Łéngua inuktitut

Łéngua inuktitut
ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ e Inuktitut
Nome locaƚe	ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ
Tipo	łéngua naturałe, indigenous language (en) , macrołéngua, łéngua viva e continuum diałetałe
Parlà in	Cànada (Nunavut, Nunavik, Teritori del Nord-Ovest, Nunatsiavut)
Autòctono de	Nunavut e Nunavik
Parlanti
Totałe	30 000 (2016 )
Caratarìsteghe
Scritura	Sillabario inuktitut, alfabeto latin, sillabario aborigeno canadese e Eskimo alphabet
Clasifegasion lenguìstega
	łéngua umana; łéngue èschimo-ałeutiane; eschimezo; Inuit
Statuto ofisałe
Lengua ofisałe in	Nunavut, Nunavik ( Quebec), Teritori del Nord-Ovest, Nunatsiavut ( Teranóva e Łabrador)
Regoƚà da	Inuit Tapiriit Kanatami e tante altre istitusion łocałi.
Còdazi
ISO 639-1	iu
ISO 639-2	iku
ISO 639-3	iku
SIL	ESB
Linguasphere	60-ABB-d
Ethnologue	iku
IETF	iu
Endangered languages	6449

L'Inuktitut (ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ, łeteralmente "come i Inuit") l'è el nome de łe varianti de ła łéngua Inuit (eschimexe) parlè in Canada. L'è parlà in tute łe aree a nord de ła łinea dei albari, includendo parte de łe provinçe de Teranóva e Łabrador, Quebec, i teritori del Nunavut, i Teritori del Nord-Ovest, ła costa artica del Yukon e par çerti versi el Manitoba nordorientałe.

Secondo łe ultime indagini statistiche, se stima che in Canada ghe sia çirca 30 000 parlanti inuktitut, de cui intorno a 200 persone che vive regolarmente fora dal teritorio Inuit.

Diałeti e varianti

El termine Inuktitut el pol riferirse sia al diałeto Inuit parlà inte l'Artico oriantałe canadexe, sia a ła łéngua in tel so conpleso, anca se el consiste più in un continuum diałetałe che non in na soła łéngua; sto continuum el se pol dividar aprosimativamente in sedexe varietà, spartie in cuatro grupi:

Inupiaq (Ałaska setentrional)
Inuinnaqtun (Artico oçidental canadexe)
Inuktitut (Artico oriental canadexe)
Kalaallisut o groenlandexe (Groenłandia).

Tra tute łe varianti, el numaro de parlanti inuktitut el riva a çirca 80 000. El numaro el se riduxe parò a 20 000 se se fa riferimento a l'inukitut in quanto diałeto in senso streto.

El dialłeto inuktitut el se pol dividar in tri subdiałeti prinçipałi e vari sotogrupi:

Keewatin - Parlà inte ła costa oçidental de ła baia de Hudson.
Baffin - Parlà inte łe ìzołe setentrionałi de ła baia de Hudson, soratuto, come sugerise el nome, inte l'Ixoła de Baffin.
Nunavik/Łabrador - Parlà a ovest de ła baia de Hudson, come l'indica el nome in tel Nunavik (nord del Quebec) e Łabrador.

El Keewatin el tende a esar piasè conservador, mantegnendo ła major parte dei grupi de consonanti, mentre i diałeti del Nunavik i'è più radicałi (par exenpio - el Keewatin Inuktitut l'è in Nunavik Inuttitut).

Fonołozia e fonetica

I diałeti orientałi de l'inuktitut i ga quindexe consonanti e tre vocałi (che łe pol esar longhe o curte). Łe consonanti łe se pronuncia par mexo de sinque posti de articołasion -biłabiałe, alveołare, pałatałe, vełare e uvułare- e tri modi de articołasion. El Natsalingmiutut el ga na consonante adisionałe /ɟ/, na tracia de łe consonanti retroflese che era prexenti in tel proto-Inuit. El Inuinnaqtun el ga na consonante in manco, in quanto /s/ e /ɬ/ łe se ga fuxe in /h/. Tuti i diałeti de l'inuktitut i ga soło tre vocałi baxiche e i fa na distinsion fonetica tra forme curte e łonghe de tute łe vocałi. Inte l'Inuujingajut - l'ortografia łatina stàndar del Nunavut - łe vocałi łonghe i'è scrite come na dopia vocałe.

Vocałi Inuktitut

IPA	Inuujingajut	Note
/a/	a
/aː/	aa
/i/	i	Ła i curta ła sona a olte come [e] o [ɛ]
/iː/	ii
/u/	u	Ła u curta ła sona a olte come [o] o [ɔ]
/uː/	uu

Consonanti Inuktitut

IPA	Inuujingajut	Note
/p/, /t/, /k/	p, t, k	Mia aspirè
/q/	q	L'è talolta raprexentà co na r
/v/, /l/	v, l
/j/ e /ɟ/	j	/ɟ/, esendo asente in tanti diałeti, no l'è mia scrita co na łetera separà
/g/	g —	/g/ l'è rinpiasà da [ɣ] in Siglitun, e ła pol esar rexa co [ɣ] tra vocałi o tra vocałi e aprosimanti in tei altri diałeti
/m/, /n/	m, n
/ɢ/	r	/ɢ/ l'è asimiłà a /ɴ/ prima de łe naxałi
/ŋ/	ng	Na ng geminà (dopia) l'è scrita nng
/s/	s
/h/	h	L'h ła ciapa el posto de ła s in Kivallirmiutut e Natsilingmiutut e ła sostituise sia ła s che ła ɬ in Inuinnaqtun
/ɬ/	l. (kl)	/ɬ/ l'`è de frecuente scrita come & o senplicemente l

Morfołozia e sintasi

L'inuktitut, come łe altre łéngue eskimo-ałeutine, el ga na morfołozia rica. L'è, cosita come el finłandexe, el turco e l'ungherexe, na łéngua aglutinante: łe parołe i'è formè da un morfema raixa al cuałe vien xontè difarenti sufisi par indicar conceti che in altre łéngue i gavarea bixogno de più parołe par esar espresi. L' Inuktitut el ga çentenara de difarenti sufisi, in çerti diałeti calcosa come 700. L'Inuktitut el ga anca forti tendense połisintetiche. N'antra carateristica l'è l'ergatività: al sojeto dei verbi tranxitivi vien xontà un particołar sufiso, difarente che inte el caxo dei verbi intranxitivi. Altre łéngue ergative i'è el basco e l'dyrbal. Fortunatamente par i ałievi, ła łéngua ła ga na morfołozia regołare. Seben łe regołe łe sia de łe olte gran conplichè, no łe prexenta mia łe dificoltà dè da łe ecesion .

Scritura

L'inuktitut l'è scrito in tante maniere difarenti, a seconda del diałeto de ła rejon, ma anca de fatori storici e połitici.

I misionari moravi, al fin de introdur łe popołasion Inuit al Cristianeximo e a ła Bibia, i ga contribuio in Groenłandia durante i ani Sesanta del '700 al xviłupo de un sistema de scritura inuktitut che se baxava su l'alfabeto łatin. In seguito, inte l'800, i ga viaià verso el Łabrador, portando co łori l'inuktitut scrito. Sto schema de scritura de l'alfabeto łatin l'è contradistinto da l'incluxion de ła łetara kra.

I Inuit del Canada orientałe i'è stè i ultimi a adotar ła scritura quando, in tei ani Sesanta de l'800, i misionari i ga inportà el sistema scrito Qaniujaaqpait che i avea xviłupà in tel so tentativo de convertir i Cree. I ultimisimi Inuit vegnui in contato co i misionari e ła scritura i'è stè i Netsilik Inuit in Kugaaruk e in tel nord de l'ìzoła de Baffin. I Netsilik i ga adotà el Qaniujaaqpait in tei ani Vinti.

I Yupik de l'Ałaska, i Inupiat (che in xonta i ga xviłupà un propio sistema de geroglifici) e i Yupik siberiani i ga anca łori adotà el sistema alfabetico łatino.

El sistema "groenłandexe" l'è stà sostansialmente riformà in tei ultimi ani. In tel Nunavut e l'Nunavik l'inuktitut l'è scrito uxando par ło più el schema Qaniujaaqpait o siłabario Inuktitut, baxà su ła scritura siłabica dei indigeni canadexi. Łe parti oçidentałi del Nunavut e i Teritori del Nord-Ovest i uxa l'alfabeto łatin generalmente identificà come Qaliujaaqpait, rifletendo łe predispoxision dei misionari che ze rivà in st'area a caval tra el XIX e l'XX secoło.

El siłabario canadexe

El siłabario uxà par scrivar in inuktitut (titirausiq nutaaq). I carateri extra co i ponti i raprexenta łe vocałi łonghe; inte ła trascrision łe vocałi łe vien duplichè.

El siłabario inuktitut uxà in Canada el se baxa su queło Cree predisposto dal misionario James Evans. El siłabario par l'inuktitut inte ła so forma atuałe l'è stà adotà da l'Inuit Cultural Institute del Canada in tei ani Setanta. I Inuit de l'Ałaska, i Inuvialuit, parlanti Inuinnaqtun, e i Inuit in Groenłandia e Łabrador i uxa l'alfabeto łatin anca se i el ga adotà in maniere difarenti.

Seben convensionalmente ciamà siłabario, sto sistema de scritura l'è stà clasificà da çerti oservatori come abugida, in quanto łe siłabe che scominsia co ła stesa consonante łe ga glifi cołeghè tra de łori.

Tuti i carateri necesari in tel siłabario inuktitut i'è disponìbiłi tra i carateri Unicode. El governo teritorial del Nunavut el ga xviłupà un TrueType ciamà Pigiarniq par i schermi dei conputer. L'è stà dixegnà da ła Tiro Typeworks co sede a Vancouver.

Riconosimento ofiçiałe

L'inuktitut l'è łéngua ofiçiałe de łe seguenti aree:

Groenłandia - (Groenłandexe, insieme al danexe)
Nunavut (Canada) - (Inuktitut e Inuinnaqtun, insieme a inglexe e francexe)
Teritori del Nord-Ovest (Canada) - (Inuktitut, Inuinnaqtun, e Inuvialuktun, insieme a Chipewyan, Cree, inglexe e francexe, Gwich'in, Slavey, e Tli Cho).

Anca in tel Nunavik — na parte del Quebec — l'è riconosuo łegalmente grasie in parte al James Bay and Northern Quebec Agreement e l'è acetà come łéngua de istrusion inte łe scołe Inuit. El ga un çerto grado de riconosimento pure in tel Nunatsiavut — l'area Inuit del Łabrador.