ملتان

Multan

ہک تاریخی روایت دے مطابق ہزاراں ورہیاں پہلے ہک قوم جین٘دا ناں مالی ہائی اتھاں آکے آباد تھئی تے سنسکرت وچ آباد تھیوݨ دی جگہ کوں استھان ““ آہدے ہن ایوں اس دا ناں مالی استھان پے گیا جیہڑا رفتہ رفتہ" مالی تان "بݨ گیا ول وقت دے نال نال مالیتان ، مولتان تے ہݨ ملتان بݨ گیا ہے

ملتان دے بارے وچ رفعت عباس ہوراں نے خوب لکھے:

گرد،گداگر،گور تے گرما،جھمر گاہ اساڈی۔۔۔۔۔۔۔۔

چو طرفوں دے دھاڑل آئے گھیرا ان گھتیونے۔۔۔

ہاتھی آئے گھوڑے آئے بوہے بھن کھڑیونے۔۔۔۔۔۔۔۔

گرد،گداگر،گور تے گرما،چڑھی سپاہ اساڈی۔۔۔۔۔۔

اساں ہاتھی گھوڑیاں اگوں گور اپنڑی گھن آئے

لام چڑھی دے تمبو اگوں خیمے گرداں لائے۔۔۔۔۔

گرما وچ گداگر کٹھے لشکر گاہ اساڈی۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

گلی گلی وچ گھن گھمیوسے گرما دی گرمائی

کوچہ کوچہ گھن ٹریوسے گرداں دی گردائی۔۔

گرد گداگر روشن کیتی جیونڑ جاہ اساڈی

ملتان دی تریخ

کہیں زمانے اچ راوی دا دریا ملتان دے پراݨے قلعے دے نال وہندا ہا، تے اینکوں ہک دریائی بندرگاہ دی حیثیت حاصل ہائی ، ٻیڑیں ( کشتیوں) دے ذریعے صرف سکھر بھکر ہی نئی، بلکہ منصورہ ، عراق ، ایران ، مصر ، کا بل، دلی (دہلی) تے حیدرآباد دکن تک دی تجارت ہوندی ہئی، ایں واسطے ملتان کوں دنیا دے بہوں وݙے علمی، تجارتی تے مذہبی مرکز دی حیثیت حاصل تھئی، تے صرف ہندوستان ہی نہی بلکہ پوری دنیا اچ ملتان دی شہرت ہای ۔قلعہ ملتان دی قدامت بارے آکھیا ویندے ، کہ اے پنج ہزار سال پرانا ھ، لیکن ہو سگدے، کہ اے ہنیں تو وی زیادہ پراݨا ہووے ،ایں ڳال تے پر سارے مورخین دا اتفاق ھ، کہ ملتان تے قلعہ ملتان دا وجود قبل از تاریخ دیو مالائی دور کنوں وی پہلے دا ھ ، افسوس دا مقام اے ھ۔ ، جو حملہ آوراں نے ہمیشہ ایں قلعے کوں نشانہ بنڑا تے اینکوں فتح کرݨ توں بعد خوب لُٹ مار کریندے رہ ڳئے، پر اینکوں بحال کرݨ دا کہیں نا سوچیا، 1200قبل مسیح " دارا " نے اینکوں تباہ کیتا ، 325 قبل مسیح سکندر اعظم نے ایندے اُتے چڑھائی کیتی، ولا عرب ، افغان ، سکھ تے انگریزاں حملہ آوراں قدیم قلعہ ملتان کوں برباد کرݨ اچ کوئی کسر نہ چھوڑی ، ہنڑ فرزندان ملتان تے سرائیکی وسیب دے سارے واسیاں دا فرض ھ، کہ او اپنڑی پراݨی کوتاہیں تے غور کرِن ، تے اپنڑے وسیب دے نال تھیونڑوالی پنج ہزار سالہ زیادتیاں دی تلافی کرݨ، تے اپنڑے فخر (عظمت رفتہ) کوں سنڄانڑن.

سرائیکی Saraiki

ملتان
Multan
دیس:	پاکستان
صوبہ :	پنجاب
ضلع :	ملتان
لوک گنتی:	1,423,919 [١]
ٻولی:	سرائیکی

ملتان سرائیکی وسوں دا ھک پراݨا شھرھےـ پراݨے ویلےکنوں ھی اےانج صوبہ ھےـانگریزاں اینکوں پنجاب ءچ رلاݙتےـ ایں وی دنیاءچ اٹھ کروڑکنوں ودھ سرائیکی ہن

مغل دور وچ صوبہ ملتان (سرائیکستان)

ملتان پاکستان دا ہک شہر اے۔ ایتھے 1,423,919 وسدے ہن۔ اے ضلع ملتان دا گڑھ وی اے۔ ملتاں دریاۓ چناب دے کنڈے تھلویں پنجاب وچ اے- اے پاکستان دے پرانے شہراں اچوں اے۔تاریخ اساکوں ݙسیندی ھ، کہ ملتان(کوٹ مولتان ، مولتان) ہک شہر ہی نی، بلکہ ہک تہذیب تے ہک سلطنت دا ناں وی ھ ۔ 372ہجری کتاب ’’حدود العالم بن المشرق الی المغرب‘’ وچ ملتان دی حدود دے بارے لکھیا ھ، کہ قنوج دے راجہ تے امیر ملتان دی سرحدیں جالندھر تک ہوندیاں ہن،’’ سیر المتاخرین‘‘ وچ اقلیم ملتان دی حدود ایں طرح بیان کیتی ڳئی ھ ، کہ ملتان اول، دوم تے سوم اقالیم کنوں زیادہ وݙا (فراخ) ہا، کیونکہ ٹھٹھہ ایں صوبے تے ودھیا( زیادہ) ہا، فیروز پور کنوں سیوستان تک چار سو ترہی(٤٣٠) کوس لمبا تے چتوڑ کنوں جیسلمیر تیئں ہک سو اٹھ (١٠٨)کوس چوڑا ہا، ݙوجھے پاسوں طول کیچ تے مکران تک چھ سو سٹھ (٦٦٠)کوس ہا، ا یندے پوواد ﴿مشرق﴾ رویہ سرکار سرہند تک ہا،اُبھی ( شمالی) دریائے شور اچ، تے لمی(جنوبی)صوبہ اجمیر تک ھ، تے پچادھ﴿مغرب﴾ اچ کیچ تےمکران ہا ۔ ابوالفضل نے اپنڑی مشہور عالم کتاب "آئین اکبری " اچ صوبے ملتان دی حدود اے بیان کیتی ہن ، صوبے ملتان دے نال ٹھٹھہ دے الحاق کنوں پہلے اے صوبہ فیروز پور کنوں سیوستان تک ۶۲۴کروہ ھا ، چوڑائی اچ " کھت پور" کنوں جیسلمیر تک۶۲۱ کروہ ھا، ٹھٹھہ دے الحاق دے بعد اے صوبہ "کیچ" تے "مکران" تک وسیع تھی گیا ، ایندا اے فاصلہ ۰۶۶ کروہ ھا.

ملتان دا قدیم نقشہ

سرائیکستان

پوواد (مشرق ) اچ ایندی سرحداں سرہند سرکار نال، ابھے پاسوں (شمالی) پشاور نال ، لمے پاسوں(جنوب )اجمیر دے صوبے نال، تے پچادھ الے پاسوں ( مغرب) کیچ مکران نال ملدیاں ہن۔ کیچ تے مکران پہلے صوبہ سندھ اچ شامل ہن، ملتان دے صوبے اچ تراے سرکاریں ﴿ملتان خاص، دیپال پور تے بھکر﴾ ہن، تے کل اٹھاسی پراگنے ﴿ضلعے ﴾ ہن۔ ملتان دی وسعت تے عظمت تے تاریخ اج وی ناز( رشک )کریندی ھ ، ملتان دی قدامت دے ہم پلہ دنیا اچ شاید ہی کوئی شہر ہووے ۔پاکستان اچ جیہڑے شہراں کوں مصنوعی طریقے نال ملتان کنوں کئی گنا وݙے شہر بنڑائے ڳن ، آج کنوں چند سو سال پہلے اے ملتان دی مضافاتی وستیاں ہن، ایں ڳال دی شہادت حضرت داتا گنج بخش(رح) نے اپنڑی کتاب ’’کشف المجوب‘‘ اچ ’’لاہور یکے از مضافاتِ ملتان‘‘ ݙے ݙتی ھ ۔

ملتان دے حوالے نال فارسی دا شعر

چہار چیزاز تحفہ ملتان است

گردو گرما گداوگورستان است

گرد دا مطلب ہے کہ اتھاں اندھاریاں ٻہوں آندیاں ہن ۔ گرما دا مطلب ہے کہ گرمی ٻہوں ہونفی ہے ، گدا دا مطلب ہے کہ اتھاں اللہ والے بہت لوگ ہن تے گورستان دا مطلب ہے کہ اتھاں قبرستان بہت ہن۔ گرمی دے حوالے نال ’’گرمے‘‘ دی ڳالھ کوں چھوڑ کے محققین کوں اس ڳالھ تے غور کرنا چاہیدا اے کہ دنیا دی امیر کبیر شہر ، دنیا دی بہت وݙی تہذیب ، ݙوجھا سب توں پراݨا قدیم شہر تے دنیا دی عظیم سلطنت کوں گورستان وچ کس نے تبدیل کیتا ؟

ملتان بول ملاستہان توں بݨیا اے جیڑا سورج دیوتا دا ایتھے اک وڈا مندر ہائی۔ یونانی سکندر وی ایتھے آیا ہائی۔664 چ اموی خلیفہ معاویہ دا جرنیل مہلب بن ابی صفراہ ایتھے آیا ہائی۔ پر اسلامی دنیا نال گوڑا جوڑ اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے ہویا جݙاں بنو امیہ دی فوج اودے جرنیل محمد بن قاسم نال ملتان آئی تے ملتان پکا اسلامی دنیا نال جڑ گیا.

ملتان تے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ کر گھدا ہڑی تے اے اس وقت تک خلافت دے زیر اثر ریہا جݙݨ تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ دی کمزوری نال دور دراز دے علاقے خود مختار تھی گئے، تے ایں وجہ نال ملتان دا صوبہ (موجودہ خطہ سرائیکستان) وی خود مختار تھی گیا۔ اے اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت ریہا، مگر تریجھی صدی ہجری دے وسط وچ ملتان، سندھ توں علحیدہ تھی تھی کے ہک خود مختار ریاست بݨ گیا۔ اتھوں دے اوں وقت دے مورخین تے جغرافیہ داناں دے بیانات توں معلوم تھیندا ہے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی کی حکومت ہئی جیہڑا قریشی نسل تے سنی ہئی تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے ہن.

ایں دور دے بعد بشاری مقدسی ملتان آیا ہئی۔ اس دا بیان ہے کہ ملتان دے لوگ اسماعیلی شیعہ ہن تے اذان وچ ’حی علی خیر العمل‘ پڑھدن تے اقامت وچ ݙو دفعہ تکبیراں آکھدن ۔ خطبے وچ فاطمی اسماعیلی مستعلی خلیفہ دا ناں گھدا ویندا ہے تے اس دے حکم نال ہی پورے خطے دے انتظامات چلائے ویندن تے اتھوں برابر تحائف ملتان بھیجے ویندے ہن۔

اسماعیلیاں دے کئی شاخاں ہن۔ انہاں وچ قرامطہ، دروزی تے نزاریہ (باطنیہ یا ملاحدہ) اہم فرقے ہن۔ انہاں وچ صرف صدارت یا امامت دا فرق ہے، ورنہ عقائد دے لحاظ نال اے متفق ہن۔ چونکہ قرامطہ دولت اسمٰعیلہ دے آغاز توں پنجاہ سال پہلے ظاہر تھئے، اس واسطے بعض لوگاں دا خیال ہے کہ قرامطہ توں اسمٰعیلی نکلے ہن۔ جب کہ باطنیہ یا ملاحدہ پنجویں صدی دے ݙوجھے نصف حصہ وچ ظاہر تھئے ہن۔ ایہا وجہ ہے کہ مورخین کوں ملتان دے اسمٰعلیاں دے بارے وچ شبہ تھیا ہے۔ اس شبہے دی وجہ نال کہیں نے انہاں کوں قرامطہ تے کہیں نے ملاحدہ لکھ ݙتا ہے۔ساݙے ایں موقف دی تائید بشاری مقدسی دے بیان توں تھیندی ہے کہ جیہڑا پہلے درج کیتا گیا ہے۔ تے آگوں مزید تفصیل آسی ۔ اس واسطے اساں انہاں کوں اسمعیلی لکھا ہے۔

اسماعیلیاں دے مطابق امام محمد بن اسمٰعیل دے بعد دے ترئے ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین تھئے۔ اے تریہے بہت پوشیدہ زندگی بسر کریندے ہن۔ انہاں دے خاص نقیباں دے سوا کہیں کوں انہاں دا پتہ نہ ہئی۔ انہاں دے ناواں وچ وی اختلاف ہے۔ انہاں دے دور وچ ملتان تے سندھ وچ اسمٰعیلی داعیاں دی آمد دا سلسلہ شروع تھی گیا ہئی۔ آخری مستور امام حسین بن احمد بن محمد بن اسمعیل بن جعفر بن صادق نے ابو القاسم بن فرح کوں یمن وچ داعی بݨا کے بھیجا۔ اس سندھ تے ملتان وچ ہثیم کوں داعی بݨا کے بھیجا۔ اس طرح ملتان تے سندھ وچ 72ھ وچ اسمٰعیلی دعوت دی ابتدا تھی گئی ہئی۔ اس دے بعد وی داعی اتھاں آندے ریہے تے انہاں نے مقامی باشندیاں کوں تبلیغ دے ذریعے اسماعیلی بݨا گھدا۔

ملتان ڈویژن

ملتان ڈویژن پاکستان دے صوبہ پنجاب دی ہک انتظامی تقسیم ہئی۔ 2000ء دی حکومتی اصلاحات دے نتیجے وچ اس تریجھے درجے دی تقسیم کوں ختم کر ݙتا گیا۔ 2008ء دے عام انتخابات دے بعد پنجاب نے اس دے آٹھ ڈویژناں کوں بحال کر ݙتا۔

تاریخی طور تے ملتان ڈویژن دراصل برطانوی ہند دے صوبہ پنجاب دا ہک انتظامی ڈویژن ہئی۔ دریائے ستلج اینکوں بہاولپور توں جدا کریندا ہئی جبکہ جنوب مشرق وچ دریائے سندھ جزوی طور تے اس ڈویژن وچ وڳدا ہئی تے مغرب دے نال اس دی سرحد بݨیدا ہئی۔ ایہ پنج اضلاع تے مشتمل ہئی.

سرائیکستان دے ضلعے

بہاولپور، بھکر ڈیرہ غازی خان، لیہ، لودھراں، ، ملتان ، مظفر گڑھ،

، رحیم یار خان، راجن پور، ، ، وہاڑی

مزید ݙیکھو

• سرائیک ڳوتھاں

ٻاہرلے جوڑ

• ہمارا ملتان ویب سائٹ
• ملتان ضلعی حکومت دی ویب سائٹ
• اٹلی فار ملتان
• بھارت دی ملتانی سرائیکی برادری دی ہک ویب سائٹ
• ملتان ریڈیو

حوالے