Dânişmend Gazi
Danişmend Gazi ya da Danişmend Ahmed Gazi ya da Danişmend Taylu ya da Melik-i Muazzam Dânişmend Ahmed Gāzî (Taylû) b. Ali et-Türkmânî; (ö. 1084) Anadolu'da kurulan ilk Türkmen beyliklerinden biri olan Danişmendliler’in kurucusu kabul edilen bir alim ve savaşçıdır.[1] Kimi kaynaklarda oğlu Gümüştegin Ahmet Gazi beyliğin kurucusu kabul edilir[2]
Malazgirt Savaşı'ndan sonra Selçuklu hükümdarı Alparslan tarafından Kayseri, Zamantı, Sivas, Develu, Tokat, Niksar ve Amasya havalisini Danişmend Gazî ile arkadaşlarının bu yöreyi fethetme girişimine başlamaları, destansı bir roman olan Dânişmendnâme’de olağanüstü hikayelerle süslenmek suretiyle anlatılmıştır. Kendisinden sonraki Danişmendli beylerinden de zaman zaman "Danişmend Bey" ya da "Emîr Danişmend" şeklinde bahsedilmiştir.[1]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]Soyu ve kökeni hakkında Bizans, Ermeni, Arap kaynaklarında değişik rivayetler bulunmaktadır. Melik Dânişmend'in çağdaşı Ermeni tarihçisi Urfalı Mateos, Dânişmend'in Ermeni olduğunu belirtir. 12. yüzyıl tarihçilerinden Nikitas Honiatis de onun Arsakh soyundan olduğunu belirterek "Ermenistan Türkü Dânişmend" tabirini kullanır.[3] Bu tür bilgilere dayanılarak Danışmend'in sonradan İslâm dinini kabul ettiği ve Selçuklular tarafından Sivas'a gönderildiği yorumu yapılmıştır.[4] Ancak epik gelenekte Danişmend'in Merv-Mahanlı, Malatyalı veya İsfahanlı olduğuna dair rivayetler de mevcuttur.[3]
Saltanat öğreticiliği
[değiştir | kaynağı değiştir]İbnü’l-Kemal’in Keşfü’l-Akabe adlı eserine göre Danişmend Ahmed Gazi, İsfahan’dan Anadolu’ya gelen bilge bir kişidir.[1] Çok erken tarihlerde Selçuklu ailesine yakın olma fırsatı bulan ve hanedan üyelerine hocalık yapan Danişmend Ali Taylu; kız alıp vererek Selçuklu hanedanı ile akrabalık kurmuştur; Türkiye Selçuklu Devleti’nin atası sayılan Kutalmış’ın kayınpederidir.[2]
Selçuklu komutanlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Danişmend Gazi, saltanat muallimi ve sultana yol gösteren bilge (dâniş) bir kişi olması yanında, bir Selçuklu komutanı olarak Selçuklu Devleti’ne hizmete vermiştir. 1071 yılında Selçuklu hükümdarı Alparslan’ın Malazgirt Savaşı’nı kazanmasında önemli payı olan komutanlardan biri oldu. Savaştan sonra Alparslan tarafından Sivas, Tokat, Niksar ve Malatya beldelerinin fethedilmesi ve yönetilmesi ile görevlendirildi.
Danişmendli Beyliği’nin kurulması
[değiştir | kaynağı değiştir]Danişmend Ahmed Gâzi 1072’de Amasya’da Danişmendli Beyliği’nin temellerini attıktan sonra 1074’te Sivas’ı ele geçirdi. Sivas şehrinin surlarının bu fetih sırasında yıkılmasına karşılık bu tarihte Sivas’ta kalıcı bir yapılanma sağlanamadı.[1]
1084 yılında ölümüne kadar Danişmendli Beyliği’nin başında kaldı. Niksar taraflarında mücadele ederken öldü ve Niksar'a defnedildi.
Türbesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Niksar’daki Danişmend Ahmed Gazi’ye ait türbeye halk arasında “Melikgazi Türbesi” denilir. Bu durum, türbenin “Melik Gazi” unvanına sahip torunu Emir Gazi'ye ait olduğu şeklinde anlaşılmasına sebep olur. Türbeye Melik Gazi denmesi, Danişmendli emîrlerinin tamamına aynı zamanda Melik Gazi unvanı verilmesi ile ilgilidir.[1]
Danişmend Gazi ve Haçlı Seferleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Danişmend Ahmed Gazi’nin ölümünden sonra beyliğin başına oğlu Gümüştegin Gazi geçmiştir. Gümüştegin, 1096 yılında başlayan Haçlı seferlerinde Haçlılar’a karşı verdiği mücadelelerle tanındı. Bazı kaynaklarda Gümüştegin’den “Danişmend Bey” şeklinde bahsedilmiştir. Bu durum kimi tarihçilerin Danişmend Gazi ile Gümüştegin’i aynı tarihî şahsiyet olarak değerlendirmesine yol açmıştır.[1]
Danişmendname
[değiştir | kaynağı değiştir]Danişmend Gazi ve oğlu Melik Gazi'nin Anadolu'nun Türkler tarafından alınmasında oynadıkları rol ağızdan ağza anlatılarak bir destan haline gelmiştir. Dânişmendnâme adı verilen bu destanlar Türkiye Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus tarafından toplattırılarak yazıya döküldü.
Destanî bir roman niteliğindeki Dânişmendnâme’de, Danişmend Gazi’nin Malatya Emîri Ömer’in kızıyla evlenen Ali b. Mızrab’ın oğlu olarak dünyaya geldiği ve asıl adının Ahmed olduğu, Battal Gazi’nin torunu Sultan Turasan ile arkadaşlık ettiği, ondan gündüz savaşçılık öğrendiği, geceleri de dinî ilimler tahsil ederek âlimlik mertebesine ulaştığı ve bundan dolayı da kendisine “Dânişmend” denildiği ifade edilmektedir.[5]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f "Mustafa Demir, Danişmendli Emâreti'nin Kurucuları, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Cilt 10, Sayı 1, Yıl 2008" (PDF). 24 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2014.
- ^ a b "Mikail Bayram, Danişmend Oğulları'nın Dinî ve Millî Siyaseti, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 10, Güz 2001" (PDF). 12 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2013.
- ^ a b Uçkun, Rabia (1998). "Melik Dânişmend Gazi'nin Tarihi ve Efsanevi Şahsiyeti Üzerine 26 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2 (2), ss. 261-262
- ^ Yinanç, Mükrimin Halil (1944), Anadolu'nun Fethi-Selçuklular Devri, s. 100
- ^ "Abdülkerim Özaydın, Danişmend Gazi, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim tarihi:13.10.2014" (PDF). 24 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2014.
| Resmî unvanlar | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: ' |
Danişmendli Beyi 1074 – 1084 |
Sonra gelen: Gümüştekin Gazi |
