Pelioni

Pelion i njohur edhe si Pellion ose Pelium (greqishtja e lashtë: Πήλιον, Πέλλιον or Πήλεον, Latin: Pelion, Pelium or Pellium) ishte një vendbanim antik i fortifikuar që ndodhej në Iliri, pranë Qafës së Cangonjit, në kufi me Maqedoninë. Pelioni përgjithësisht ndodhej në rajonin e Dasaretisë lindore shumë afër kufirit historik me Maqedoninë e vjetër, megjithatë vendndodhja e tij e saktë është e pasigurt dhe janë propozuar teori të ndryshme për lokalizimin e saktë të vendbanimit.

Pelioni sipas të gjitha gjasave ishte themeluar nga mbreti ilir Bardhylis ose nga mbreti maqedonas Filipi II. Vendbanimi i fortifikuar i Pelionit është kontrolluar në periudha të ndryshme nga mbretëria ilire, mbretëria maqedonase dhe Roma . Nën sundimin romak Pelioni u vendos në njësinë administrative autonome të Dasaretisë, në Epirus Nova dhe në Prefekturën e Ilirikut .

Emri

Referenca më e hershme për vendbanimin është dhënë nga Arriani ( Anabasis) duke e përmendur atë si Πέλλιον kur përshkruan luftën ilire të Aleksandrit të Madh të vitit 335 para Krishtit kundër Kleitit, birit të Bardhylisit dhe Glaukias, mbretit të Mbretërisë së Ilirisë nga dinastia e taulantëve. Vendbanimi përmendet edhe nga Polibi ( The Histories ) si Πήλιον dhe Tit Livi (Ab Urbe Condita Libri) si Pelion në tregimet e tyre për Luftërat Ilire Luftërat Maqedonase, duke e përshkruar atë si një qytet dasaretian . Stefan Bizantini (Ethnica) e përmend atë si Πήλιον duke e përshkruar si qytet në Iliri. Në shekullin e gjashtë pas Krishtit, një fortesë me të njëjtin emër (Πήλεον) renditet nga Prokopi (Aed. 4.4.3) ndër vendet e fortifikuara gjatë mbretërimit të perandorit romak lindor Justinianit, në provincën Epirus Nova, përsëri brenda kufijve tradicionalë të Ilirisë.

Etimologjia

Toponimi Pelion (Πήλιον) është toponim grek .

Historia

Themelimi dhe periudha e hershme

Peliumi ndoshta është ndërtuar ose si një vend i fortifikuar me mure nga mbreti ilir Bardhylis, pa qenë vendbanim i mëparshëm i mbretit maqedonas Filipi II, ose është ndërtuar nga mbreti maqedonas ndoshta nëpërmjet zgjerimit dhe fortifikimit të një vendbanimi tashmë ekzistues të Dasaretëve, duke u bërë kështu një bastion maqedonas në territorin e pushtuar. Në rastin e fundit do t'i kishte shërbyer qëllimit të saj pasi në betejën e Peliumit ilirët u vonuan në mënyrë që beteja u zhvillua në afërsi të Pelionit dhe jo brenda Maqedonisë.

Pasi mundi Bardhylisin në vitin 358, Filipi II kishte shtrirë kontrollin e tij në rajonin përreth liqeneve të Prespës dhe të Ohrit. Megjithatë, në kohën e betejës midis Aleksandrit dhe koalicionit të Kleitit dhe Glaukias, Pelioni ishte në territorin ilir të mbajtur nga Dasaretët, ndërsa Prespa e Vogël, e cila dikur ishte gjithashtu pjesë e territorit të Dasaretëve, ishte aneksuar. nga Filipi pasi mundi Bardhylin në vitin 358 para Krishtit, duke u bërë pjesë e Maqedonisë së Vjetër. Kleiti, duke qenë një mbret ilir i nënshtruar i Maqedonisë që të paktën që nga shtypja e një revolte ilire nga Filipi në vitin 349 para Krishtit, në atë periudhë vepronte në mënyrë të pavarur dhe mori kontrollin e Pelionit me shumë gjasa pak para ndërhyrjes së Aleksandrit në vitin 335 para Krishtit, siç ishte kalaja më e rëndësishme në rajon. Një kalim i rëndësishëm malor i njohur si Qafa e Cangonjit, ndodhej pranë Pelionit dhe kontrollonte një nga dy rrugët kryesore perëndim-lindje midis Ilirisë dhe Maqedonisë . Tjetra ishte rruga që në kohën romake u bë Via Egnatia, e cila ndodhej më në veri. Aleksandri ndërmori fushatën e tij në Qafën e Cangonjit për të marrë Pelionin duke siguruar kontrollin e kufirit të tij perëndimor, në mënyrë që të mbronte Maqedoninë nga pushtimi ilir përpara se të nisej për fushatën e tij lindore. Rruga veriore ishte tashmë e kontrolluar nga Maqedonia pas themelimit të Heraklesë nga Filipi II . Në përshkrimin e vendbanimit Arriani përdor fjalën πόλις për Pelion, ndërsa Livi përdor fjalën urbs, megjithatë asgjë nuk mund të nxirret nga rrëfimet e tyre, përveç se ishte një vendbanim i një madhësie të caktuar me fortifikime që mund t'i jepnin përparësi një mbreti maqedonas.

Konflikti iliro-maqedonas (335 p.e.s.)

Në fushatën e tij ballkanike të vitit 335 p.e.s. Aleksandri i Madh mori lajmin se ilirët po përgatiteshin të sulmonin Maqedoninë perëndimore. Një revoltë u ndërmor në Pelion nga kryeprifti ilir Kleiti, i ndihmuar nga mbreti ilir Glaukia. Qyteti ishte pushtuar tashmë nga Kleiti kur mbërriti Aleksandri, por mbërritja maqedonase pengoi Glaukian dhe Kleitin të bashkonin forcat. Maqedonasit rrethuan për pak kohë Kleitin, por të nesërmen Glaukia dhe forcat e tij arritën duke marrë kontrollin e lartësive që rrethonin fushën e Pelionit. Forcat ilire kështu e vunë në kurth ushtrinë e Aleksandrit midis qytetit të fortifikuar dhe lartësive që e rrethonin. Pas një përpjekjeje të pasuksesshme për të shpërthyer dhe pasi humbi njerëzit dhe pozicionin e tij strategjik, Aleksandri u detyrua të kthehej më afër kufirit maqedonas; duke kombinuar një marshim të detyruar dhe një manovër të guximshme, Aleksandri bëri një tërheqje taktike dhe kaloi lumin. Pas tre ditësh, Aleksandri vuri re relaksimin e rojeve ilire dhe kampingun e pamatur në terren të hapur, kështu që përfitoi nga situata dhe u kthye në heshtje duke kaluar sërish lumin dhe më pas duke asgjësuar forcat ilire që u kapën në befasi. Pjesa tjetër e ilirëve ikën në mbretërinë e Glaukias, por ata dogjën Pelionin para se të largoheshin nga fusha e betejës. Më pas Aleksandri marshoi në jug për t'u marrë me një kërcënim të ri, kryengritjen Tebane .

Periudha romake

Në fillim të shekullit të dytë para Krishtit, Republika Romake në zgjerim fitoi kontrollin e rajonit gjatë Luftës së Dytë Maqedonase . Ashtu si Aleksandri i Madh, konsulli romak Sulpicius mori Pelionin për të siguruar Qafën e Cangonjit dhe rrugën jugore lindje-perëndim midis Maqedonisë dhe Ilirisë, ndërsa rruga veriore ka qenë tashmë nën sundimin romak që nga fushata e Sulpicious në vitin 199 para Krishtit përmes aleatëve ty tyre Parthinëve të cilët kontrollin e luginës Shkumbinit/Genusus . Prandaj, vetëm Qafa e Meçovës mbeti në duart e maqedonasve për lëvizjet e tyre drejt perëndimit; nga ana tjetër, armiqtë e maqedonasve – Ardianët dhe Dardanët, penguan përpjekjen e tyre për një rrugë më veriore. Në Pelion Sulpicius instaloi një garnizon të fortë si bazë për të nisur sulmet në Maqedoni, por ka shumë të ngjarë kryesisht për qëllime mbrojtëse kundër Maqedonisë. Gjatë kësaj fushate Sulpicious ngacmoi komunitetet ilire të dasaretëve, duke plaçkitur edhe hambarët e tyre dhe duke kërkuar të korrat e tyre, prandaj kur u kthye në kampingjet e dimrit në Apolloni në fund të fushatës së tij të vitit 199 pes, ai ka të ngjarë të kishte shmangur kalimin nëpër luginën armiqësore të Devollit, por përkundrazi ai do të kishte marrë të njëjtën rrugë të kthimit përmes luginës së Shkumbinit/Genusus, të njëjtën rrugë që mori në fillim të fushatës. Pas një traktati paqeje midis Romës dhe Maqedonisë, në vitin 191 p.e.s. konsulli romak Marcus Baebius Tamphilus u takua me Filipin V të Maqedonisë në vendin e Dasaretëve për të planifikuar se si të ndalonte pushtimin e mbretit selucid Antioku III i Madh, dhe për të pushtuar Thesalinë, Filipi V shoqëroi dy kontigjente romake përmes Maqedonisë. Kontrolli romak i Peliumit dëshmon se vendi i Dasaretëve ishte zona më e largët lindore e kontrollit romak.

Vendndodhjet e mundshme

Burimet klasike nuk ofrojnë të dhëna të mjaftueshme për të përcaktuar vendndodhjen e saktë të vendit antik të Pelionit, dhe lokacione të ndryshme janë propozuar në studimet moderne.

Në kërkimet më të vjetra, Gustav Zippel e gjente Pelionin në lumin Devoll . W.W. Tarn e vendosi atë brenda kufijve tradicionalë të Maqedonisë. Fanoula Papazoglou e ka vendosur vendbanimin më thellë në Dasareti, pranë Korçës moderne, në jug të Liqenit të Maliqit. J.N. Kalleris dhe Tom Winnifrith pranuan një zgjidhje të ngjashme. Winnifrith, në veçanti, sugjeroi një vend pranë Ohrit dhe Prespës, më afër Qafës së Cangonjit në Zvezve (në veriperëndim të Goricës në ish-komunën e Pojanit) në Shqipëri, ku u gjet një vend i rrethuar me mure ilire. Arkeologë dhe historianë të ndryshëm shqiptarë, veçanërisht Neritan Ceka, propozuan Selcën e Poshtme të sotme, ku mund të gjenden varret mbretërore monumentale të shekullit III para Krishtit. Përfundimet e N.G.L. Hammond dhe C.E. Bosworth janë shumë hipotetike dhe reciprokisht ekskluzive. Hamond propozoi një vend pranë Goricës, në perëndim të Liqenit të Prespës së Vogël, në anën lindore të fushës Poloskë-Bilisht në Shqipëri; ndërsa Bosworth propozoi një vendndodhje në rajonin e Eordeas ose Lynkestisë. Tashmë kritik ndaj sugjerimeve të Tarn dhe Papazoglu, Hammond kritikoi jashtëzakonisht propozimin e Bosworth. Propozimi i Bosworth është pranuar nga pak studiues, ndërsa zgjidhja e Hammondit ka pasur një ndikim shumë më të gjerë.

Sipas hulumtimeve të reja të kryera nga Vujçiq (2021), Pelioni duhet të gjendet diku në perëndim ose në jug të liqenit të Prespës. Një vendosje në Lynkesti ose Oresti kundërshton drejtpërdrejt burimet historike. Rindërtimi i ngjarjeve nga Bosworth është i vështirë për t'u pranuar. Gjithashtu një vendosje në perëndim ose në veri të Grykës së Cangonjit nuk është shumë në përputhje me llogaritë e Livit, duke përjashtuar kështu zgjidhjet e Papazoglou dhe Ceka. Në veçanti, lokacioni Selcë e Poshtme është shumë larg kufirit maqedonas. Vujçiq arrin në përfundimin se Zippel dhe Hammond e kanë identifikuar saktë zonën më të gjerë të Pelionit antik në vend se menjëherë në jug të Prespës së Madhe dhe në perëndim të Liqenit të Prespës së Vogël, diku në Dasaretinë lindore në Iliri, shumë afër kufirit historik me Maqedoninë . Nga ana tjetër, vendndodhja e saktë e Pelionit është më e vështirë për t'u përcaktuar, dhe megjithëse interpretimi i Hammondit, i cili e vendos atë në Goricë, pranohet gjerësisht, ai mbetet ende i pasigurt.

Shih edhe

• Mbretëria e Ilirisë
• Lista e fiseve antike ilire
• Lista e qyteteve antike në Iliri
• Lista e qyteteve antike në Epir

Literatura

• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière; Griffith, Guy Thompson (1972). A history of Macedonia (në anglisht). Clarendon Press.
• Hatzopoulos, M. B. (2020). Ancient Macedonia. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 978-3-11-071868-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Howe, T. (2017). "Plain tales from the hills: Illyrian influences on Argead military development". përmbledhur nga Müller, S.; Howe, Tim; Bowden, H.; Rollinger, R. (red.). The History of the Argeads: New Perspectives. Wiesbaden. ISBN 978-3447108515. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• King, Carol J. (2017). Ancient Macedonia (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-351-71031-2.
• Lane Fox, R. (2011). "Philip of Macedon: Accession, Ambitions, and Self-Presentation". përmbledhur nga Lane Fox, R. (red.). Brill's Companion to Ancient Macedon: Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC – 300 AD. Leiden: Brill. fq. 335–366. ISBN 978-90-04-20650-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Morton, Jacob Nathan (2017). "Shifting Landscapes, Policies, And Morals: A Topographically Driven Analysis Of The Roman Wars In Greece From 200 Bc To 168 Bc". Publicly Accessible Penn Dissertations. University of Pennsylvania. 2484. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Stocker, Sharon R. (2009). Illyrian Apollonia: Toward a New Ktisis and Developmental History of the Colony. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Vujčić, Nemanja (2021). "The City of Pelion and the Illyrian War of Alexander". Greek, Roman, and Byzantine Studies. 61. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Winnifrith, Tom J. (2002). Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania. London: Duckworth. ISBN 0-7156-3201-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)