevđevića, političkog delegata Vrhovne komande JVuO za Bosnu i Hercegovinu, sa Nemcima, o čemu ga je Jevđević obavestio.45 Jevđević je kao politički delegat Vrhovne komande 4. septembra 1942, pregovarao s predstavnicima nemačke vojske. Nemcima je bilo poznato da Jevđević izvršava direktive Vrhovne komande JVuO.46 Gatački četnici, koji su priznavali Mihailovićevu komandu, prvi su četnici na tlu Bosne i Hercegovine, koji su uspostavili vojnu saradnju sa OS NDH u borbi protiv NOVJ, još u martu 1942.47 U narednom razdoblju hercegovački četnici su vrlo retko vršili oružane napade na OS NDH. Ova četnička grupacije sarađivala je i sa nemačkom oružanom silom, od avgusta 1943, do oslobođenja Hercegovine u jesen 1944, takođe uz znanje Vrhovne komande.

Draža Mihailović se 22. jula 1942. u Zimonjića Kuli kod Gacka, sastao sa vojvodom Ilijom Birčaninom, nominalnim komandantom četničkih snaga u italijanskoj okupacionoj zoni NDH. Sastanku su prisustvovali i neki visoki četnički oficiri, poput Pavla Đurišića i Zaharija Ostojića, kao i jedan italijanski oficir. Na osnovu njegovog izveštaja poznati su neki detalji sastanka. General Mihailović je „navodno izjavio da je vlada iz Londona vršila pritisak na njega da ponovo raspali gerilski rat protiv trupa Osovine na Balkanu. On je, navodno, odgovorio da učešće Srba u borbi može da bude razmatrano tek kada Rusi budu u Budimpešti, a Englezi u Sofiji.“48 Ovo napominjemo zbog toga što je navedena strategija ostala nepromenjena do kraja rata, čak i onda kada su Rusi zauzeli Sofiju i Budimpeštu. Nemačkim vojnim strukturama na Balkanu bio je poznat ovaj izveštaj. Okupator je na osnovu ovakvih saznanja i realnosti na terenu, imao realnu pretpostavku o tome da Mihailović neće narediti opšti početak ustaničkih aktivnosti sve dok savezničke trupe na budu na granicama Jugoslavije. Međutim, čak i kad se to desilo, u septembra 1944, naređenje za opšti ustanak je izostalo, a glavnina snaga JVuO je upravo tada stavljena u službu okupatora. Ipak, Mihailović je tada već bio izgubio svaki politički legitimitet, za razliku od razdoblja kad je održan sastanak sa Birčaninom. Ovo je naizgled paradoksalno, jer je Mihailović u septembru 1944, raspolagao sa mnogoljudnijom, vojno kvalitetnijom i rasprostranjenijom organizacijom nego u leto 1942. Umesto da je, makar tada, krajem leta 1944, naredio opšte dejstvo JVuO protiv nemačkog okupatora, Mihailović je svrstao svoju vojsku na stranu Osovine.

Mihailović je bio obavešten da jedinice hercegovačkih četnika, koje su priznavale njegovu komandu, sarađuju sa Italijanima u okviru italijanskih vojnih operacija u Hercegovini i Dalmaciji protiv partizana i da angažman njegovih snaga u tim operacijama podrazumeva korišćenje italijanske logistike za prebacivanje četničkih trupa, naoružavanje i snabdevanje municijom i hranom od strane okupatora, nesmetani prelazak preko teritorije pod kontrolom ustaša i masovne zločine četnika nad nesrpskim civilnim stanovništvom. Najkarakterističniji primer učešća hercegovačkih četnika u nekoj italijanskoj operaciji protiv NOVJ predstavlja participacija u okviru Operacija „Alfa“ na području Jablanice i Prozora. Četnici iz istočne Hercegovine su se, koristeći italijansku logistiku, naoružani od Italijana, nesmetano prebacili u severnu Hercegovinu, preko teritorije pod kontrolom ustaša, kako bi istisnuli partizane iz Rame. Prema jednom italijanskom izveštaju (18. oktobar 1942), četnici su na tom području od 6. do 10. oktobra ubili više od 700 osoba i zapalili više od 650 domova.49 Petar Baćović, zapovednik hercegovačkih četnika, obavestio je depešom Dražu Mihailovića 23. oktobra 1942: „U operacijama Prozor zaklano preko 2.000 Šokaca i Muslimana. Vojnici se vratili oduševljeni“. Ovaj broj je uveličan. Publikovani su poimenični podaci za 866 stanovnika naselja na području opštine Prozor (od toga su 314 bili Muslimani, a 552 Hrvati), ubijenih od četnika u oktobra 1942. Takođe, publikovani su poimenični podaci za 77 Muslimana sa područja opštine Jablanica, ubijenih od hercegovačkih četnika u istom razdoblju.50 Na području Rame i Jablanice nisu zabeleženi prethodni zločini ustaša nad Srbima, jer u tim krajevima nije bilo srpskog stanovništva.

Najeklatantniji primer neposredne vojne kolaboracije crnogorskih i hercegovačkih četnika sa snagama Osovine, odigrao se tokom nemačke operacije Vajs 2 (Weiss 2), koja je u domaćoj literaturi poznata kao Bitka na Neretvi. U toj operaciji hercegovački, crnogorski i sandžački četnici borili su se zajedno sa Italijanima, koji ih vojnički usmeravaju, kao pomoćne jedinice, pri čemu su zabeleženi i primeri vojne saradnje JVuO sa nemačkom vojskom. General Mihailović je tokom Bitke na Neretvi lično boravio u neposrednoj blizini zone borbenih dejstava, imajući pregled i dostupnost podataka o učešću snaga pod njegovom komandom u borbama na strani okupatora.51 Na sastanku u Rimu, krajem februara 1943, između Benita Musolinija (Benito Mussolini) i Joahima fon Ribentropa (Joachim von Ribbentrop), upravo u vreme najtežih sukoba na Neretvi između JVuO i NOVJ, bilo je reči o balkanskom ratištu. Hitler je Musoliniju uputio pismo u kome je poručio da „nema nikakve razlike između partizana i četnika, jer su i jedni i drugi jednaki u mržnji protiv Nemačke i Italije“, založivši se za prekid naoružavanja četnika od strane okupatora i njihovo razoružavanje. Musolini se na sastanku složio da četnike treba razoružati u budućnosti, ali je istakao da „treba priznati da su se četničke formacije dobro borile... Sada je celishodno da se bore za nas s obzirom da nemamo dovoljno jedinica i neke čak moramo izvući... Ovo je gerila u kojoj 8.000 četnika iz Hercegovine pruža veću pomoć nego 2-3 [italijanske] divizije, upravo zbog toga što su se specijalizovali za takvu vrstu rata“.52

Od pasivnosti i otpora do kolaboracije:
aktivnosti JVuO u Srbiji tokom 1943.

Treću godinu okupacije Srbije karakteriše najmanji obim vojne kolaboracije JVuO, u odnosu na ostale ratne godine. Međutim, najvećim delom te godine pokret generala Mihailovića je bio pasivan u odnosu na nemačku vojnu silu, sve do septembra kad je organizovao prvu ofanzivu protiv nemačke oružane sile nakon 1941, da bi posle tek nešto više od mesec dana ponovo došlo do pasivnog odnosa prema okupatoru, a krajem godine i do prvih sporazuma između JVuO i nemačkog okupatora na tlu Srbije.

Početak godine, dok se Mihailović još uvek nalazio u Crnoj Gori, obeležile su dve vojne operacije na tlu Sandžaka, koje je naredila Vrhovna komanda. Obe operacije bile su usmerene protiv Muslimanske milicije i rezultirale su masovnim zločinima nad muslimanskim civilnim stanovništvom, dok je oba puta, Muslimanska milicija bila teško potučena. Prva operacija bila je usmerena protiv Muslimanske milicije na području Bjelopoljskog sreza i bila uzrokovana prethodnim napadima Muslimanske milicije na srpska sela, pri čemu su zabeležena masovna ubistva civila. Međutim, odgovor na prethodne napade bio je više nego drastičan. Đurišić je 10. januara 1943, obavestio Mihailovića da su četnici pod njegovom komandom od 5. do 7. januara „potpuno uništili“ 33 muslimanska sela na području Bjelopoljskog sreza. „Žrtve: Muslimana boraca oko 400. Žena i dece oko 1.000“.53 Druga operacija odigrala se od 5. do 11. februara na području Pljevaljskog, Pribojskog, Čajničkog i dela Fočanskog sreza. Operacija je rezultirala pokoljem više hiljada muslimanskih civila, pri čemu je među ubijenima zabeležen vrlo visok procenat dece. Operaciji nisu prethodili masovni zločini nad srpskim civilima, Muslimanske milicije. U sprovođenju zločina učestvovali su i bosanski i srbijanski četnici, ali se može konstatovati da su crnogorski četnici pobili najveći broj ljudi u toj operaciji. Đurišić je 13. marta obavestio Mihailovića o ishodu operacije. U izveštaju se navodi da su sva muslimanska sela u srezovima Pljevlja, Foča i Čajniče „potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav“. Isto se desilo i u Pribojskom srezu. „Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.“ Žrtve „kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece“. Na osnovu posleratnih izvora, poznato je da u Pljevaljskom srezu samo jedno muslimansko selo nije spaljeno i izloženo stradanjima, dok su u Pribojskom srezu sva muslimanska naselja spaljena, opljačkana i izložena masakriranju stanovništva, pri čemu su pojedina naselja imala više od stotinu civilnih žrtava, uglavnom žena i dece. To su najmasovniji i najteži oblici zločina nad seoskim stanovništvom u Srbiji tokom okupacije. Počinioce i inspiratore Vrhovna komaanda nije sankcionisala.54

Nemačka komanda Jugoistoka je u proceni situacije u Srbiji za februar 1943, konstatovala da se „Mihailovićeva taktika sastoji u tome da organizuje i štedi svoje snage za planirani narodni ustanak. On izbegava svaki konflikt sa okupacionim trupama... Aktivnosti D.M. pokreta se sastoje u organizovanju vlastitih snaga i razoružavanju SDS (Srpska državna straža, nap. aut). Ono malo prepada i sabotaža u Mihailovićevoj režiji je usmereno na Nemcima naklonjene Srbe ili SDS“. U proceni situacije za mart, navedeno je da Mihailovićeve snage u Srbiji „izbegavaju bilo kakav sudar sa nemačkom vojskom. Oni čak javljaju Nemcima o komunističkim pokretima kako bi se izbegle sabotaže i mere odmazde“. Osvrćući se na nedavni četnički poraz u Bici na Neretvi, komanda Jugoistoka je procenila da je „Mihailović omanuo kao vojni lider. Neshvatanje datih mogućnosti u pogledu vremena, prostora i terena čini njega najodgovornijim za nedavne neuspehe“.55 Dakle, iz poslednje opaske jasno je da je nemačka komanda imala saznanja i svest o Mihailovićevom ličnom angažmanu na terenu u vreme antipartizanske ofanzive u porečju Neretve, kao i to da su partizani znatno opasniji neprijatelj po partizane od četnika.

Nemačka komanda u Srbiji je, u kontekstu razvoja događaja vezanih za savezničku invaziju na Italiju i očekivanja JVuO da se saveznici iskrcaju na jugoslovenskom primorju, 19. jula konstatovala da je u četničkim redovima u Srbiji „spremnost na ustanak ponovo oživela“ i da direktive Vrhovne komande idu u tom pravcu. U cilju prevencije takve spremnosti i njenih mogućih posledica, nemačka komanda je sprovela poduhvat „Morgenluft“ na području Rudnika i Ravne gore, koji je okončan bez naročitog rezultata.56

Tokom letnjih meseci i početkom jeseni 1943, u pojedinim delovima Srbije, naročito u Kruševačkom i Valjevskom, u manjoj meri u Požarevačkom i Užičkom okrugu, zabeleženi su sukobi između SDK i JVuO. Sukobi su bili posledica pritisaka JVuO na lokalnu kvislinšku vlast, seoska i pojedina sreska sedišta SDS, u cilju naoružavanja i organizovanja vlasti Mihailovićevog pokreta. Oružani sukobi bili su uglavnom posledica napada SDK na JVuO, dok su se snage SDS uglavnom predavale snagama JVuO, izbegavajući borbu, često u dogovoru sa napadačima. Oružane akcije SDK trebalo je da spreči preuzimanje lokalne vlasti političkih i vojnih organa Mihailovićevog pokreta, razoružavanje SDS i prelazak stražara u redove JVuO. Sukob je intenziviran nakon što su pojedine jedinice JVuO odgovorile protivnapadima. U borbama je poginulo nekoliko desetina boraca. U najkritičnijim trenucima, nakon otpočinjanja antiosovinske ofanzive JVuO u Polimlju i delovima Podrinja, Vermaht je pomagao snagama SDK, prvenstveno u borbama na području zapadne Srbije.57 Sukobi između JVuO i SDK jenjavaju u drugoj polovini oktobra, usled pojava operativnih partizanskih jedinica u Sandžaku i na granicama Užičkog okruga, istovremeno s okončanjem antiosovinske ofanzive JVuO. Štaviše, od početka novembra zabeleženi su primeri borbenog sadejstva između snaga JVuO i SDS, ali i SDK.58 Sukobi između JVuO i SDK su privremeno obnovljeni u proleće 1944. U navedenim okolnostima pripadnici SDK su uhapsili i predali Nemcima više stotina simpatizera JVuO od kojih je deo okupator streljao. Nemačka i bugarska kaznena ekspedicija je krajem septembra represirala stanovnike pojedinih sela naklonjenih ravnogorcima, nakon poraza koji je SDK pretrpela u sukobu sa JVuO kod Seče Reke, 23. septembra. U Trsteničkom srezu, u nekoliko sela pod kontrolom ravnogoraca, krajem jula i početkom avgusta, u selima pod kontrolom JVuO zabeleženi su zločini SDK nad civilnim stanovništvom koji su podrazumevali masovna hapšenja, batinanja i pljačku, ali i ubistva manjeg broja stanovnika, uključujući nekoliko žena i dece.59

Najambicioznija antiosovinska operacija koju je tokom rata naredila Vrhovna komanda JvuO, odigrala se nakon kapitulacije Italije, u Polimlju i gornjem i srednjem Podrinju. Operacija je naređena u cilju zauzimanja italijanskih garnizona u Polimlju, u svrhu zaplene italijanskog naoružanja. Međutim, JVuO u tome nije postigla zapažen uspeh, iako je po prvi put nakon jeseni 1941, iskazala spremnost za ofanzivna dejstva protiv okupatora. Nemačke snage, nešto kasnije i partizani, pojavili su se na području Sandžaka i severne Crne Gore sa istim ciljem. Sukob između Vermahta i JVuO bio je neizbežan. Operacija je počela 12. septembra napadom na nemačku posadu u Prijepolju i okončana je 23. oktobra razoružavanjem italijanskog garnizona u Priboju. Najbrojniji italijanski garnizon, u Beranama nije napadnut već je, uz posredstvo britanske vojne misije, stavljen pod savezničku komandu. Osim zauzimanja Prijepolja, najambiciozniji poduhvat usmeren protiv nemačke oružane sile bio je napad na Višegrad, 5. oktobra. Grad i okolna uporišta su branili delovi 369. legionarske divizije, Hrvatsko domobranstvo i Muslimanska milicija (oko 1500 vojnika), a napadalo ga je nekoliko hiljada bosanskih i srbijanskih četnika. Zauzimanje Višegrada bila je najveća pobeda JVuO nakon 1941, i uopšte, jedna od najistaknutijih pobeda JVuO nad snagama Osovine.60 Međutim, taj događaj je obeležilo masovno ubijanje muslimanskih civila, tako da je zauzimanje Višegrada još jedan vojni poduhvat koji je 1943, naredila Vrhovna komanda, a koji je rezultirao masovnim pokoljem muslimanskog stanovništva. Za tri dana, 5-7. oktobra, ubijeno je više stotina civila, većim delom van borbe, odnosno nakon zauzimanja grada, a manjim delom tokom samih borbi, od vatrenih dejstava. Jedna od lokacija masovnih ubijanja klanjem bila je Sokolovića ćuprija na Drini. Ubistva su sproveli, po svemu sudeći, pripadnici Drinskog korpusa JVuO. Počinioce i inspiratore ubijanja Vrhovna komanda JvuO nije sankcionisala.61 Nemačke snage u Višegradu bile su iz sastava 369. legionarske divizije Vermahta, sastavljene od dobrovoljaca iz redova OS NDH. Sukobi između JVuO i 369. divizije, na teritoriji Bosne i Hercegovine gde je divizija uglavnom operisala, bili su vrlo retki. Zapravo, mnogo su češće beleženi primeri saradnje, naročito na području Hercegovine, od marta do avgusta 1944, kada je saradnja bila kontinuirana – od dolaska 369. divizije u Hercegovinu, u martu 1944, gde je zamenila odlazeću 7. SS diviziju „Princ Eugen“, sa kojom su hercegovački četnici takođe sarađivali (od avgusta 1943. do marta 1944).62 Kad su partizani krajem oktobra 1943. istisnuli četnike iz pojedinih delova istočne Bosne i započeli prodiranje ka srbijanskom Sandžaku, ubrzo nakon toga usledila je otvorena saradnja istočnobosanskih i sandžačkih četnika sa Vermahtom.63

Vrhovna komanda je nakon otpočinjanja ofanzive u Polimlju, imajući u planu nastavak ofanzive u istočnoj Bosni, naredila mobilizaciju u srbijanskom delu Podrinja i zauzimanje pojedinih gradova na Drini, u cilju stvaranja šireg mostobrana prema istočnoj Bosni. Uspesi JVuO su bili privremeni. Naime, Banja Koviljača, Mali Zvornik, Ljubovija i Bajina Bašta ostali su u rukama JVuO samo nekoliko dana. U pojedinim mestima nisu bile smeštene nemačke snage. Nemačka komanda je uspela da ostvari glavni cilj – da uz pomoć bugarske vojske i SDK oslobodi za komunikaciju doline Zapadne Morave, Drine i Đetinje. Jedinice JVuO su izbegle opkoljavanje i uništenje. Okupator je represirao na stotine seljaka na području na kome su se odvijale borbe. Sukobi su okončani u drugoj polovini oktobra, kad i u istočnoj Bosni. Istovremeno, tokom ofanzive JVuO u Polimlju i Podrinju, u drugim delovima Srbije nisu zabeleženi oružani napadi JVuO na nemačke vojnike.64 Antiosovinske aktivnosti JVuO su podrazumevale, između ostalog, i intenziviranje nasilja nad partizanskim pristalicama, ponajviše u zonama najintenzivnije četničke aktivnosti.65

Samo nekoliko sedmica nakon otpočinjanja ofanzive JVuO u Sandžaku, istočnoj Bosni i srbijanskom delu Podrinja, usledio je preokret i učestali su primeri otvorene kolaboracije JVuO sa nemačkom vojskom u istočnoj Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku, dok je na području Srbije, krajem godine, došlo do potpisivanja nekoliko sporazuma o nenapadanju između JVuO i Nemaca. Promena nemačkog stava prema četnicima bila je rezultat svesti da se saveznici neće iskrcati na jugoslovenskoj obali Jadrana nakon kapitulacije Italije (to saznanje je sve više uzimalo maha i u Vrhovnoj komandi JVuO) i da je NOVJ znatno ojačala nakon italijanske kapitulacije, što je postalo očigledno naročito u istočnoj Bosni. Nemačka Vrhovna komanda je 28. oktobra ovlastila specijalnog opunomoćenika Ministarstva spoljnih poslova Trećeg Rajha za Jugoistok, Hermana Nojbahera (Hermann Neubacher) da „politički organizira razne nacionalne snage“ u Jugoslaviji u cilju borbe protiv „komunističke opasnosti“. Ovo je bila prekretnica u promeni odnosa nemačke strane prema JVuO i uvod u otvorenu vojnu kolaboraciju, najpre na području Bosne i Hercegovine i Sandžaka, još 1943, a potom i naredne godine na teritoriji Srbije, uz napomenu da je krajem 1943, ostvareno primirje između JVuO i Nemaca u većem delu Srbije, koje je trajalo do početka februara 1944.66

U proceni vojnopolitičke situacije na okupiranim područjima Jugoslavije (1. novembar 1943), komandant Jugoistoka, general Maksimilijan von Vajks (Maximilian von Weichs), konstatuje da se u Srbiji „bande DM [Draže Mihailovića] retko pojavljuju“ bez obzira na jačanje organizacione strukture: „Nasuprot tome, komunizam u Srbiji ima sve veći uticaj... U ovom trenutku glavna opasnost preti iz Hrvatske (teritorija NDH, nap. aut). Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima. Zbog toga Mihailović traži vezu sa nemačkim komandantima, da ne bi potpao pod komunističku vlast“.67 Ovakvo stremljenje Vrhovne komande JVuO uskoro je rezultiralo sklapanjem sporazuma s nemačkim okupatorom. Mihailović je u naređenju komandantima na tlu Srbije od 7. novembra, konstatovao da „svu pažnju moramo obratiti na uništenje komunista“, zbog čega treba „vešto i tajno iskoristiti sve pogodnosti koje nam ostali neprijatelji nude“.68 Komandant Jugoistoka je u direktivi od 21. novembra odredio principe koji su postali osnova sporazuma o primirju i saradnji između četnika i Vermahta. Četnici su bili obavezni obustaviti borbene i sabotažne aktivnosti protiv nemačke strane i njenih lokalnih saveznika, staviti se pod nemačku komandu u slučaju združenih operacija protiv komunista, prekinuti svaku vezu sa silama koje su u ratu s Nemačkom.69

Primarni cilj koga je prepoznala Vrhovna komanda JVuO („uništenje komunizma“, onemogućavanje jačanja NOVJ u Srbiji), bilo je nemoguće uspešno realizovati bez pacifikacije četničko-nemačkih odnosa. Ovakva tendencija dovela je do sporazuma o primirju sklopljenom između nemačke okupacione komande i predstavnika Vrhovne komande JVuO, odnosno pojedinih lokalnih komandanata u novembru i decembru 1943, u cilju zajedničke borbe protiv NOVJ – kako bi se stvorili što povoljniji uslovi za obračun četnika sa njihovim glavnim protivnikom, budući da je nemačka strana bila svesna slabosti JVuO u odnosu na NOVJ, što je nastojala iskoristiti.70 Najpre je 19. novembra primirje sklopio major Vojislav Lukačević, zapovednik snaga JVuO u Sandžaku i jugozapadnoj Srbiji. Sporazum se odnosio na teritoriju između Zapadne Morave i Tare, odnosno teritoriju između Drine i Ibra. Potom su 27. novembra u ime Vrhovne komande sporazum o primirju potpisali pukovnik Jevrem Simić i kapetan Nikola Kalabić. Sporazum se odnosio na teritoriju 13 srezova u Šumadiji i Podunavlju i, kao i u slučaju prethodnog sporazuma sa Lukačevićem, podrazumevao je jednu važnu klauzulu: „Uključivanje četničkih jedinica u nemačko borbeno vođstvo prilikom većih zajedničkih borbenih dejstava. Borbene zadatke četničkim jedinicama za ovo vreme određuje nemačko vođstvo. Liferovanje nemačke municije za izvođenje zajedničkih borbenih zadataka“. Krajem godine sporazum je proširen i na teritoriju istočne Srbije (11 srezova). Sprovođenje u delo navedene klauzule ostvareno je već januara 1944, angažovanjem delova JVuO iz centralne Srbije u nemačkoj kontraofanzivi u jugozapadnoj Srbiji. Nemačka i četnička strana su 17. i 23. januara 1944, sklopile sporazume o zajedničkim dejstvima, odnosno o produžetku prethodnih sporazuma, u cilju „zajedničkog vođenja borbe protiv komunističkih partizana“.71 Krajem 1943, i početkom 1944, u Srbiji je vladao mir između četnika i Nemaca, ali i mir između JVuO i vladinih snaga. Edmund Glajze fon Horstenau (Edmund Glaise von Horstenau), nemački vojni izaslanik u NDH, nakon boravka na teritoriji Srbije, u januaru 1944, zabeležio je u dnevniku: „Čini se da je Srbija najmirnija zemlja na Balkanu, netko je rekao čak i u Europi. Hrvatska se doista ne može uporediti s njom... Koristeći opću situaciju u kojoj se nalazi Draža Mihailović, sklopljeni su lokalni sporazumi s raznim četničkim grupama“.72

Nakon sklapanja sporazuma o primirju, usledio je do tada najintenzivniji talas terora JVuO nad partizanskim pristalicama u Srbiji. Teror je bio najintenzivniji u srezovima u kojima prethodno nije zabeleženo četničko nasilje sličnog obima, zbog slabo razvijene organizacije JVuO. Primirje s Nemcima omogućilo je nesmetano razvijanje četničke organizacije u svim delovima Srbije na koje su se odnosili potpisani sporazumi. Četnički teror krajem 1943, i početkom 1944, ne bi dosegao toliki obim da četnicima nemačke okupacione vlasti nisu dozvolile slobodno kretanje na terenu tridesetak srezova u Srbiji. Međutim, nemačke snage i kvislinške vlasti nisu ometale četnike u sprovođenju terora nad partizanskim pristalicama ni u oblastima koje nisu bile obuhvaćene u četiri navedena ugovora o primirju. Kampanja terora nad partizanskim simpatizerima u severnoj Srbiji posledica je nekoliko naređenja Draže Mihailovića (oktobar-novembar 1943), kojima Mihailović zahteva energičnu borbu protiv partizana, nemilosrdno uništavanje njihovih jataka iz redova civilnog stanovništva i preti kažnjavanjem oficira koji ne pokažu dovoljno zalaganja u toj borbi.73 Od tada pa do kraja rata Mihailović nije izdavao slična naređenja kojima bi zahtevao nemilosrdno uništavanje saradnika okupatora.

Najmasovniji zločini zabeleženi su na područjima u nadležnosti Avalskog, Smederevskog i Korpusa gorske garde. Neki od najparadigmatičnijih primera četničkog terora zabeleženi su krajem decembra, u šumadijskim selima Vraniću i Kopljarima. U Vraniću je u noći 20-21. decembra ubijeno 67 meštana, od dece u kolevci do staraca. Bio je to nezapamćen zločin u Srbiji od strane neke srpske formacije. U decembru 1943, zabeleženi su prvi primeri blokade sela i represiranja više desetina, ponekad preko stotinu, stanovnika nekog sela u jednom danu od strane JVuO. Selo bi se opkolilo, a stanovnici prinuđeni da dođu na zbor u centru sela na kome bi im bio održan preteći govor, nakon čega bi usledilo batinanje partizanskih simpatizera i ubijanje pojedinaca ili grupa. Takvi oblici kolektivnih represalija dodatno su intenzivirani tokom 1944. U sprovođenju blokada sela najagilniji su bili pripadnici Korpusa gorske garde pod komandom Nikole Kalabića.74

Nakon što je nemačka strana početkom februara „zbog učestalih incidenata“ raskinula ugovore o primirju, uprkos traženju pojedinih lokalnih komandanata JVuO za produženjem, usledile su povremene nemačke operacije i akcije protiv nepouzdanih odreda JVuO. Ove akcije su bile ograničenog zahvata i nikad nisu bile opšteg karaktera, niti su podrazumevale angažovanje velikih snaga. Zapravo, najčešće su bile vojnopolicijskog karaktera, često bez upotrebe borbene tehnike i korišćenja avijacije, što je bitno odudaralo od karaktera nemačkih operativnih dejstava protiv NOVJ u Srbiji tokom 1944. Kad bi nemački okupator sprovodio akcije protiv pojedinih teritorijalnih četničkih grupa i grupacija, u drugim delovima Srbije vladalo je nepisano primirje između četnika i Nemaca. Prilikom sprovođenja antičetničkih operacija i akcija okupator je vršio masovne represalije nad stanovništvom seoskih naselja pod kontrolom JVuO, ubijajući i, još češće, hapseći seljake koje je proglašavao „pristalicama Draže Mihailovića“, što je neretko bilo proizvoljno opravdanje za zločin. Tokom proleća 1944, nemačka strana je povremeno angažovala delove SDK u pacifikovanju određenih teritorija pod kontrolom JVuO.

Kulminacija vojne kolaboracije JVuO u Srbiji (1944)

Operativne grupacije NOVJ su tokom 1944, nekoliko puta pokušavale proboj u dubinu Srbije. Svaki put JVuO je bila angažovana na strani nemačkog okupatora u pokušajima zaustavljanja partizanskih ofanziva. Tokom nemačkih kontraofanziva JVuO je činila glavninu snaga na koje je okupator mogao računati u Srbiji, uključujući i vlastite, nemačke snage. Tokom 1944, nije zabeležena nijedna ofanziva snaga JVuO protiv nemačke vojske na teritoriji Srbije. Izolovani i mestimični napadi manjih snaga JVuO na nemačku vojsku u septembru i oktobru 1944, bili su rezultat samoinicijativnih odluka pojedinih zapovednika i posledica novonastalih okolnosti (uspešan ofanzivni proboj NOVJ i proboj Crvene armije na Balkan i Srbiju), a ne rezultat naređenja Vrhovne komande. Uostalom, ni u jednom trenutku nakon 1941, napadi JVuO na Vermaht na tlu Srbije nisu bili zabeleženi na celokupnoj teritoriji Srbije, niti je bilo kad nakon 1941, zabeleženo dejstvo svih srbijanskih jedinica JVuO protiv Nemaca: čak ni tokom privremenih ofanzivnih dejstava nakon pada Italije, u borbi protiv Vermahta nije učestvovala većina brigada i korpusa JVuO u Srbiji.

Prvi primeri vojne saradnje između srbijanskih četnika i Nemaca, nakon kapitulacije Italije, zabeleženi su krajem novembra 1943, na području Užičkog okruga, gde su pripadnici Zlatiborskog korpusa sadejstvovali sa nemačkim i bugarskim trupama u borbi protiv delova 5. krajiške divizije NOVJ. Vojna saradnja je intenzivirana početkom januara na području Nove Varoši i Ivanjice, u borbama protiv delova 2. proleterske divizije NOVJ. Budući da su snage JVuO na tom području bile nedovoljne da zaustave nalet partizana, Vrhovna komanda je angažovala brojnije i iskusnijnije snage iz unutrašnjosti Srbije. Bugarski i nemački okupator, snage SDS, lokalni četnici i mobilne četničke jedinice iz teritorijalne baze Mihailovićevog pokreta u zapadnoj i centralnoj Srbiji, do sredine januara zaustavili su partizansku ofanzivu. Tokom navedenih borbi, snage JVuO bile su snabdevane municijom od Nemaca.75

Tokom marta i aprila u okolini Čačka održana su dva sastanka između generala Miroslava Trifunovića, komandanta JVuO za područje Srbije, kao Mihailovićevog izaslanika, i predstavnika nemačke komande. Na oba sastanka bio je prisutan Milan Aćimović, ministar unutrašnjih poslova u Nedićevoj vladi. Na sastancima je razgovarano o mogućnostima zajedničke borbe JVuO, nemačkog okupatora i kvislinških snaga protiv NOVJ i o snabdevanju JVuO oružjem i municijom za nastavak borbe protiv partizana.76 Tokom aprila i maja 1944, u vreme pokušaja prodora 2. proleterske i 5. krajiške divizije NOVJ, nekoliko korpusa JVuO sadejstvovalo je s nemačkim, bugarskim i srpskim kvislinškim snagama na području jugozapadne Srbije, između Drine i Ibra. U tim borbama učestvovalo je nekoliko hiljada četnika, pri čemu su snage JVuO bile brojčano ne mnogo manje u odnosu na ukupne snage Nemaca, Bugara i SDK. U pojedinim akcijama zajedno s Nemcima, prema nemačkim dokumentima, učestvovalo je i do 2000 četnika. Borbe su bile intenzivne – nemačka vojska je angažovala tenkove i avijaciju u nameri da zaustavi partizane. U nedostatku brojnijih nemačkih snaga, četnici su korišćeni kao pešadijska podrška prilikom tenkovskih napada. Četnici su u navedenim akcijama bili snabdevani municijom od Nemaca.77 Neposredno borbeno sadejstvo JVuO i Vermahta u navedenim okolnostima, posledica je odluka Vrhovne komande i generala Mihailovića. On je bio dobro obavešten o kolaboraciji svojih snaga s Nemcima u navedenim borbama.78 Štaviše, Mihailović je u pismu oficiru JVuO za vezu sa Nemcima, istakao: „Vrlo dobro je što su prešli u napad SDS, B.[ugari], N.[emci]. Naše jedinice stalno vrše napade. Ovo je zgodna prilika da se uništi ova komunistička grupa, samo jednice N.[emaca], SDS, Lj[otićevaca], B.[ugara] treba da napadaju, a ne da se brane. Mi ćemo još prikupiti snaga, koje će takođe preduzeti napade“.79

Nemci su uočili da bez pomoći JVuO, kao najbrojnije domaće antikomunističke formacije, nije moguće zaustaviti prodor NOVJ iz Bosne u Srbiju. Stoga su početkom maja obustavili potere policijskog karaktera protiv delova JVuO (koji su bili vinovnici incidenata i napada na snage SDK ili, ređe, vinovnici incidenata prema nemačkim snagama), kad su partizani ponovo pokušali da se ubace u Srbiju. Draža Mihailović je 7. maja komandantima korpusa JVuO u Srbiji naredio prekid oružanih akcija prema Nemcima, „jer ko bi napadao Nemce direktno bi pomagao komuniste, a time bi otežavao situaciju naših snaga“. U istom razdoblju Mihailović je u depešama pojedinim komandantima korpusa u Srbiji sugerisao da koriste svaku priliku kad okupator napada partizane da i njihove snage vrše napade na iste partizanske snage, pri čemu je takođe sugerisao da pokušaju da nabave municiju od okupatora.80 Početkom maja Dimitrije Ljotić, kao druga najuticajnija politička figura u kvislinškom korpusu, pokrenuo je inicijativu za realizaciju vojne i političke saradnje kvislinških snaga sa JVuO u borbi protiv naglo ojačane NOVJ u Srbiji. Inicijativa je rezultirala prekidom konfrontacija između SDK i JVuO i primerima međusobne saradnje u zapadnoj Srbiji protiv NOVJ, još u prvoj polovini maja. U okolini Gornjeg Milanovca Ljotić se 17. maja sastao s generalom Trifunovićem.81 Budući da je partizanski pokret jačao u svim delovima Srbije, počev od proleća 1944, lokalni četnički komandanti su na svaki način pokušavali da preduprede partizansku plimu. Primera radi, major Zdravko Milošević, komandant Varvarinskog korpusa JVuO, 15. maja je izdao naređenje u kome ističe: „Akcije protiv okupatora imaju se svesti samo na lične odbrane pojedinaca, ili ako su napadnuti štabovi i njihove snage. Čišćenje unutrašnjih neprijatelja ima biti bez svakog obzira jer dani moment akcije protiv okupatora ima da nas nađe čiste od svih unutrašnjih neprijatelja“.82 Nikola Kalabić, komandant Korpusa gorske garde, istog dana izdao je naređenje: „Usled pokušaja upada komunista u Srbiju i nastalih borbi povodom toga, Nemci su zauzeti i momentalno su prestali sa svojim redovnim poterama protiv naših odreda i ljudstva. Dešava se čak i da dođe do susreta naših snaga sa Nemcima i da nas Nemci tom prilikom ne napadaju“.83 Očekivani „momenat akcije protiv okupatora“, koji pominje Milošević, nije došao, a u narednim mesecima saradnja s okupatorom je intenzivirana. Od onemogućavanja partizana da prošire slobodnu teritoriju („čišćenje unutrašnjih neprijatelja“) suštinsku korist imao je samo okupator.

Vrhovna komanda JVuO je 28. aprila formirala 4. grupu jurišnih korpusa, operativnu grupaciju sastavljenu od najelitnijih zapadnosrbijanskih i šumadijskih brigada JVuO. Komandant grupacije bio je major Dragoslav Račić. Većina jedinica iz kojih je bila formirana grupacija, početkom godine su učestvovale u nemačkoj kontraofanzivi protiv snaga NOVJ u jugozapadnoj Srbiji. Grupacija je organizaciono definisana i brojčano uvećana do leta 1944, i brojala je u svom zenitu oko 7800 boraca.84 Račićeva grupacija imala je neposredan kontakt s nemačkom komandom u Beogradu preko majora Eriha Vejela (Erich Weyel), nemačkog oficira za vezu pri Račićevom štabu. U raportu generala Hansa Felbera, okupacionog komandanta Srbije, generalu Maksimilijanu fon Vajksu (13. maj 1944), dat je rezime dotadašnje saradnje s Račićevom grupacijom. Felber navodi da „četnici uveravaju da su prekinuli sve neprijateljske aktivnosti prema Nemcima, te da su spremni boriti se protiv komunista do konačne pobede. Operacije vode, sa četničke strane Neško Nedić (načelnik štaba 4. grupe jurišnih korpusa, nap. aut), a sa nemačke major Vejel. Iz razgovora vođenih na bojnom polju vidi se da su vođe, poput Kalabića i Rakovića voljni sarađivati sa Nemcima. „[Četničko] ljudstvo često ima prijateljski pristup, samo retko se vide neprijateljska lica“.85 Račićeva grupacija je od kraja proleća 1944, pa do odstupanja srbijanskih snaga JVuO u Sandžak i Bosnu bila angažovana u nekoliko nemačkih operacija protiv NOVJ. Nemački izvori su za 4. grupu jurišnih korpusa koristili naziv – „Borbena grupa’Weyel’“, po majoru Vejelu, od samog osnivanja grupacije.86 Dnevni izveštaj Komande Jugoistoka za 19. maj, opisujući situaciju u Srbiji, konstatuje: „usled pritiska crvenih, te pomanjkanja municije, čak i oni četnički komandanti koji su do sad bili suzdržani, sada žele da pregovaraju“.87

Nemačka strana je prisluškivanjem partizanske radio-veze i dešifrovanjem depeša jedinica NOVJ bila u prilici da sazna glavne pravce nastupanja Operativne grupe divizija NOVJ u leto 1944. Zbog nedostatka vlastitih snaga, Nemci su odlučili da na partizane koji su nadirali iz Bosne i Crne Gore usmere snage JVuO s kojima su prethodno sarađivali. Zauzvrat, četnici su bili snabdevani nemačkom municijom. Tokom jula, 4. grupa jurišnih korpusa bila je angažovana u tri nemačke operacije na području između Ibra i Južne Morave, odnosno između dve doline kroz koje su prolazile saobraćajnice od ključne važnosti po nemačku vojsku u Srbiji i na Jugoistoku. Ove tri operacije poznate su u jugoslovenskoj vojnoj istoriografiji pod objedinjenim nazivom Topličko-jablanička operacija.88 Cilj antipartizanske koalicije bio je sprečavanje prodora Operativne grupe divizija NOVJ preko masiva Kopaonika i njenog spajanja sa snagama NOVJ u Toplici i Jablanici. Budući da nemački okupator na tlu Srbije nije raspolagao frontovskim, već policijskim i teritorijalnim trupama, najznačajniju ulogu okupator je namenio JVuO (4. grupa jurišnih korpusa, Rasinsko-toplička grupa korpusa, Južnomoravska grupa korpusa). U okviru operacije bilo je angažovano između 10.000 i 14.000 četnika.89 To je najveći broj angažovanih srbijanskih četnika do tada, u nekoj vojnoj operaciji. Major Vejel je tokom operacije boravio u Račićevom štabu. Pored četnika i Nemaca, u operaciji su uzeli učešća SDK, bugarska vojska i albanski kolaboracionisti. Antipartizanska operacija okončana je uspešno. Operativna grupa divizija bila je prinuđena da se povuče na zapad, a dolina Južne Morave ostala je još neko vreme prohodna za nemačke trupe.

Pozicije okupatora u dolinama Ibra i Velike Morave, kao i na širem području jugozapadne i južne Srbije, bez podrške JVuO bile bi znatno ugroženije još pre otpočinjanja Bitke za Srbiju i prodora 1. proleterskog korpusa NOVJ. Štiteći nemačke strateške interese u Srbiji, JVuO je branila svoje vojne i političke pozicije na istom području. Račićeva grupacija je nastavila saradnju s okupatorom i nakon Topličko-jablaničke operacije – u vreme otpočinjanja Bitke za Srbiju (početak avgusta 1944). U izveštaju Vrhovne komande Vermahta za 6. avgust 1944, navodi se da „protiv neprijatelja, koji se na nekim mestima probio preko Ibra, nastupa četnička grupa Vejel“. Drugi četnički delovi takođe su se tokom prve polovine avgusta stavljali pod nemačku komandu u okviru vojnih operacija koje je koordinisao okupator. Tako se, na primer, u dnevnom izveštaju Armijske grupe „F“, kao i u izveštaju komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi Vermahta (oba izveštaja poslata su 10. avgusta 1944), navodi da se „četnička grupa Keserović (Rasinsko-toplička grupa korpusa JVuO, nap. aut), dobrovoljno stavila pod komandu borbene grupe ’Diesner’“.90 Jedan nedatirani nemački izvor iz avgusta 1944, navodi ocenu aktivnosti JVuO u Srbiji: „Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja s nemačkim trupama, obaveštajnim i ostalim okupacionim organima. Potpuna spremnost za izvršenje taktičkih instrukcija izdatih od strane nemačkih oficira za vezu. Stalno ponavljanje zahteva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost“.91

Uporedo sa intenziviranjem borbi protiv operativnih jedinica NOVJ koje su pokušavale da prodru u Srbiju od kraja 1943, i narastanjem partizanskih odreda i grupa u pojedinim delovima Srbije, JVuO je nastavila sa sprovođenjem terora nad partizanskim simpatizerima – u mnogim srezovima teror je kulminirao upravo 1944, ili je zabeležen u sličnom intenzitetu kao prethodne godine. Najkarakterističniji primer nasilja JVuO nad stanovnicima nekog mesta koje je podržavalo partizane dogodio se 28. aprila 1944, prilikom napada na Drugovac kod Smedereva. U napadu na to jedno selo učestvovalo je preko 2000 četnika, što je svojevrstan presedan kad je reč o koncentraciji snaga JVuO, budući da JVuO u Srbiji nije angažovala tolike snage ni u jednom navratu tokom 1944, za borbu protiv okupatora. Selo je većim delom spaljeno, a smrtno su stradala 72 stanovnika.92

Najveća zastupljenost snaga JVuO na strani Nemaca u Srbiji zabeležena je kad je Nemcima ta pomoć bila najpotrebnija – tokom Bitke za Srbiju, tokom avgusta i septembra 1944, odnosno tokom zajedničkog savezničkog poduhvata protiv Vermahta na tlu Srbije (sadejstvo NOVJ, savezničke avijacije i, krajem operacije, Crvene armije). Nemačka strana je krajem avgusta procenjivala broj Mihailovićevih boraca u Srbiji na 25.000. Istovremeno, Nemci su procenjivali da su u Srbiji pod oružjem nalazi oko 25.000 partizana.93 Brojnost Mihailovićevih snaga u Srbiji porasla je početkom septembra kad je sprovedena prinudna mobilizacija na teritorijama pod kontrolom četnika. Tokom avgusta i septembra većina srbijanskih četnika bila je angažovana u operacijama koje je koordinisala nemačka strana.

Upravo angažman JVuO na nemačkoj strani tokom Bitke za Srbiju i tokom zajedničkog proboja u Bosnu, u jesen 1944, i tokom narednog angažmana protiv NOVJ u Bosni, bez konfrontacije s Nemcima od kraja oktobra 1944, do kraja okupacije, čini validnim retko isticani zaključak u istoriografiji: snage JVuO su bile od veće koristi nemačkom okupatoru nego oružane snage kvislinške vlade, budući da je JVuO bila kapilarno organizovana, brojčano zastupljenija i vojno kvalitetnija od SDS i SDK. Osim toga, JVuO je bila organizovana na širem jugoslovenskom prostoru pri čemu je pristanak Vrhovne komande JVuO na zajedničku borbu s Nemcima protiv NOVJ na tlu Srbije samo učvrstila i legitimisala prethodnu praksu saradnje JVuO i nemačke vojske na tlu Crne Gore i NDH. Uostalom, nemačka strana je bila svesna bezizlaznog položaja JVuO i neizostavnog intenziviranja kolaboracije između JVuO i okupatora još pre zvanične Mihailovićeve političke delegitimizacije.94 Nemačka komanda je 22. avgusta 1944, procenila ukupan broj boraca pod Mihailovićevom komandom na 49.000, od čega, kao što je pomenuto, 25.000 u Srbiji, 5000 u Crnoj Gori i 19.000 na tlu NDH.95 Nemcima nikako nije bilo u interesu da se odreknu pomoći tolikih snaga, naročito u kritičnoj situaciji i u NDH i u Crnoj Gori i naročito, u Srbiji.

Nemačka strana je nakon sastanka između predstavnika Obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka i trojice visokih oficira JVuO, Mihailovićevih izaslanika (Dragoslav Račić, Neško Nedić i Nikola Kalabić), održanom u Topoli 11. avgusta 1944, na osnovu ponude JVuO zaključila da se „političko zauzimanje stava Draže Mihailovića i njegovog pokreta potpuno izmenilo. Oni su spremni da u potpunosti sa nama sarađuju“. Mihailovićevi izaslanici su stavili do znanja da je za JVuO najvažnije objedinjavanje domaćih antikomunističkih snaga, opšta mobilizacija i „stvaranje jedne srpske nacionalne armije za uništenje komunizma u Srbiji“. Pošto je za ostvarenje tog cilja bila neophodna nemačka dozvola i naoružanje, JVuO je bila spremna da se obaveže na lojalnost i vernost okupatoru. „Pokret Draže Mihailovića je spreman da pruži garancije koje Nemci budu zahtevali. Naše smrtno neprijateljstvo protiv komunizma je najbolja garancija naše vernosti“.96

Nemačka strana je bila svesna da bi odbijanje Mihailovićeve ponude i izostanak dalje nemačke podrške u oružju i municiji značilo, ako ne okretanje glavnine JVuO prema NOVJ, onda svakako eroziju Mihailovićevog pokreta. Takođe, odbijanje Mihailovićeve ponude negativno bi se odrazilo i na vladu u Beogradu. Stoga je komanda Jugoistoka izrazila spremnost da izađe ususret Mihailovićevim zahtevima i da obeća isporuke oružja. Ovakav rezon dodatno su učvrstili zaključci specijalnog opunomoćenika Nojbahera, da je Mihailović „neosporno dokazao da želi da održava primirje s okupacionim silama i da je on toliko antikomunista, da je uprkos engleskim ponudama dao prednost prosjačenju kod okupatora pred slogom s crvenom stranom“. „Obećanja Draže Mihailovića u pogledu lojalnog držanja treba uzeti ozbiljno, pošto je Mihailović u pitanju antikomunizma uvek zauzimao dosledno držanje“.97 Predsednik beogradske vlade, Milan Nedić, bio je garant da „Mihailović neće udariti Nemcima u leđa“.98

Generali Mihailović i Nedić sastali su se 12-13. avgusta u Ražani kod Kosjerića, dan nakon slanja delegacije JVuO na sastanak sa predstavnicima nemačke vojske u Topoli. Sastanak je prethodno ugovorio Dragi Jovanović, šef kvislinške političke policije i jedan od glavnih nemačkih saradnika u Srbiji. Sastanku su, sem dvojice generala prisustvovali Jovanović i četvorica visokih oficira JVuO, među njima i dvojica istaknutih operativaca, Dragoslav Račić i Nikola Kalabić. Na sastanku je dogovorena vojna saradnja JVuO, SDS i SDK protiv NOVJ pod Mihailovićevom komandom, novčana pomoć Nedićeve vlade Mihailovićevom pokretu, potražnja velikih količina oružja i municije od Nemaca za JVuO uz Nedićevo posredstvo. Mihailović se obavezao pred Nedićem, a ovaj pred Nemcima, „da se ovo oružje neće ni u kom slučaju upotrebiti protiv Nemaca“.99 Zapravo, sastanak u Ražani je organizovan kako bi Nedić, kao Mihailovićev zastupnik i politički garant, usaglasio „Mihailovićevu ponudu“. Nemačka strana je nakon sastanka bila obaveštena da Mihailović nudi „lojalnost u zamenu za oružje“.100

Nedugo nakon ozvaničenja Mihailovićeve ponude Nemcima i Mihailovićevog sastanka s Nedićem, dogodio se sinptomatičan incident u okviru JVuO. Naime, general Mihailović je naredio napad na oružanu pratnju pukovnika Dragoslava Pavlovića, komandanta JVuO za istočnu Srbiju, koji se javno zalagao sa saradnju JVuO sa NOVJ u borbi protiv okupatora. Napad se dogodio 18. avgusta u Umčarima kod Grocke. U napadu je ubijeno 11 Pavlovićevih pratilaca. Pavlović je uhapšen i sproveden u Vrhovnu komandu.101 Naređivanjem oružanog napada na one koji su se zalagali za otpočinjanje napada na okupatora i imali pomirljiv odnos prema partizanima, Mihailović je potvrdio politiku Vrhovne komande koja je postala otvoreno kolaboracionistička. Navedena tendencija nije ostala nepoznata saveznicima koji su izvršili pritisak na izbegličku vladu Kraljevine Jugoslavije da se jasno distancira od Mihailovića: ukazom kralja Petra II Karađorđevića od 25. avgusta stavljen je van snage ukaz o pretvaranju Mihailovićevog štaba u Vrhovnu komandu JVuO, dok je ukazom od 29. avgusta Mihailović razrešen dužnosti načelnika štaba Vrhovne komande.102 Ovim ukazima Vrhovna komanda je raspuštena, a Mihailović stavljen u poziciju samozvanog zapovednika i politički je marginalizovan na domaćem i međunarodnom planu.

Na savetovanju štaba komande Jugoistoka, 30. avgusta 1944, po pitanju saradnje s JVuO, zaključeno je da se Draža Mihailović „do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru“ i konstatovano je da „još neće doći do narodnog ustanka“. Komanda Jugoistoka bila je svesna da snage JVuO raspolažu ograničenim količinama oružja i municije.103 Snage JVuO su u leto 1944, intenzivnije nego u prethodnim razdobljima počele nabavku oružja i, pre svega, municije od oružanih snaga vlade u Beogradu i nemačkog okupatora. Da je, kojim slučajem, navedena pomoć izostala, naročito kad je reč o isporukama municije, JVuO bi se najkasnije nakon poraza u bici na Jelovoj gori (6-9. septembar 1944), i poziva kralja Petra II da pripadnici JVuO pređu pod komandu maršala Tita (12. septembar 1944), raspala brže i u većom obimu nego što je to bio slučaj, iako ni evidentirane razmere rasula u redovima JVuO nakon 12. septembra nisu bile nimalo zanemarljive: do sredine oktobra JVuO je napustilo više od polovine boraca.

Prilikom prodora jedinica 1. proleterskog korpusa NOVJ u basen Kolubare, sredinom septembra, Draža Mihailović je s velikom mukom, uz pomoć snaga SDK, izbegao hvatanje. Mihailović se s pratnjom povukao u Pocerinu, odakle je 24. septembra prešao u Bosnu. U Draginju, selu južno od Šapca, Mihailović se sredinom septembra sastao sa izaslanikom Hermana Nojbahera, Rudolfom Šterkerom (Rudolf Schterker). Nedugo pre toga, početkom septembra, Mihailović je imao još jedan sastanak sa Šterkerom, u Rošcima kod Čačka.104 Navedeni sastanci bacaju svetlo na činjenicu da Mihailović nakon prelaska u Bosnu nije bio meta potere ili hvatanja. Nije to bio ni tokom cele 1944. Nemci su od sredine 1944, znali na kom području se nalazi Mihailović, ali nisu preduzimali korake da ga uhvate.

Tokom borbi između 1. proleterskog korpusa NOVJ i nemačkih snaga u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, od sredinom septembra do početka oktobra, zabeleženi su primeri sadejstva JVuO s kvislinškim oružanim snagama i Vermahtom u odbrani pojedinih gradova (Valjevo, Aranđelovac, Ub). Učešće snaga JVuO u odbrani Valjeva i Aranđelovca, zajedno s nemačkim i kvislinškim snagama, odigralo se u vreme dok je Draža Mihailović još uvek boravio u Srbiji i, svakako, uz njegovo znanje. Tokom poslednjih desetak dana septembra, ostaci 4. grupe jurišnih korpusa JVuO, najbrojnije i vojnički najkvalitetnije četničke grupacije, pod komandom majora Račića, borile su se zajedno s nemačkim snagama pod komandom pukovnika fon Jungenfelda (von Jungenfeld). Mihailović je upravo s područja na kome je Račićeva grupacija aktivno vojno sarađivala s Nemcima, evakuisan za Bosnu. Ne postoje izvori koji bi sugerisali da je Mihailović osuđivao ili sprečavao postupke Račićeve grupacije.105

Pojedinačni napadi delova JVuO na nemačku vojsku tokom septembra i oktobra 1944, rezultat su samoinicijativnih poteza pojedinih komandanata JVuO, a ne naredbi ili politike Vrhovne komande JVuO. Reagujući na samoinicijativni napad lokalnih četnika na nemačke vojnike u Svilajncu, komandant JVuO na području Srbije, general Miroslav Trifunović, 11. septembra izdao je naređenje u kome se zabranjuje „do daljeg naređenja Vrhovne komande, bilo kakva akcija protiv bilo koga sem protiv komunista. Za neizvršenje ovog naređenja, bez prekog suda, s pozivom na ovo naređenje, streljati svakog, ponavljam streljati svakog“.106 Tokom Bitke za Srbiju zabeleženi su primeri boravka visokih oficira JVuO u gradovima pod kontrolom Nemaca. Štab pukovnika Keserovića, komandanta Rasinskog korpusa i štabovi pojedinih brigada Rasinskog korpusa, krajem septembra i početkom oktobra 1944, nalazili su se u Kruševcu i njegovim predgrađima.107 Štab generala Trifunovića početkom oktobra nalazio se u Vrnjačkoj Banji, u frekventnom naselju u kome su bili stacionirani Nemci i kroz koji su prolazile nemačke trupe. Početkom novembra, štab generala Trifunovića nalazio se u Sjenici, gde su tada boravile znatne nemačke snage. Do 7. novembra, odnosno do savezničkog bombardovanja, u istom gradu bile su stacionirane snage Avalskog korpusa JVuO.108 Tokom Bitke za Srbiju u pojedinim gradovima pod kontrolom Nemaca lečeni su četnički ranjenici.109

Iako je nemačka pomoć u naoružanju u tom razdoblju intenzivirana, događaji koji su usledili nakon poraza glavnine JVuO na Jelovoj gori i poziva kralja Petra II, rezultirali su masovnim dezerterstvom unutar jedinica JVuO, raspuštanjem pojedinih jedinica, ili njihovim brojčanim desetkovanjem, ali i masovnim prelaskom četnika u redove NOVJ, što je bila posledica poziva na amnestiju koji je ponudila partizanska strana.Tokom Bitke za Srbiju, partizani su najveći broj zarobljenih četnika puštali kućama, dok je znatan broj ostajao dobrovoljno u redovima NOVJ. Reč je o hiljadama četničkih boraca prema kojima je iskazivan korektan odnos i pre ozvaničenja amnestije (30. avgust 1944). Zabeleženi su primeri streljanja zarobljenih četnika, odgovornih za zločine, ali takođe, u manjem obimu (jer je JVuO konstantno gubila borbe), i primeri streljanja zarobljenih partizana i četničkih dezertera od strane JVuO.110 Nasuprot tome, JVuO od početka avgusta do početka oktobra intenzivira teror nad partizanskim pristalicama – upravo u razdoblju koje je najkarakterističnije po korektnom odnosu partizana prema zarobljenim četnicima, ili prebezima iz JVuO.111 Nakon oslobođenja Beograda, u glavnom gradu i u mnogim mestima u unutrašnjosti usledio je talas represije prema saradnicima okupatora i lokalnim predstavnicima kolaboracionističkih struktura. Od početka septembra 1944, pa do sredine 1945. u Srbiji (bez pokrajina) streljano je do 10.000 kolaboracionista, lica odgovornih za stradanje drugih ljudi tokom okupacije, ali i osoba koje nisu zaslužile da budu ubijene, uprkos tome što znatan broj takvih lica nije imao časno držanje tokom okupacije.112

Odstupanje JVuO iz Srbije za Bosnu u ulozi pomoćnih nemačkih trupa

Nakon septembarskih poraza, glavnina snaga JVuO iz zapadne Srbije i Šumadije skoncentrisala se na prilazima Beogradu, odakle je 7. oktobra železnicom, pod kontrolom Nemaca, transportovana za Kraljevo u cilju prebacivanja u Bosnu. Naime, najviši nemački politički, vojni i policijski predstavnici u okupiranoj Srbiji, održali su 8. oktobra 1944, savetovanje u Vukovaru o pitanju kvislinških i kolaboracionističkih snaga (JVuO) u Srbiji. Iz sačuvanog memoranduma s ovog savetovanja vidi se da su nemački predstavnici shvatili da jedinice pod komandom Draže Mihailovića, iako im je nanet težak poraz tokom prethodnog leta, i dalje predstavljaju najznačajniju domaću vojnu snagu u Srbiji na koju se okupator mogao osloniti. „Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se već bore s nemačkim trupama i imaju delimično vezu sa nemačkim jedinicama (pukovnik v. Jungenfeld, general Miler)“. Ipak, nemačka strana je bila svesna da su četnici izgubili pozicije na teritoriji na kojoj su 1943, i tokom većeg dela 1944, imali najsnažnije uporište (zapadna Srbija i Šumadija), budući da su imali informacije o evakuaciji glavnine četničkih snaga s ove teritorije ka Pomoravlju i Kraljevu – u susret nemačkim snagama koje su se izvlačile i probijale iz Grčke i Makedonije: „Sada je stvar u tome kako upotrebiti četničke jedinice kao prethodnice i osiguranje prilikom predstojećeg izmeštanja nemačkih trupa iz Srbije. Pri tom se neće moći izbeći da četnici, prateći moguće pokrete nemačkih trupa ka zapadu, ne dospeju na teritoriju Hrvatske (teritorija NDH u Bosni, nap. aut)... Poslanik Nojbaher smatra da je nužno da glavnokomandujući Jugoistoka [Maksimilijan fon Vajks] izda naredbe koje bi omogućile dalje korišćenje četnika u Hrvatskoj, ne obraćajući pažnju na pitanje suvereniteta i granica“.113 Iz ovoga je vidljivo da su Nemci nekoliko sedmica pre konačnog odstupanja ka Bosni imali u vidu da će se četničke i nemačke kolone izvlačiti istim ili paralelnim pravcem, naslanjajući se jedni na druge. Unatoč pojedinim četničkim agresivnim istupima prema Nemcima uoči konačnog odstupanja prema Sandžaku, nemačka strana nije odustala od „neophodnosti prelaska četničkih jedinica u Hrvatsku radi potreba vođenja rata“, kako se ističe u prethodno citiranom dokumentu.114 Rat o kome je reč podrazumevao je borbu svih antipartizanskih snaga na okupiranom delu Jugoslavije protiv NOVJ. Nemcima je bilo jasno da će se srbijanski četnici nakon evakuacije u Bosnu naći u klopci i da će im saradnja s okupatorom biti i dalje od životne važnosti. Bilo je očigledno da JVuO kao formacija, tokom narednih meseci može preživeti isključivo ukoliko bude snabdevana od Nemaca, prvenstveno kad je reč o municiji, budući da je prethodno izgubila podršku antiosovinskih saveznika. Pristajući na takav aranžman, Vrhovna komanda JVuO je bespotrebno žrtvovala hiljade boraca pod njenim zapovedništvom. Od takvog angažmana isključivu korist imao je nemački okupator. Sredinom oktobra prema istočnoj Bosni se zaputilo oko 14.000-15.000 četnika. U Bosnu je odstupilo oko 12.000-13.000, dok je ostatak uglavnom dezertirao na području Sandžaka ili je, manjim delom, poginuo u borbama i savezničkim bombardovanjima.

Paradoksalno ili ne, dok je ostatak glavnine JVuO od evakuacije u Bosnu do kraja okupacije severne Bosne vojno kolaborirao s nemačkim okupatorom, pripadnici i simpatizeri JVuO zarobljeni prethodnih godina od Nemaca, umirali su u logoru Mauthauzen. Ako ništa drugo, kolaboracija JVuO s nemačkim okupatorom tokom poslednjih šest meseci okupacije, bila je izdaja tih ljudi.

U dogovoru s generalom Trifunovićem, budući da je general Mihailović prešao u severoistočnu Bosnu krajem septembra, u Jagodini su se početkom oktobra okupile jedinice SDS koje nisu bile komunikacijski odsečene ili pred raspuštanjem. Od oko 4000 pripadnika SDS u Jagodini je 6. oktobra formiran Srpski udarni korpus (SUK). Za komandanta SUK imenovan je general Stevan Radovanović. Ova formacija je od dana formiranja bila pod komandom generala Trifunovića, ali je sačuvala određenu individualnost, čak i kad je sredinom decembra u istočnoj Bosni stavljena pod komandu generala Mihailovića. Međutim, sve vreme postojanja SUK je vojno usmeravan i snabdevan municijom od strane okupatora. Snage SUK zajedno sa JVuO učestvovale su u proboju nemačke Armijske grupe „E“ kroz Sandžak i istočnu Bosnu, od kraja oktobra do kraja decembra. Prilikom evakuacije kroz Sandžak zabeleženi su primeri masovnog dezertiranja. U Bosnu je evakuisano oko 2000-2500 pripadnika SUK. Prilikom proboja kroz istočnu Bosnu poginuo je znatan broj pripadnika SUK, uključujući komandanta jedne od tri divizije. Početkom januara 1945, snage SUK su se odvojile od JVuO, zatraživši od nemačke strane da budu evakuisani iz Bosne. Razlog treba tražiti u međusobnom prebacivanju komandi JVuO i SUK za veliki poraz prilikom neuspelog pokušaja da od partizana preotmu Tuzlu. Do sredine januara, oko 1600 preostalih boraca SUK evakuisano je u Austriju, nakon čega je deo boraca integrisan u okvir SDK u Julijskoj krajini.115

Snage JVuO, SUK i Muslimanske milicije tokom oktobra i novembra 1944. odigrale su važnu ulogu u ponovnom pozicioniranju nemačkog okupatora na području Sandžaka, budući da su veliki delovi Polimlja i gornjeg Podrinja, uključujući nekoliko gradova, bili oslobođeni krajem septembra i početkom oktobra 1944. Nakon što su partizani krajem novembra uspeli da istisnu glavninu JVuO iz pljevaljskog kraja, snage JVuO i SUK bile su primorane da odstupe ka Podrinju. Tokom narednog meseca snage JVuO i SUK učestvuju kao prethodnica u proboju nemačkih snaga kroz prethodno oslobođene delove istočne Bosne, potiskujući partizane. Vrhunac ovi aktivnosti JVuO i SUK predstavlja pokušaj zauzimanja Tuzle, krajem decembra. Borbe u istočnoj Bosni, tokom poslednjih desetak dana decembra, naročito borbe na prilazima Tuzli, karakteristične su po velikim gubicima JVuO. Bili su to do tada nezabeleženi gubici JVuO na bojnom polju u dotadašnjem toku rata. Poginulo je ili je zarobljeno više od 1000 boraca.116

Nakon poraza u borbi za Tuzlu, Mihailovićeve snage (do 10.000 boraca) su se stacionirale na području Ozrena i Trebave, odnosno na teritoriji koja je bila pod kontrolom lokalnih četnika koji su priznavali Mihailovićevu komandu. Trebavski i ozrenski četnici su tokom prethodnih godinu dana vojno sarađivali s nemačkim okupatorom u borbi protiv NOVJ, dok su prema ustašama imali uglavnom tolerantan odnos, reagujući isključivo onda kada su bili napadnuti. Do sredine februara na istom području stacionirano je 6000-7000 crnogorskih i hercegovačkih četnika pod zapovedništvom Pavla Đurišića, takođe u lancu komande JVuO. Oni su se povukli iz Crne Gore zajedno s nemačkim snagama, oviseći logistički o nemačkoj pomoći, pri čemu su zajedno stupali u borbu protiv NOVJ.

Učešće JVuO u proboju nemačkih snaga kroz Sandžak i Bosnu i obezbeđivanje komunikacija u dolini Bosne od partizanskih napada – koje je nemačka vojska koristila za evakuaciju prema Slavoniji – predstavljaju najnegativniji učinak Mihailovićevog pokreta tokom Drugog svetskog rata, uporedo s masovnim zločinima nad muslimanskim stanovništvom, naročito 1943, doprinosom za izbijanje građanskog rata u jesen 1941, učešćem u neutralisanju preostalih partizanskih grupa i terorom nad partizanskim simpatizerima u Srbiji u zimu 1941-1942, i aktivnostima na sprečavanju razvoja ustanka u Srbiji 1942-1944. Sprečavanjem partizana da dejstvuju na području pod kontrolom Mihailovićevih snaga u porečju Bosne, okupatoru je bilo omogućeno da neometano dovlači pojačanja na ratište u Podunavlju. Takođe, krajem zime i početkom proleća 1945, Mihailovićeve snage su u sadejstvu s Vermahtom učestvovale u sprečavanju prodora 2. armije Jugoslovenske armije (JA) u severnoj Bosni, budući da je oslonac na nemačke snage bila jedina garancija opstanka Mihailovićevih snaga na tom području. Prisustvo snaga srbijanskih i crnogorskih četnika na području Trebave i Ozrena, sem uloge u sprečavanju partizanskih snaga da ugoze komunikaciju dolinom Bosne, i ugrožavanja partizanskih pozicija na širem području centralne Bosne, imalo je važnu ulogu u zaustavljanju osipanja i prelaska lokalnih četnika na stranu partizana, na području Ozrena, Trebave i Vučjaka. „Prisustvo glavnine srbijanskih četnika u dolini rijeke Bosne kod Doboja sa Dražom Mihailovićem i crnogorskih četnika sa Pavlom Đurišićem moralno je pozitivno uticalo na srednjobosanske četnike i podsticalo da se, bez obzira na nepovoljan razvoj situacije po njih, ne predaju, već nastave upornu borbu“.117 Dakle, dolazak glavnine snaga srbijanskih četnika u severnu Bosnu prolongirao je kolaboraciju lokalnih četnika s nemačkim okupatorom i toleranciju s Oružanim snagama NDH.

Mihailović je sve do početka aprila 1945, imao iluzije o produžetku nemačkog prisustva u Bosni. Početkom aprila Mihailović je uputio dvojicu istaknutih komandanata, Dragoslava Račića i Neška Nedića u Zagreb, na konsultacije s generalom Lerom (Alexander von Lör), nemačkim komandantom Jugoistoka. Detalji njihovih razgovora nisu poznati, ali zna se da je general Ler savetovao da se Mihailovićeve snage povuku ka Vrbasu. Mihailović je sredinom aprila, takođe, u Zagreb uputio svog izaslanika, generala Svetomira Đukića, na razgovore s najvišim predstavnicima NDH, uključujući poglavnika Antu Pavelića i generala Vjekoslava Luburića, zapovednika Ustaškog zbora (početkom maja izabran je za zapovednika Oružanih snaga NDH). Tema razgovora bila je zajednička borba OS NDH i JVuO protiv JA.118

Sredinom aprila usledio je jedan od najneodgovornijih i najriskantnijih poteza Draže Mihailovića. Naime, Mihailović je odlučio da se oko 7000-8000 preostalih srbijanskih četnika povuča na zapad, na Motajicu, a potom je doneo odluku da njegove snage izvrše proboj prema Srbiji, zaobilaznim putem kroz planinsko područje centralne Bosne – umesto da prihvati realnost i izvrši predaju partizanima. U borbama protiv snaga JA, prilikom osmodnevnog proboja od Vlašića do Ivan planine, Mihailović je izbubio svakog petog vojnika. General Mihailović je 7. maja pod komandom imao između 5000 i 6000 boraca, među kojima nekoliko stotina bosanskih četnika. Prilokom marša kroz centralnu Bosnu, Mihailovićevi ljudi su izvršili pljačku u većem broju sela, spalili Fojnicu i silovali nekoliko desetina žena. Na Zelengoru i Sutjesku 12-13. maja pristiglo je između 3000 i 4000 četnika, budući da se oko trećine snaga, pod komandom Dragoslava Račića, 10-11. maja odvojilo i zaputilo prema Jahorini i Rogatici. Ostatak Mihailovićevih snaga najvećim delom je poginuo u borbama. Deo boraca je zarobljen, a ostatak, na čelu s Mihailovićem i pojedinim istaknutim oficirima, uspeo je da izbegne uništenje ili zarobljavanje. Deo zarobljenika je sproveden u privremene zarobljeničke logore, gde je dočekao avgustovsku amnestiju, a deo je streljan u okolini Foče. Ostaje nepoznat približan broj streljanih zarobljenika, ali taj broj ni približno ne iznosi nekoliko hiljada ili pak 9300, kako to tvrde pojedini istoričari, već nekoliko stotina.119