Irlanda

Irlanda

Éire (ga) Ireland (en)
Bandiera Stema
Ino	Amhrán na bhFiann
Bomò	«Jump into Ireland»
Epònemo	Irlanda (ixoła)
Pozision
53°N 8°W53°N, 8°W
Continente	Europa
Capitałe	Dublin
Popołasion
Totałe	5 149 139 (2022)
Densità	73,77 hab./km²
Zènaro	2 490 220 (%48,4)   (%47,5) 2 444 120
Demònemo	irlandezo, irlandezi, irlandeza, irlandeze
Idioma	irlandezo inglezo
Speransa de vita	81,60732 (2016) −0,39268 (2021)
Taso de suicìdio	8,9 (2019)
Putełi no scołarizai	6 033 (2015) −614 (2014)
Zeografia
Parte de	Union Eoropèa, Spàsio Econòmego Eoropeo e Eoropa setentrionałe
Àrea	69 797 km²
Ponto pì alto	Carrantuohill (1 038,6 m)
Ponto pì baso	North Slob (en) (−3 m)
Rente a	Rènjo Unìo   Irlanda del Nord
Prima mesion documentada	Stato Lìbaro d'Irlanda
Organizasion pułìtega
Forma de goerno	repùblega e stato unitàrio
Òrgano ezecutivo	Goerno de l'Irlanda
Òrgano lejislativo	Oireachtas
Presidente de l'Irlanda	Michael D. Higgins (it) (11 de novenbre del 2011)
Taoiseach	Leo Varadkar (it) (17 de disenbre del 2022)
Màsema autorità zudisiałe	Corte Suprema d'Irlanda
Ìndaze de Democrasia	9.05/10
Menbro de	Union Eoropèa, Organizasion de łe Nasion Unìe, Organizasion par ła Cooperasion e Desviłupo Econòmego, Consejo d'Eoropa, Ajensia Spasiałe Eoropea, Organizasion mondiałe del comerso, Grupo Nòrdego de Conbatimento, Organizasion par ła Seguresa e Cooperasion inte l'Eoropa, Banca Internasionałe par ła Recostrusion e Desviłupo, Asociasion Internasionałe del Desviłupo, Corporasion Finansiària Internasionałe, Organismo Multilaterałe de Garansia dei Investimenti, Sentro Internasionałe de Regołamento de Difarense Rełasionae ai Investimenti, Banca Aziàtega del Desviłupo, Grupo Austràlia, EUROCONTROL, Rezime de Controło de ła Tecnołozia dei Mìsiłi, Interpol, Grupo de Fornidori Nucleari, Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe, Organizasion Idrogràfega Internasionałe, Ajensia Internasionałe de l'Enerzia, UNESCO, Grupo de Oservasion de ła Tera, Union Postałe Universałe, Union Internasionałe de Tełecomunicasion, Comunità Econòmega Eoropea, Organizasion Meteorołòzega Mondiałe, Organizasion mondiałe de ła sanità, Organizasion Mondiałe de łe Dogane e International Holocaust Remembrance Alliance (it)
Economia
PIL nomenałe	504 182 603 276 $ (2021)
PIL pro càpite	25 969 $
Persentuałe IVA	23 %
Ìndaze de desviłupamento oman	0,945  (2021 )
Moneda	euro
Banca sentrałe	Banca Sentrałe de Irlanda
Taso de dezocupasion	4,95
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-1	IE IRL 372
Còdaze de matricołasion	IRL e EIR
Fuzo oràrio	UTC+0 UTC+1 Eoropa/Dublin
Domìnio de primo liveło	.ie
Prefiso tełefònego	+353
Tełèfono d'emerzensa	112
Còdaze NUTS	IE
Preza ełètrega	tipo G
Istòrego
← Regno Unito de Gran Bretagna e Irlanda
Sito web	gov.ie

Ła Irlanda (Éire in irlandexe, Ireland in inglexe), ufisialmente Republica del Irlanda, ła xe on stado ingaxià inte na republega, che ła ciapa rento 26 de łe 32 contee (5/6) del ixoa del Irlanda inte el Eoropa nord-osidental.
Ła confina a nordest co ła Irlanda del Nord, ke fa parte del Regno Unido.

Etimołogìa

"Éire" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada Ériu, na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìzoła irlandéxe.
Éire el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa Éirinn e cheła xenitiva Éireann.

"Ireland" el xe ła contrasion de Ériu e del xermanego (vecio noren o vecio inglexe) land, "tera".

Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìzoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.

Nomi in uxo

In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìzoła in xenare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xenare.

Inte el stato isteso

Ła Costitusion irlandéxe, del 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe. El Republic of Ireland Act, del 1949, el aférma che ła "descrision" oficial del stato ła xe Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe, par distìnguar el stato da l'ìzoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.

Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee").

Inte el Regno Unìo

Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo, che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".

Spéso inte el Regno Unìo el vien ciamà anca Southern Ireland ("Irlanda del Sud").

Inte ła Union Eoropea

Da el 2007 el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe, co i contraségni "Éire Ireland"

Zeografia

Connemara, inte ła contea de Galway

I laghi de Killarney, contea de Kerry

Ła repùblega ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ìzoła d'Irlanda.

Durante ł'era glaciałe, ł'ìzoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.

El monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m).

El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km).

Storia

Antighità

Par un çerto tenpo, xera posìbiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, inte el periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, de ła presensa de omeni rivà dal continente.
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i celti, intrà ł'otavo e el primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'ìzoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.

Inte el 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio , xe rivà el Cristianesimo. Inte el alto Medioevo, visto ke ł'ìzoła ła xera al riparo de łe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi inte i diversi regni celtici, co produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pràtega i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, parò, taca a rivare ondà de vichinghi, ke brusa monasteri, Ceze e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ìzoła, mis-ciandose coi celti e fondando sità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.

Modernità

El casteło de Dublin, par secołi sede del goerno dei Inglexi

Inte el 1171 i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere intrà i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, inte el 1603, i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici , i inglesi, ała fin del 17° secoło, i ga portà in Ulster coloni protestanti da ła Scozia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà de ła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% de ła popołaxion ła xera catołica.
I irlandesi i ga tacà, inte el corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo , dopo coi francesi , infin coi todeschi .

Inte i ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del goerno inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.

Dopo ła rivolta del 1916 e ani de guerija, ała fine, inte el 1921, xe rivà l'indipendensa, ma 6 de łe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota de ła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.

Sudivixion istoreghe

Par tradixion, ł'ìzoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: Connacht, Leinster, Munster e Ulster, co 32 contee, ventisie de łe cuałi łe xe 'nteła repùblega de Irlanda.

Zeografia połitega

Divixion aministrativa

Ła xe divixa in 26 consiji de contado (county councils), 3 consiji de sità e de contado (city and county councils), 2 consiji de sità (city councils)

Divixion aministrativa de ła Irlanda

Partecipasion a organixasion sovrastatatałi

Ła fa parte del'Union Europea.

Cavedal e altre sità

Ła so capitale ła xe Dublin.

Demografia

Ła gà quatro milioni de abitanti.

Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.

Łe łéngue uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'ingléxe.

Economia

Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.
El redito pro capite xe el secondo al mondo.

Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.

Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.

Dopo ł'indipendensa, ła repùblega ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.
Inte el 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente de łe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łéngua inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.
Inte i ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica".
Inte el 2006 se xe rivà al punto ke i do goerni deł'Irlanda e dei Stati Unii d'America i ga fato un acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.

El skeo xe ł'euro.

Gałeria de someje

• 
  monte Carrauntoohil
• 
  Łago Derg so el fiume Shannon
• 
  panorama de Corc
• 
  sito ONUESC de Skellig Michael

Varda anca

• Bangor Erris

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Irlanda
• el detien schemi gràfeghi so

Łinganbi foresti

• (inglezo, GA) Sito ufisałegov.ie.
• Irlanda, Repubblica d’Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• Irlanda, Repubblica d', in Disionàrio de istòria, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2010.
• Irlandasapere.it, De Agostini.
• (IT, DE, FR) Irlandahls-dhs-dss.ch, Disionàrio stòrego de ła Svìsara.
• (EN) Robert Walter Dudley Edwards, Ronan Fanning, John O'Beirne Ranelagh, Frederick Henry Boland e Sean Kay, IrelandEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
• (EN) Opere riguardanti IrlandaOpen Library, Internet Archive.

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Irlanda
• el detien schemi gràfeghi so

Portałi:
• Portałe de Eoropa
|