Amerika Quşma Ştatları
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Amerika Quşma Ştatları (inglizçä United States of America) — Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası — Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne "Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme — AQŞ.
Etimologiä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä bulıp tora.
Geografiä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Rico - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞnıñ iñ biek noqtası - McKinley tawı (6, 194 m). Qıyalı tawlar isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- 1565 — İspanlılar xäzerge AQŞ cirlegendäge berençe şähärgä — Sent-Ogastinğa nigez sala.
- 1585 — Roanok isemle berençe koloniä barlıqqa kilä — britanlılarnıñ Amerikanı koloniäläşterergä berençe omtılışı.
- 1607 — Britanlılar tarafınnan Djeymstaun isemle (Virgin cire) Tönyaq Amerikadağı berençe daimi koloniä buldırıla.
- 1609 — İspanlılar Santa-Fe şähären tözilär — bu waqıyğadan başlap, xäzerge Quşma Ştatlar cirläre könyaq-könbatışta ispanlılarnıñ iñ zur koloniäläre belän çiktäş bulıp kitä.
- 1620 — Yaña Angliädä Plimut koloniäse barlıqqa kilä.
- 1623 — Nyu-Hempşir koloniäse barlıqqa kilä.
- 1626 — Hollandlılar Yaña Amsterdamğa — xäzerge Nyu-York şähärenä nigez sala.
- 1630 — Britaniä Puritannarı tarafınnan Massaçusets qultığı koloniäse oyıştırıla, anıñ başqalası itep Boston şähären bilgelilär.
- 1634 — İngliz Katolitsizmı tarafınnan Merilend koloniäse tözelä.
- 1636 — Massaçusets qultığı koloniäsennän quılğan baptistlar Rod-Aylendqa nigez salalar.
- 1638 — Şvedlar da üz koloniälären buldıralar, alarnıñ berençesenä xäzerge Delaver ştatı cirlärendä nigez salalar. 20 yıldan soñ bu koloniä Niderlandlar qulına küçä.
- 1638 — Konnektikut koloniäsenä nigez salına.
- 1670 — Karolina britan koloniäsenä nigez salına, 1729 yılda bu koloniä ikegä bülenä: Könyaq Karolina häm Tönyaq Karolina.
- 1682 — Lüdovik XIV Missisipi yılğası basseynın Fransiä cirläre dip iğlan itä.
- 1682 — Kvaker bulğan Uilyam Penn Pensilvaniägä nigez sala, ştatnıñ üzäge — Filadelfiä şähäre, ul Berläşkän koloniälärneñ (AQŞnıñ) berençe başqalası bula.
- 1701 — Detroyt fortına nigez salu — ul Böyek küllär yanındağı frantsuz koloniäläre cirlärendä urnaşa.
- 1718 — Frantsuzlar Yaña Orleanğa nigez salıp, xäzerge AQŞnıñ üzäk cirläreneñ çiklären bilgelilär.
- 1724 — Tönyaq Amerikadağı Djordjiä britan koloniäsenä nigez salına.
- 1763 — Frantsuzlar Sent-Luis portına nigez salalar, ul urta Missisipi ağımınıñ töp saqlaw punktına äylänä.
- 1803 — AQŞ Fransiädän Luiziananı satıp ala.
- 18 iyün 1812 — AQŞ häm Böyekbritaniä arasında suğış başlana.
- 12 aprel 1861 — AQŞta Grajdannar suğışı başlana.
- 22 sentäber 1862 — AQŞ prezidentı Avraam Linkoln negr-qollarnı azat itü turında iğlan itä.
- 21 aprel 1898 — İspan-Amerika suğışı başlana.
- 11 dekäber 1941 — Almaniä häm İtaliä Amerika Quşma Ştatlarına suğış iğlan itä.
- 15 sentäber 1959 — SSRB citäkçelärennän berençe bulıp Nikita Xruşçöv AQŞqa kilä.
- 2001 — AQŞ Äfğänstanda xärbi operatsiä başlıy.
- 2003 yılında Djordj Buş administratiäse Ğıraqqa qarşı suğış başlıy. NATOnıñ Ğıraqqa qarşı koalitsiäse sostavında Böyekbritaniä, AQŞ, Avstraliä, Polşa h.b. däwlätlär bula. Alar üz ğäskärlären Ğıraqqa cibärälär.
- 7 aprel 2003 — AQŞ ğäskärläre Ğıraqnıñ başqalası Bagdadqa kerä.
Administrativ büleneş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä.
Ştatlar isemlege:
- Alabama
- Aläska
- Arizona
- Arkansas
- Aydaho
- Ayowa
- Könyaq Dakota
- Könyaq Karolina
- Corcia
- Delawer
- Florida
- Hawai
- İllinoys
- İndiana
- Kalifornia
- Kanzas
- Kentukki
- Kolorado
- Konnektikut
- Könbat Virjinia
- Luiziana
- Massaçusetts
- Men
- Merilend
- Miçigan
- Minnesota
- Mississippi
- Missuri
- Montana
- Nebraska
- Nevada
- Nyu Hempşir
- Nyu Cersi
- Nyu Meksiko
- Nyu York
- Ohayo
- Oklaxoma
- Oregon
- Pennsilvaniä
- Rod Aylend
- Tönyaq Dakota
- Tönyaq Karolina
- Tennessi
- Texas
- Wayoming
- Vermont
- Virciniä
- Wiskonsin
- Waşington
- Yuta
Säyäsät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitusion respublika. AQŞ-nıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal. Lokal xakimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xakimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proporsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.
Federal xakimiät öç bülektän tora:
- Qanuni, ike kameralı Kongress (Senat and Wäkillär Palatası) - federal qanunnarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impeachment eşen başlaw xoquqlarına iä.
- Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
- Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.
Wäkillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitusion graflıknı täqdir itä. Graflıklar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq waqıtqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike waqıt däwamında çitäkçelek itä.
İqtisad
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.
2005 yıl sannarı
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiä - 2,4% Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar
Demografiä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Miksikä, Qıtay häm Hindstannan kilä.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.
| Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)[1] | |
|---|---|
| Aq Amerikan | 74.67% |
| İspanik yäki Latino | 14.50% |
| Afrika Amerikanı | 12.12% |
| Aziä Amerikanı | 4.32% |
| Hindi | 0.82% |
| Hawai keşeläre | 0.14% |
| Başqalar | 7.92% |
| AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rang | Şähär | Xalıq sanı |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 q.mile |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 km² |
Metro Çirlek |
Region[2] | |
| xalıq sanı (2006) |
rang | ||||||
| 1 | Nyu York | 8,143,197 | 26,720 | 10,316 | 18,818,536 | 1 | Tönyaq-köçığış AQŞ |
| 2 | Los Anceles | 3,844,829 | 8,567 | 3,165 | 12,950,129 | 2 | Könbatış AQŞ |
| 3 | Çikago | 2,842,518 | 12,604 | 4,867 | 9,505,748 | 3 | Urta Könbatış |
| 4 | Xyuston | 2,016,582 | 3,480 | 1,344 | 5,539,949 | 6 | Könyaq AQŞ |
| 5 | Filadelfiya | 1,463,281 | 10,883 | 4,202 | 5,826,742 | 5 | Könyaq-könçığış |
Bäyrämnär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| Data | Tatar iseme | İngliz iseme | Östämälär |
|---|---|---|---|
| 1nçe ğıynwar | Yaña yıl | New Year’s Day | |
| Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese | Martin Lüter King Köne | Martin Luther King, Jr. Day | |
| Fevralneñ öçençe düşämbese | Prezidentlar köne | Presidents' Day | C. Waşington tuğan kön |
| Maynıñ soñğı düşämbese | Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne | Memorial Day | |
| 4nçe iül | Azatlıq köne | Independence Day | |
| Sentabrneñ berençe düşämbese | Xezmät köne | Labor Day | |
| Oktabrneñ ikençe düşämbese | Kolumb köne | Columbus Day | Ameriqanı açqan kön |
| 11nçe noyabr | Veterannar köne | Veterans Day | |
| Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese | Räxmät köne | Thanksgiving Day | |
| 25nçe dekabr | Raştua | Christmas |
İskärmälär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ United States Census (2005)
- ↑ Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States. U.S. Census Bureau. 2007-06-17 тикшерелгән.
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Amerika kitapları(үле сылтама)
- AQŞ xökümäteneñ räsmi portalı
- Aq yort
- Senat
- House.gov
- Kongres kitapxänäse
 |
Bu bit mäqälä töpçege genä. Sez anı tulılandırıp, Wikipediägä yärdäm itä alasız. |