Monotéisme

Monotéisme mangrupakeun kapercayaan yén ngan ukur aya hiji anu Nyipta anu Maha Agung, anu umum disebut Gusti Allah. Konsép ieu bisa dipisahkeun jadi monotéisme ékslusif, anu nganggap yén ngan aya hiji Gusti salaku hiji-hijina ayana, jeung monotéisme inklusif atawa jamak, anu ngakuan ayana sababaraha déwa atawa bentuk kadéwaan, tapi éta sakabéhna dianggap salaku manisféstasi tina Gusti anu sarua.

Monotéisme béda jeung hénoteisme, anu ngabiasakeun ngawula ka hiji Gusti tanpa nolak ayana déwa séjén anu disembah ku jalma-jalma lain, ogé béda jeung monolatrisme, anu ngakuan ayana sababaraha déwa tapi ngan saukur nyembah hiji déwa sacara konsistén. Istilah “monolatri” diperkirakeun kahiji kali dipaké ku Julius Wéllhausen.

Tradisi agama anu nganut monotéisme di antarana Bábisme, Baháʼí, Cheondoisme, Karésten, Déisme, Druzisme, Eckankar, Sikhisme, sababaraha sékte Hindu saperti Shaivisme jeung Vaishnavisme, Islam, Yudaisme, Samaritanisme, Mandaéisme, Rastafari, Seicho-no-Ie, Ténrikyo, Yazidisme, jeung Aténisme. Unsur-unsur pamikiran monotéistik ogé kapanggih dina agama kuna saperti Zoroastrianisme, agama tradisional Tiongkok, jeung Yahwisme.

Rupa-rupa

Dina hiji masyarakat anu boga peradaban anu maju, kapercayaan ka Gusti biasana sifatna monotéis. Monotéisme ieu dibedakeun kana sababaraha rupa, nyaéta monotéisme praktis, spékulatif, téoritis, jeung murni. Monotéisme praktis mangrupakeun kapercayaan ka hiji Gusti anu disembah, sanajan henteu nolak ayana déwa-déwa séjén. Sedengkeun monotéisme spékulatif yakin kana hiji déwa anu saena asalna ti sababaraha déwa anu engké ngahiji jadi hiji. Monotéisme téoritis nganggap yén Gusti téh hiji dina téori, tapi dina praktékna ngaku leuwih ti hiji Gusti. Monotéisme murni, di sisi séjén, negeskeun yén Gusti téh ésa boh tina segi jumlah boh sifat, boh dina téori, prakték, boh panghayatan.

Rupa-rupa bentuk kapercayaan monoteis di antarana:

• Téisme, anu ngarujuk kana kayakinan ka Gusti anu bersifat pribadi, nyaéta hiji Gusti kalayan karakteristik anu tangtu, lain ngan saukur kakuatan ilahi.
• Déisme, hiji bentuk monotéisme anu percaya kana ayana Gusti, tapi nolak gagasan yén Gusti campur tangan dina urusan dunya. Dina déisme, pangaweruh ngeunaan Gusti ngan bisa dibawa ngaliwatan akal jeung panalungtikan kana alam, ku kituna déisme nolak hal-hal anu supranatural jeung klaim yén agama atawa kitab suci méré pangaweruh ngeunaan Gusti.
• Téisme monistik, anu aya dina Hindu, béda ti agama-agama Semit sabab ngamuat panéntéisme, monisme, jeung ogé nganggap Tuhan salaku pribadi anu Mahakuasa jeung universal. Tipe séjén tina monoteisme nyaéta monisme bersyarat, saperti aliran Ramanuja atawa Vishishtadvaita, anu nyatakeun yén alam nyaéta bagian tina Gusti (Narayana) jeung ngandung konsép panéntéisme. Samentara éta, Dvaita bersifat dualistik, nganggap Gusti misah jeung henteu bersifat panéntéistik.
• Pantéisme nyebutkeun yén alam éta sorangan nyaéta Gusti, nolak ayana Anu Maha Luhur anu transenden jeung anu henteu bagian ti alam. Gumantung kana pamahamanana, pandangan ieu bisa disaruakeun jeung atéisme, déisme, atawa téisme.
• Panéntéisme nyaéta hiji bentuk teisme anu percaya yén alam mangrupa bagian tina Gusti, tapi Gusti henteu idéntik jeung alam. Pandangan ieu diilikan ku téologi prosés jeung ogé Hindu, anu nganggap alam minangka bagian tina Gusti anu ngalampaui alam éta sorangan. Sanajan kitu, béda ti téologi prosés, Gusti dina Hindu dianggap Mahakuasa. Panéntéisme dijelaskeun salaku "Gusti aya di jero alam sakumaha jiwa aya di jero awak." Ku cara anu sarua, panéntéisme ogé disebut téisme monistik dina kontéks Hindu. Sanajan kitu, sabab téologi prosés ogé kaasup dina définisi anu lega tina panéntéisme jeung henteu ngaku ayana Anu Mahaluhur jeung Mahakuasa, pandangan Hindu bisa digolongkeun salaku téisme monistik.

Perbandingan jeung politéisme

Dina perbandingan, tingali konsép Politéisme, anu nyatakeun yén aya loba déwa. Dualisme ngajarkeun yén aya dua kakuatan ilahi atawa prinsip anu langgeng anu mandiri, nyaéta Kabagjaan jeung kajahatan, saperti anu dianut ku Zoroastrianisme kuna (sedengkeun Zoroastrianisme modéren téh lengkep monotéistik). Pandangan ieu diajarkeun leuwih jero dina aliran-aliran anu muncul saterusna tina sistem Gonistik, contona Manikheisme.

Kebanyakan penganut monotéisme nganggap yén, numutkeun définisina, monotéisme pasti bertentangan jeung politéisme. Tapi, dina praktékna, loba penganut tradisi politéistik anu kalakuanana siga penganut monotéis. Ieu disababkeun ku kapercayaan yén sanajan aya loba déwa, maranéhanana teu salawasna nyembah sakabéhna. Sajarahna, loba penganut politéisme anu percaya kana ayana loba déwa, tapi ngan ukur nyembah hiji déwa anu dianggap salaku Gusti Mahaluhur. Prakték ieu disebut hénotéisme. Dina Hinduisme, aya ogé téologi monotéistik anu ngajarkeun yén rupa-rupa bentuk Gusti, kawas Wisnu, Siwa, atawa Déwi, ngan saukur ngawakilan aspék-aspék tina kakuatan Ilahi anu leuwih luhur, nyaéta Brahman. Sababaraha urang nyatakeun yén Hinduisme teu pernah ngajarkeun politéisme, sarta pandangan ieu bisa dianggap bener ti sudut pandang Smarta, anu mangrupakeun pandangan monotéistik inklusif. Pandangan Smarta ieu jadi dominan di Hinduisme di Kulon sarta nyababkeun kabingungan di kalangan urang Hindu anu dianggap politéistik.

Aliran Smarta nyaéta hiji-hijina cabang dina Hinduisme anu lengkep nuturkeun pandangan ieu. Swami Vivekananda, hiji penganut Ramakrishna, sarta loba tokoh séjén anu ngenalkeun Hindu ka Kulon nyaéta penganut aliran Smarta. Hiji penganut Smarta teu ngabogaan masalah pikeun nyembah Siwa atawa Wisnu bareng-bareng, sabab maranéhna resep yén kadua déwa éta nyaéta aspek anu béda tina Gusti anu sarua. Ku sabab éta, numutkeun téologi Smarta, Gusti bisa miboga loba aspék, sarta ku kituna, dina kapercayaan ieu, Wisnu jeung Siwa sabenerna nyaéta Gusti anu hiji. Para téolog Smarta seueur ngarujuk kana téks-téks pikeun ngadukung pandangan ieu, sapertos ayat-ayat dina Sri Rudram, anu mangrupakeun mantra suci dina Siwaisme, jeung Wisnu Sahasranama, salah sahiji doa pangpentingna dina Wisnuisme, pikeun ngabuktikeun kapercayaan ieu. Sabalikna, penganut Wisnuisme nganggap Wisnu minangka hiji-hijina Gusti anu sajati anu layak disembah, sarta maranéhna nganggap nyembah bentuk séjénna minangka henteu bener atawa salah.

Monotéisme bisa dikatégorikeun kana sababaraha bentuk dumasar kana sikapna ka politéisme: monotéisme inklusif nganggap yén sakabéh dewa dina politéisme ngan saukur ngaran-ngaran anu lian tina Gusti monotéistik anu sarua; Smartaisme, salaku salah sahiji dénominasi Hindu, nuturkeun kapercayaan ieu jeung percaya yén Gusti téh hiji tapi ngabogaan sababaraha aspék jeung bisa disebut ku ngaran anu béda. Pandangan ieu ngadominasi Hinduisme di Kulon. Sabalikna, monotéisme éksklusif ngaku yén sakabéh déwa ieu salah jeung béda ti Gusti monotéistik. Maranéhanana dianggap salaku hasil ciptaan kakuatan jahat atawa salah kaprah, saperti anu dipahami ku Wisnuisme kana nyembah salian ti Wisnu. Monotéisme éksklusif nyaéta ajaran anu kawentar dina ajaran agama-agama Abrahamik.

Kaitan dina agama Abrahamik

Monotéisme dipercaya asalna tina prakték penyembahan ka hiji Gusti dina hiji pantéon, di mana déwa-déwa séjén dihapusan, saperti anu katingali dina penyembahan Atén dina masa pamaréntahan firaun Akhénatén di Mesir, anu kapangaruhan ku pamajikanana, Néfertiti, ti Wétan. Ikonoklasme anu kajadian dina jaman firaun ieu dianggap minangka cikal bakal penghancuran berhala dina tradisi Abrahamik, anu nekenkeun yén ngan ukur aya hiji Gusti anu diaku. Ku kituna, aya pangakuan anu disumputkeun ngeunaan ayana déwa-déwa séjén, tapi maranéhna ngan dipandang salaku lawan anu kedah dihapuskeun sabab ngalalaworakeun perhatian ti Gusti utama.

Monotéisme anu diwariskeun ku bangsa Israél ngaliwatan pangalaman Exodus dina pamingpin Musa dianggap, ku sabagian pihak anu percaya yén bangsa Israél téh turunan Hiksos, salaku penerus kawijakan agama Akhénatén, sabab saméméhna urang Yahudi nganut politéisme, sarua jeung urang Mesir. Masalah saperti Hak Ilahi Raja ogé muncul tina hukum-hukum firaun anu nyatakeun panguasa salaku demigod atawa wakil Gusti di bumi. Makam-makam agung di piramida Mesir, anu didamel dumasar kana pengamatan astronomis, ngagambarkeun hubungan antara firaun sareng langit, sareng konsép ieu diadopsi ku panguasa Kristen anu ngaku yén aranjeunna ngagaduhan otoritas langsung ti Gusti.

Zoroastrianisme dianggap ku sawatara ahli salaku bentuk awal kapercayaan monoteistik anu mekar dina sajarah umat manusa, sanajan sababaraha cabangna henteu sapenuhnya monoteis, sabab Gusti utama dina cabang saperti Zurvanisme sanéslah hiji-hijina pencipta. Aya téori anu nyatakeun yén Yudaisme kapangaruhan ku Zoroastrianisme, khususna nalika masa pembuangan di Babel, sareng seueur bagian tina Perjanjian Lama ditulis sareng diedit sanggeusna. Yudaisme awal diperkirakeun ngan ngaku YHVH minangka Gusti suku maranéhanana (kamungkinan patalina jeung Yaw), pelindung turunan Abraham, atawa yakin yén aya seueur dewa, tapi dewa maranéhanana mangrupikeun anu pangkuatna. Pandangan ieu teu saluyu sareng pamahaman tradisional agama-agama Abrahamik, Yudaisme, Karésten, jeung Islam anu sacara tradisional nekenkeun yén monotéisme éksklusif téh agama asli sakumna umat manusa, sedengkeun déwa-déwa séjén dipandang minangka berhala jeung mahluk anu salah disembah.

Sababaraha profesor arkeologi ngajukeun klaim anu kontroversial yén seueur carita dina Kitab Suci Ibrani, kaasup catetan penting ngeunaan Musa, Salomo, sareng anu sanés, sabenerna mimiti dikembangkeun ku panulis anu dipekerjakan ku Raja Yosia (abad ka-7 SM) pikeun ngadukung kapercayaan monoteistik ka YHVH. Téori ieu nyatet yén nagara-nagara tatangga saperti Mesir sareng Persia, sanajan gaduh catetan tulisan, henteu gaduh tulisan ngeunaan carita-carita Alkitab atanapi tokoh utamana saméméh taun 650 SM. Klaim-klaim saperti éta dijelaskeun sacara rinci dina buku Who Were the Early Israelites? ku William G. Dever, diterbitkeun ku William B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, MI (2003). Buku séjén anu sarupa nyaéta The Bible Unearthed ku Neil A. Silberman jeung babaturana, diterbitkeun ku Simon jeung Schuster, New York (2001).

Dunya ngelompokkeun Karésten kana agama monotéis. Karésten yakin kana hiji Gusti jeung ngaku yén Gusti éta tunggal, sanajan dina pamahaman manusa, Gusti kagambar dina tilu pribadi: Gusti Bapa, Gusti Anak, jeung Gusti Roh Suci (sering disebut Tritunggal). Dina téologi Karésten, katilu pribadi ieu silih nyambung, artina babarengan maranéhna boga karaktér jeung ésénsi ilahi anu sarua henteu silih bertentangan. Sanajan kitu, aya sabagian sékte minoritas dina agama Kristen, saperti Saksi Yehuwa, anu nolak gagasan ngeunaan Tritunggal, sedengkeun anu laina, saperti Mormonisme, nyembah hiji Gusti tapi kabuka kana ayana déwa-déwa séjén. Rastafarian, saperti loba jalma Karésten séjén, percaya yén Gusti éta hiji jeung ogé Tritunggal, di mana dina pandangan maranéhanana, Gusti nyaéta Haile Selassie. Kaum Rasta ningali diri maranéhanana, jeung kamungkinan ogé sadaya jalma sanés, salaku unsur Roh Suci tina Tritunggal, kalayan Haile Selassie salaku inkarnasi Gusti Bapa jeung Gusti Anak. Haile Selassie ogé dipandang minangka pamimpin, sedengkeun kaum Rastafarian dianggap salaku awak Gusti.