Пермь

Пермь
	Пермь
	рус. Пермь
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	4 (15) май 1723
Рәсми исем	Пермь
... хөрмәтенә аталган	Пермская земля[d] һәм Biarmia
Демоним	пермяк, пермячка, пермяки һәм пермячки
Нигезләүче	Строгановы[d] һәм Василий Никитич Татищев[d]
Рәсми тел	рус теле
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Пермь крае һәм Пермь районы
Административ-территориаль берәмлек	Пермь крае
Сәгать поясы	UTC+05:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Чулман
Иң көнчыгыш ноктасы	57°59′11″ т. к. 55°47′58″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	58°10′41″ т. к. 56°18′57″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	57°52′03″ т. к. 56°10′48″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	58°07′12″ т. к. 56°33′47″ кч. о.
Иң югары ноктасы	Мемориальный комплекс на горе Вышка[d]
Хөкүмәт башлыгы	Дмитрий Иванович Самойлов[d]
Канунбирү органы	городская дума[d]
Югары мәхкәмә органы	городской суд[d]
Халык саны	1 027 153 (1 гыйнвар 2023)
Административ бүленеше	Дзержинский районы[d], Индустриальный район[d], Кировский район[d], Ленинский район[d], Мотовилихинский район[d], Орджоникидзевский район[d], Свердловский район[d] һәм Новые Ляды[d]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	171 метр һәм 90 метр
Кардәш шәһәр	Луивилл, Оксфорд, Дуйсбург, Амневиль, Агриҗенто, Чиңдау һәм Реальмонте
Нәрсә белән чиктәш	Пермь районы, Краснокамск районы һәм Добрянка районы
Алыштырган	Егошиха[d]
Бүләкләр
Мәйдан	799,68 ± 0,01 км²
Почта индексы	614000–614999
Рәсми веб-сайт	gorodperm.ru(ингл.)(рус.)
Өстәмә тышкы мәгълүматлар чыганагы	opendata.perm.ru
Һәйкәлләр исемлеге	Список памятников культурного наследия Перми[d]
Беренче язма телгә алу	1780
Максималь температура	37,2 °C
Минималь температура	−47,1 °C
Җирле телефон коды	342
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Пермь шәһәренең мактаулы гражданнары
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
	Пермь Викиҗыентыкта

Пермь (рус. Пермь, коми-перм. Перем, коми Перым) (1940—1957 елларда — Молотов) — Россия шәһәре, Пермь крае үзәге.

Халык саны — 1 041 876 кеше (2016).

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»^[5].

География

Урынлаштыру

Пермь Россиянең Европа өлеше көнчыгышында, Кама елгасының ике ярында, Мәскәүдән 1382 километр төньяк-көнчыгыштарак урнашкан.

Сәгать поясы

Пермь халыкара стандарт буенча Yekaterinburg Time Zone (YEKT) сәгать поясында урнашкан. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +6:00 гә тигез.

Климат

Пермь климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	4,3	6,0	15,0	27,3	34,6	35,4	36,6	37,2	30,7	22,5	11,9	4,5	37,2
Уртача максимум, °C	−9,3	−7,6	0,1	8,7	16,9	22,5	24,2	20,5	13,9	5,9	−3,1	−8	7,1
Уртача температура, °C	−12,8	−11,6	−4,2	3,6	10,4	16,5	18,7	15,3	9,8	3,0	−5,8	−11,1	2,7
Уртача минимум, °C	−16,2	−15,1	−8,2	−0,9	5,4	11,1	13,3	10,9	6,2	0,5	−8,4	−14,2	−1,3
Абсолют минимум, °C	−44,9	−40,8	−34,8	−23,5	−13	−3,4	1,3	−1,9	−7,8	−25,2	−38,5	−47,1	−47,1
Явым-төшем нормасы, мм	44	30	28	36	59	79	69	76	72	64	55	45	657

Тарих

XVII гасырда бу җирләр Строгановлар сәүдәгәрләрнең биләмәсе булган.

1647 елда хәзерге Пермь урынында Ягошиха пүчинкәсе телгән алына.^[6] 1723 елның 4 (15) маенда аның тирәсендә Ягошиха бакыр эретү заводы төзелеше башланган. Бу дата Пермьнең нигезләнү көне булып санала.

1780 елда Ягошиха бакыр эретү заводы Пермь шәһәренә үзәгертеп корыла һәм ул Пермь губернасы үзәге итеп тәгаенләнә.

XIX гасырда Пермь берничә металлургия, кәгазь һәм ут көймәләрне (параход) эшләп чыгаручы заводлар белән, 1860-елларда 20 мең халкы яшәгән эре сәүдә һәм сәнәнгать үзәгенә әверелгән. 1870 елда шәһәрдә опера театры ачылган, ә 1871 елда Россиядә иң беренче фосфор заводы корылган. 1916 елда Пермь дәүләт университеты ачылган.

Россия ватандашлар сугышы башлаганнан соң, Пермь, анда сугыш кирәк-яраклары фабрикалары булганга, һәр ике як өчен мөһим пункт булып киткән. 1918 елның 25 декабрендә Анатолий Пепеляев җитәкчелегендәге Себер Ак Армиясе шәһәрне басып алды. 1919 елның 1 июлендә шәһәр Кызыл Армиясе тарафыннан кире кайтарылган.

Совет дәвере

1930-елларда Пермь бу дәверендә төзелгән авиация, көймәләр төзү, һәм химия заводлары белән эре индустриаль үзәгенә әверелгән. Бөек Ватан сугышы дәверендә, Пермь Советлар Берлегендә артиллерия җитештерүнең бер мөһим үзәге булган.

Эчке бүленеш

Дзержинский районы
Индустриаль районы
Киров районы
Ленин районы
Мотовилиха районы
Орджоникидзе районы
Свердлов районы

Икътисад

Пермь, халык саны буенча Екатиринбург, Чиләбе һәм Уфадан кечерәк булса да, Урал шәһәрләре арасында иң зур сәнәгый җитештерү күләменә ия.

Пермь крае сәнәгатенең 35% өлеше край үзәгендә урнашкан.^[7] Электр энергетикасы, нефть һәм газны эшкәртү, химия, нефтехимия, урман эшкәртү, полиграфия һәм азык-төлек сәнәгатьләре үсеш алганнар.

Транспорт

Пермь Транссебер магистраленең мөһим тимер юл төене булып санала. Биредән Төньяк Уралга, Үзәк Россиягә һәм Ерак Көнчыгышка тимер юл сызыклары баралар. Кама елгасы Пермьне Европа су юллары белән тоташтыра. Бу Ак, Балтыйк, Кара, Азак һәм Каспий диңгезләре портларына йөкләрне яңадан төяүсез ташырга мөмкинлек бирә.

Пермь янында халыкара Большое Савино аэропорты урнашкан.

Мәгариф

Пермь мәгариф үзәге булып санала; фәнни институтарның кайберләре Россия Фәннәр академиясенең Урал филиалына берләштергәннәр.

Пермь берничә югары уку йорты урнашкан: Пермь дәүләт университеты^[8], Пермь дәүләт техника университеты, Пермь дәүләт педагогия университеты, Пермь дәүләт табибият акдемиясе, Пермь дәүләт фармацевтика акдемиясе, Пермь дәүләт авыл хуҗалыгы акдемиясе, Пермь дәүләт сәнгать һәм мәдәният акдемиясе, Пермь дәүләт хореография мәктәбе, Югары икътисад мәктәбенең Пермь филиалы һ.б. Биредә шулай ук өч хәрби уку заведенияләр урнашкан.

Кардәш шәһәрләр^[9]

Партнӗр шәһәрләр

Чиңдау, Кытай

Шәһәрдә туган күренекле шәхесләр

Әнвәр Гатауллин, хәрби очучы, Советлар Берлеге Каһарманы.
Габдулла Гатауллин (Апуш, 1894-?), шагыйрь.
Елена Бәхтиярова, җырчы.
Максим Гаетов, йөзүче.
Роберт Уразгилдиев, балет артисы.
Юныс Ибәтуллин, генерал.
Әнвәр Фәхретдинов, биюче.
Ринат Фәхретдинов, бозда биюче.
Айсылу Хәсәнова, опера җырчысы.
Егор Рәхимуллин, хоккейчы.
Рөстәм Нугаев, боксчы.
Равил Исмәгыйлев, рәссам.
Мигъдәт Хәнҗәров, Омск драма театры директоры (1962—1988).

Искәрмәләр

↑ http://www.gorodperm.ru/structure/structure-msu/head/
↑ http://perm-map.ru/map833552_0_1.htm
↑ https://ura.news/news/1052536858
↑ http://www.pogodaiklimat.ru/climate/28224.htm
↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 1999-04-28, retrieved 2015-01-10
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-07-21, retrieved 2015-01-10
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2012-11-25, retrieved 2015-01-10
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-09-14, retrieved 2013-09-12

[_bf91142366e838d0-1] ttp://www.gorodperm.ru/structure/structure-msu/head/

[_f726ecfa532bd1de-2] ttp://perm-map.ru/map833552_0_1.htm

[_a23fc87cb887a6b4-3] ttps://ura.news/news/1052536858

[_49d1bdbad1156224-4] ttp://www.pogodaiklimat.ru/climate/28224.htm

[5] Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»

[6] архив күчермәсе, archived from the original on 1999-04-28, retrieved 2015-01-10

[7] архив күчермәсе, archived from the original on 2011-07-21, retrieved 2015-01-10

[8] архив күчермәсе, archived from the original on 2012-11-25, retrieved 2015-01-10

[9] архив күчермәсе, archived from the original on 2013-09-14, retrieved 2013-09-12

[B1-10] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 бу торак пунктта яшәүче татарлар саны ясалма рәвештә киметелгән булырга мөмкин

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[1]

к б ү Русиянең 50 иң зур шәһәре
1 000 000-нан артык кеше	Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Казан • Нижгар • Чиләбе • Самар • Омск • Ростов-на-Дону • Уфа • Красноярск • Воронеж • Пермь • Волгоград
500 000 — 1 000 000 кеше	Краснодар • Сарытау • Төмән • Тольятти • Ижау • Барнавыл • Сембер • Владивосток • Ярыслау • Өркет • Махачкала • Хабарау • Новокузнецк • Ырынбур • Кемерово • Рәзән • Тум • Әстерхан • Пенза • Яр Чаллы • Липецк • Тула
250 000 — 500 000 кеше	Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магнитогорски • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород
Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән.

к б ү Татарлар саны буенча Русия торак пунктлары
> 100 мең кеше	Казан • Уфа^[1] • Яр Чаллы • Мәскәү • Түбән Кама
> 50 мең кеше	Әлмәт • Стәрлетамак^[1] • Сембер • Ижау • Чиләбе
> 25 мең кеше	Екатиринбур • Октябрьски^[1] • Ырынбур • Нефтекама^[1] • Самар • Яшел Үзән • Пирем • Азнакай • Салават^[1] • Туймазы^[1] • Петербург • Төмән • Әстерхан • Алабуга • Бөгелмә • Тольятти • Лениногорски
> 10 мең кеше	Түбән Варта • Зәй • Чистай • Магнитогорски • Омск • Дүртөйле^[1] • Норлат • Арча • Соргыт • Тубыл • Баулы Саранск • Мәләкәс • Буа • Сарытау • Бәләбәй^[1] • Кукмара • Нижгар • Нефтеюганск • Чишмә^[1] • Пенза • Җәлил • Менделеевск • Әгерҗе • Зылатаус • Мамадыш
> 5 мең кеше	Йошкар-Ола • Волгоград • Новосибирск • Ишембай^[1] • Красноярск • Мәләвез^[1] • Актаныш • Урта Әләзән • Орски • Сызран • Сарапул • Минзәлә • Күзнәй • Яңавыл^[1] • Тум • Первоуральск • Күмертау^[1] • Учалы^[1] • Агыйдел • Байлар Сабасы • Чакмагыш^[1] • Ноябрьск • Прокопьевск • Түбән Мактама • Волжск • Балтач • Копейск • Бөре^[1] • Можга • Сарман • Мөслим • Бүздәк • Кама Аланы • Кемерово • Раевский^[1] • Түбән Тагил • Нократ Аланы • Урыссу • Дзержинск • Толбазы^[1] • Бакалы^[1] • Чаткы • Белорет • Актүбә • Биектау • Өркет • Троицк • Иске Кулаткы • Шыгырдан • Когалым • Приютово^[1] • Балык Бистәсе • Шәмәрдән • Яңа Уренгой • Ростов-на-Дону • Благовещен^[1] • Васильево • Югары Пышма • Богырыслан
Моны да карагыз: Татарлар саны буенча Балтыйк буе илләре, Украина, Казакъстан торак пунктлары ↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 бу торак пунктта яшәүче татарлар саны ясалма рәвештә киметелгән булырга мөмкин

к б ү Башкортлар саны буенча Русия торак пунктлары
>100 мең кеше	Уфа
>50 мең кеше	Стәрлетамак
>25 мең кеше	Сибай • Салават • Нефтекама • Чиләбе
>10 мең кеше	Баймак • Учалы • Ишембай • Мәләвез • Күмертау • Белорет • Яңавыл• Октябрьски • Магнитогорски • Екатеринбург
>5 мең кеше	Аскар • Акъяр • Дәүләкән • Иске Балтач • Борай • Югары Яркәй• Бәләбәй • Бөре • Туймазы • •Ырынбур Түбән Варта • Соргыт • Пермь • Зылатаус • Мәскәү
Эчендә торак пункты урыны башкортлар күләме буенча бирелде. Мәсәлән: Баймакта башкортлар 71,6% (беренче), Учалыда – 53% (икенче), Ишембайда -29,7%.