Iliriku

Iliriku
Illyricum
Ιλλυρίας
Iliriku ; Illyricum Ιλλυρίας
27 BC–69/79 AD
	Stema
	Krahina e Ilirikut - Province of Illyricum
Kryeqyteti	Salona
Qeveria
Epoka historike	Antikiteti
• Themeluar	27 BC
• Shpërbërë	69/79 AD
Të dhëna të tjera

Iliriku ^[1] ^[2] (latinisht: Illyricum, shqiptimi Ilirikum) ka qenë provincë romake e periudhës kur mbretëroi Vespasiani. U krijua si provincë në fund të shek. I p.e.s. nga shteti romak për të shtypur e shfrytëzuar popullsinë e krahinave ilire të pushtuara. Shtrihej nga Danubi në veri deri te lumi Mat në jug, nga Adriatiku në perëndim deri në brigjet e Moravës në lindje, duke përfshirë pjesë të Shqipërisë, Malin e Zi, Dalmacinë, pjesën lindore të Istrias, një pjesë të madhe të Bosnjës e Kroacisë dhe Serbinë perëndimore. Në fillim Iliriku ishte provincë e senatit, pas vitit 11 p.e.s. u bë provincë perandorake. Pas reformës administrative të Dioklecianit Iliriku u kthye në prefekturë. Tokat shqiptare të kësaj prefekture përfshiheshin në provincat: Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër.

Emri dhe etimologjia

Illiriku (Illyricum) është një term latin që rrjedh nga fjala Iliria (Illyria Ἰλλυρία) dhe Illyris (Ἰλλυρίς). Gjithashtu bëhej një dallim midis Illyris Barbara ose Romana, e cila përbënte brigjet e Adriatikut deri në Shqipërinë e sotme veriore dhe Illyris Graeca, e cila ishte pjesa tjetër e Shqipërisë, e quajtur më vonë Epirus Nova . Kjo e fundit e mori emrin nga fakti se, duke qenë afër Greqisë, ishte nën ndikimin grekë. ^[3] ^[4] Si e tillë ajo dikur ishte pjesë e provincës romake të Maqedonisë.

Historiku

Provinca romake

Pas fushatave të tij në Ilirik, Oktaviani zhvilloi një luftë kundër Marc Antony dhe Kleopatra VII e Egjiptit në vitet 31/30 para Krishtit. Oktaviani në fund fitoi dhe kështu u bë sundimtari i vetëm i Romës. Pas kësaj ai kaloi disa vjet duke hedhur bazat për sundimin e tij personal. Iliriku (Illyricum) u bë provincë si njësi zyrtare administrative romake në vitin 27 para Krishtit, me zgjidhjen e parë të senatit romak. Kjo zyrtarizoi organizimin e tij personal. Senati i dhuroi atij titullin e nderit të Augustit duke u bërë perandori i parë romak. Historianët përdorin emrin Augustus për këtë periudhë. Marrëveshja gjithashtu ndau provincat e perandorisë në provinca senatoriale dhe perandorake. Të parat ishin nën autoritetin e senatit, i cili zgjodhi formën e guvernatorëve të tyre midis senatorëve. Këta të fundit ishin nën Augustin, të cilët emëruan guvernatorët e tyre. Augusti mbajti provincat kufitare, të cilat prisnin kishin më të madhe të trupave romake. Iliriku fillimisht ishte një provincë senatoriale. Rebelimet e shpeshta në provincë treguan domosdoshmërinë e mbajtjes së një force të fuqishme atje dhe në vitin 11 pes ajo u bë një provincë perandorake nën guvernatorin Publius Cornelius Dolabella.

Organizimi administrativ i Ilirikut u krye më vonë në mbretërimin e Augustit (27 para Krishtit - 14 pas Krishtit) dhe në fillim të mbretërimit të Tiberit (14–37 Pas Krishtit). Tiberi bëri rregullimet fillestare në javët e fundit të Luftës Batoniane (shih). Kjo ecuri u ndërpre nga një kryengritje e trupave romake në vitin 14 pas Krishtit, por më pas u rifillua. Ne kemi një pamje mjaft të detajuar të rregullimeve administrative të Ilirikut përmes Plini Plakut. ^[5] Zona bregdetare u nda në tre rajone të quajtura conventus juridicus të cilat u emëruan sipas qyteteve Scardona ( Skradin ), Salona dhe Narona (afër Metkoviqit ). CONVENTUS Salonitanus ishte ndarë në 5 civitates dhe 927 dekurie. CONVENTUS Naronitianus ishte ndarë në 13 civitates dhe 540 dekurie. CONVENTUS Scardonitanus ishte ndarë në 14 civitates. Nuk ka asnjë informacion për dekuriet e tij. Në zonën bregdetare më të urbanizuar qytetet me popullsi të madhe greqishtfolëse dhe mbase banorë nga Italia ishin të organizuara si municipia (qytete vetëqeverisëse) ose kolonia (vendbanime romake) e të cilat kishin edhe këshillin e tyre. Disa nga komunitetet lokale gëzonin disa privilegje dhe disa nga Liburnian gëzonin të drejtat romake. Në brendësi të territorit më pak urbanizuar administrata mbështetej ekskluzivisht në civitates. Juridiksioni i guvernatorit të Ilirikut ishte i kufizuar në zonën bregdetare. Rrethet e brendshme kishin qeveritarët e tyre në formën e civitatum praefecti të civitateve. Panonia u nda në 14 civitate. Përsëri, nuk ka asnjë informacion në lidhje me dekuriet. Ishte gjithashtu një rreth ushtarak nën prefektin e Panonisë, i cili ishte në krye të legjioneve të vendosura atje. ^[6]

Dalmacia kishte një rëndësi të konsiderueshme strategjike dhe ekonomike për romakët. Ajo zotëronte një numër portesh të rëndësishme tregtare përgjatë vijës së saj bregdetare dhe kishte miniera ari në Dalmaci ^[7] me një zyrë perandorake në Salona. Dyrrachium ( Durrës, në Shqipërinë moderne) dhe Brundisium ( Brindisi, në Italinë e Jugut) ishin portet e përdorura për të kaluar Detin Adriatik për udhëtimet nga Roma në Mesdheun lindor dhe anasjelltas. Dyrrachium gjithashtu u bë pika e fillimit të Via Egnatia, rruga romake që shkonte në Bizant në lindje, përballë Azisë. Kishte bashkësi të rëndësishme romake në një numër qytetesh në pjesën qendrore dhe jugore të bregdetit të Kroacisë së sotme, të tilla si Iader ( Zadar ), Salona ( Solin, në periferi të Splitit ), Narona (afër Metković ) dhe Epidaurus ( Epidaurum në latinisht, Cavtati modern, afër Dubrovnikut ). ^[8] Kryeqyteti Salona ishte i mbrojtur nga dy kampet ushtarake në Burnum dhe Delminium.

Rajonet dhe shpërbërja

Shkrimi më i hershëm që tregon se provinca e Ilirikut përbënte Dalmacinë dhe Panoninë është kur Velleius Paterculus përmend Gaius Vibius Postumus si komandant ushtarak i Dalmacisë në vitin 9 pas Krishtit, kah fundi i Luftës Batoniane. ^[9] Duket se zyrtarisht provinca e Ilirikut përbënte Ilirinë e Epërme (Superius) dhe të Ulët (Inferius). Një transkript i një mbishkrimi të një monumenti që nderon Publius Cornelius Dolabella në Epidaurum ( Cavtat, afër Dubrovnikut ) dëshmon se Dolabella u emërua guvernator i Ilirikut pak para vdekjes së Augustit dhe se statuja u ngrit nga qytetet e Ilirikut të Epërm, që nënkupton ekzistencën të një Iliriku të Sipërm dhe të Poshtëm. Sidoqoftë, ende nuk janë gjetur mbishkrime që vërtetojnë një Iliri të Ulët. Dalmacia quhej Iliriku i Sipërm. Ndërsa emrat Dalmatia dhe Panonia u përdorën në gjuhën e zakonshme, duket se Iliriku i Sipërm (Dalmatia) dhe Iliriku i Poshtëm (Panonia) ishin emrat zyrtarë të dy rajoneve. Guvernatori provincial banonte në Salona të Dalmacisë dhe qeveriste Ilirikun e Epërm. Iliriku i Ulët ishte një rreth ushtarak me një komandant ushtarak në krye të kësaj zone dhe tre legjioneve të saj duke kryer edhe funksione administrative, diçka si një zëvendës guvernator. ^[10]

Duke shkruar në dimrin e vitit 57–58, ^[11] Apostulli Pali i referohet Ilirikut në Letrën drejtuar Romakëve si pika më perëndimore e udhëtimeve të tij misionare deri më tani. ^[12] Letra pasqyron qëllimin e tij në kohën e duhur për të udhëtuar në Romë.

Provinca e Ilirikut u shpërbë përfundimisht duke u zëvendësuar nga dy provinca më të vogla: Dalmacia (zona jugore) dhe Panonia (zona veriore dhe Danubiane). Ende është e paqartë se kur ndodhi kjo. Kovác vë në dukje se një mbishkrim në bazën e një statuje të Neronit të ngritur midis viteve 54 dhe 68 pas Krishtit dëshmon se ajo ishte ngritur nga veterani i një legjioni të vendosur në Panonia dhe argumenton se kjo është prova e parë epigrafike që një Panonia e veçantë ekzistonte të paktën që prej mbretërimit të Neronit. ^[13] ^[14] Sidoqoftë, Šašel-Kos vëren se një mbishkrim dëshmon një guvernator të Ilirikut nën mbretërimin e Klaudit (43–51 pas Krishtit) dhe në një diplomë ushtarake e publikuar në fund të viteve 1990, na jep si datë korrikun e vitit 61 pas Krishtit, njësitë e ndihmësve nga pjesa e krahinës Panoniane përmendeshin si të vendosur në Ilirik. ^[15] Disa diploma të tjera nga sundimi i Neronit dëshmojnë të njëjtën gjë. ^[16] Prandaj, Šašel-Kos mbështet idenë se krahina u shpërbë gjatë mbretërimit të Vespasianit (79–89 pas Krishtit) ^[17]

Reformat e Dioklecianit - Prefektura e Ilirikut

Në vitin 293 pas Krishtit perandori Diokleciani reformoi rrënjësisht strukturën administrative të perandorisë Romake. Ai krijoi tetrarkinë. Kjo ishte një bashkëperandori me dy perandorë të vjetër (August), Diokleciani dhe Maksimiani, dhe dy perandorë të vegjël (Cezarët), Constantius Chlorus dhe Galerius. Perandoria u nda në katër prefektura pretoriane. Secili drejtohej prej njërit nga dy bashkëperandorët ose një nga dy Cezarët (pra, gjithsej dy bashkëperandorë dhe dy bashkëcezarë). Diokleciani dhe Maksimiani ishin gjithashtu përgjegjës të përgjithshëm përkatësisht të pjesës lindore dhe perëndimore të perandorisë. Numri i provincave u dyfishua dhe ato u grupuan në pesëmbëdhjetë dioqezat që ishin nën prefekturat pretoriane. Prefekturat pretoriane ishin: Prefektura pretoriane e Galisë (Galia), Prefektura pretoriane e Italisë (Italia dhe Afrika), Prefektura pretoriane e lindjes (Orienti)]] dhe Prefektura pretoriane e Ilirikut. Kështu, Iliriku u bë një prefekturë pretoriane. Ai përfshinte dioqezat e Panonisë, (Hungaria perëndimore, një rrip toke në Kroacinë veriore përgjatë lumit Sava dhe Vojvodina, në Serbinë veriore), Dacia ( Bullgaria moderne perëndimore, qendrore dhe veriore, Serbia qendrore dhe jugore, Mali i Zi, Shqipëria veriore dhe pjesa veriore e Maqedonisë së Veriut ) dhe Maqedonia (Greqia). Prandaj, Iliriku mbulonte gati të gjithë Gadishullin Ballkanik, duke përfshirë Greqinë, përveç dioqezës së Trakisë (në Bullgarinë moderne juglindore, Greqinë verilindore dhe Turqinë Evropiane). Ai gjithashtu përfshiu Kretën dhe ishujt grekë në veri dhe jugperëndim të detit Egje dhe Norikumin. Dioqeza e Panonisë u nda në provincat e Panonia Prima, Secunda, Savia dhe Veleria (përkatësisht në veri, juglindje, jugperëndim dhe perëndim të Panonisë), Dalmacia, Norikum Ripense ("përgjatë lumit", pjesa veriore, e cila kaloi buzë lumit Danub ) dhe Norikum Mediterraneum (pjesa jugore). ^[18] Kryeqyteti i prefekturës pretoriane të Ilirikut ishte Sirmium ( Sremska Mitrovica moderne, Serbia veriore). Nën tetrarki ajo drejtohej nga Galerius. Prefektura pretoriane mbijetoi deri në fillim të shekullit VII.

Shih edhe

Literatura

Primare

Appian, The Foreign Wars, Book 10, The Illyirian Wars; Loeb Classical Library, Vol II, Books 8.2-12, Harvard University Press, 1912; ISBN 978-0674990043 [1]
Cassius Dio, Roman History, Vol 6, Books. 51–65 (Loeb Classical Library), Loeb, 1989; ISBN 978-0674990920

Sekondare

Dzino, D., The Bellum Pannonicum: The Roman armies and indigenous communities in southern Pannonia 16 9 BC, Actes du Symposium International le Livre. La Roumanie.L ’Europe. Bibliothèque Métropolitaine de Bucarest, Vol III, 4ème édition 20 – 23 Septembre 2011 [2]
Danijel Dzino (2010). Illyricum in Roman Politics, 229BC–AD68 (në anglisht). Cambridge University Press.
Marjeta Šašel Kos. Appian and Illyricum. Situla 43. (National Museum of Slovenia Ljubljana, 2005)
Mócsy, András (2014) [1974]. Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire (në anglisht). New York: Routledge. ISBN 9781317754251.
Wilkes, J.,The Illyrians (The Peoples of Europe), 1996, ISBN 9780631198079

Referime

^ Akademia e Shkencave e Shqipërisë (2002) Historia e popullit shqiptar, Organizimi administrativ i Ilirisë, Toena, Tiranë, faqe 148 - 150
^ https://archive.org/details/HistoriaePopullitShqiptar/page/n147/mode/2up
^ Mitchell, A. An ancient geography, classical and sacred, p. 215
^ Smith, W. Dictionary of Greek and Roman Geography
^ Pliny, Natural History, 2.25-26, 28
^ Dzino, D., Illyricum in Roman Politics, pp. 162–168
^ Wilkes. J., The Illyrians (The Peoples of Europe), p. 224: "... governor of Dalmatia forced the natives to wash out the gold, though they were too ignorant to appreciate its value, and there was an imperial bureau for the Dalmatian gold mines based in Salona."
^ Chapot, V.; Parker, E. A, The Romans, World History of civilization (1997), p. 268
^ Velleius Paterculus, Compendium of Roman History, 2.116.3
^ Šašel-Kos, "Pannonia or Lower Illyricum?" Tyche, Band 25 (2010), pp. 123–130
^ Halley, Henry H. Halley's Bible Handbook: an Abbreviated Bible Commentary, 23rd edition, Zondervan Publishing House (1962)
^ Romans 15:19
^ Kovác, P., "A Pisidian Veteran and the Forst Mention of Pannonis", Tyche, 22 (2007), pp. 99–107. PL1
^ Kovács, P., "Some Notes on the division of Illyiricum", in Piso, I., (ed.), Die Romischen Provinzen. Bergriff und Gundung (2008), pp. 237–248
^ Dusanic, S., "An Early Diploma Milirare", Starinar (1998), p. 51–62
^ Holder R., P Roman Military Diplomas IV (2003), no. 202
^ Šašel-Kos, "Pannonia or Lower Illyricum?" Tyche, Band 25 (2010), pp. 123–130
^ Talbert, R., Atlas of Classical History (1989), p. 175

[1] Akademia e Shkencave e Shqipërisë (2002) Historia e popullit shqiptar, Organizimi administrativ i Ilirisë, Toena, Tiranë, faqe 148 - 150

[2] ttps://archive.org/details/HistoriaePopullitShqiptar/page/n147/mode/2up

[3] Mitchell, A. An ancient geography, classical and sacred, p. 215

[4] Smith, W. Dictionary of Greek and Roman Geography

[5] Pliny, Natural History, 2.25-26, 28

[6] Dzino, D., Illyricum in Roman Politics, pp. 162–168

[7] Wilkes. J., The Illyrians (The Peoples of Europe), p. 224: "... governor of Dalmatia forced the natives to wash out the gold, though they were too ignorant to appreciate its value, and there was an imperial bureau for the Dalmatian gold mines based in Salona."

[8] Chapot, V.; Parker, E. A, The Romans, World History of civilization (1997), p. 268

[9] Velleius Paterculus, Compendium of Roman History, 2.116.3

[Šašel-Kos-10] Šašel-Kos, "Pannonia or Lower Illyricum?" Tyche, Band 25 (2010), pp. 123–130

[Halley-11] Halley, Henry H. Halley's Bible Handbook: an Abbreviated Bible Commentary, 23rd edition, Zondervan Publishing House (1962)

[12] Romans 15:19

[13] Kovác, P., "A Pisidian Veteran and the Forst Mention of Pannonis", Tyche, 22 (2007), pp. 99–107. PL1

[14] Kovács, P., "Some Notes on the division of Illyiricum", in Piso, I., (ed.), Die Romischen Provinzen. Bergriff und Gundung (2008), pp. 237–248

[15] Dusanic, S., "An Early Diploma Milirare", Starinar (1998), p. 51–62

[16] Holder R., P Roman Military Diplomas IV (2003), no. 202

[Šašel-Kos2-17] Šašel-Kos, "Pannonia or Lower Illyricum?" Tyche, Band 25 (2010), pp. 123–130

[18] Talbert, R., Atlas of Classical History (1989), p. 175

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]