Vandali
Vandali su bili istočnogermansko pleme koje je 408. upalo na teritoriju Rimskog carstva i do 438. godine formiralo sopstvenu državu u sjevernoj Africi, sa centrom u gradu Kartagina. Španska provinciji Andaluzija (originalno, Vandaluzija) je najverovatnije dobila ime po Vandalima koji su pre prelaska u Afriku živeli na Pirinejskom poluostrvu.
U 19. veku Vandali su identifikovani sa Prževorskom kulturom, ali povezanost Vandala i drugog, verovatno germanskog plemena Lugijaca još uvek je pod znakom pitanja. U nekim akademskim krugovima se smatralo da su Lugijci raniji naziv za Vandala, ili da su Vandali bili deo Lugijske federacije.
Na osnovu sličnosti imena pretpostavljalo se da su Vandali bili poreklom iz Norveške (Hallingdal), Švedske (Vendel) ili Danske (Vendsyssel). Pretpostavlja se da su Vandali prešli Baltik i došli na teritoriju današnje Poljske u 2. veku st. e., dok su se u Šleziji naselili oko 120. godine st. e. Rimski istoričar Tacit je u svom spisu Germanija zabeležio prisustv Vandala između reka Odre i Visle 98. godine. Prema Jordanesu Vandali i Rugijci su dolaskom Gota naterani na dalju seobu. Ukoliko prihvatimo identifikaciju Vandala sa Prževorskom kulturom ova Jordanesova vest bi se mogla posmatrati kao verodostojna pošto je u nekim delovima prvobitne rasprostranjenosti Prževorska kultura zamenjena Velbarskom čiji su nosioci bili Goti.
U srednjem veku nekoliko autora je Vandale smatralo za pretke Venda, Lužičkih Srba i Poljaka.
Vandali su bili podeljeni u dve plemenske grupe Silinge i (H)asdinge. U vreme Markomanskog rata (166-181) Silinzi su živeli u oblasti koja se zvala Velika Germanija (Magna Germania) (današnja Šlezija). U drugom veku Hasdinzi, predvođeni dvojicom kraljeva Rausom i Raptom su otišli na jug i napali Rimljane na donjem Dunavu. Oko 271. rimski car Aurelijan je morao da dodatno ojača pograničnu odbranu na srednjem toku Dunava. Nakon sklapanja mira sa Carstvom, Silinzi su naselili teritoriju rimske provincije Dakije (zapadna Rumunija, istočna Mađarska i Banat) koju je Aurelijan upravo evakuisao.
Po Jordanesu, Vandali su došli u sukob sa Gotima u vreme vladavine rimskog cara Konstantina I Velikog (306.-337.). Na teritoriji na kojoj su Vandali živeli istočni susedi su im bili Goti, zapadni Markomani, severni Hermunduri, a na jugu granicu je predstavljala reka Dunav. Gotski kralj Geberih je porazio i pogubio vandalskog vladara Visimara i nakon toga su poraženi Vandali zatražili od rimskih vlasti da im dozvoli naseljavanje na rimskoj teritoriji. Car Konstantin je oko 330. dozvolio Vanadlima da se nasele na desnoj obali Dunava u provinciji Panoniji. Na toj teritoriji Vandali su živeli narednih šezdesetak godina.
Kralj Gajzerik je nakon poraza od Franaka početkom 5 veka, pod vrhovnim zapovjedništvom Alana i zajedno s krenuo na Zapad. Deo Silinga im se priključio nešto kasnije. Negde u to vreme Hasdinzi su već primili hrišćanstvo. U vreme cara Valensa (364.-378.), Vandali su, poput Gota nešto ranije, primili hrišćanstvo u obliku arijanskog učenja koje je osuđeno kao jeretičko na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine. Međutim, jedan manji broj Vandala je ipak prihvatio nikejski (pravoslavni) simbol vere, između ostalih i Stilihon, vrhovni zapovednik vojske Zapadnog rimskog carstva u vreme vlade cara Honorija (395.-423.).
Vandali su putovali na zapad duž Dunava, bez mnogo teškoća, sve dok na Rajni nisu naišli na Franke koji su štitili rimske granicu na području današnje Belgije i Holandije. Godigisel i navodno 20 000 Vandala su poginuli u bici, tako da su morali priznati vrhovnu vlast Alana s kojima su 31. decembra 406. prešli zaleđenu Rajnu i upali u Galiju koju su teško opustošili. Pod vodstvom Godigiselovog sina Gunderiha a Vandali su paleći i pljačkajući otišli prvo na zapad, a potom na jug Galije, u Akvitaniju.
U oktobru 409 su prešli Pirineje i ušli na Iberijskog poluostrvo gde su osvojili severozapad i jug poluostrva, odnosno Galiciju i Betiku. Alani su pak naseljeni na zapadu i centru Pirinejskog poluostrva, a Svevi na severozapadu. Prilike su se zakomplikovale dolaskom rimskovizigotske vojske koa su se prvo sukobili sa Alanima. Nakon što je 426. veliki broj Alana stradao, zajedno sa njihovim kraljem Atahom, preostali su prišli Vandalima i zamolili Gunderiha da prihvati upražnjenu krunu. Kasniji vladari Vandala će zvanično nositi titulu kralj Vandala i Alana (rex Wandalorum et Alanorum).
Gunderiha je nasledio 427. njegov brat Gajzerik koji se pokazao kao najveći vandalski kralj. Pod pritiskom Vizigota, a možda i na poziv odmetnutog rimskog vojskovođe Bonifacija, Gajzerik je izgradio flotu i rešio da povede svoj narod u Afriku. Vandali su prešli Gibraltarski moreuz 429. i počeli da napreduju ka istoku prema Kartagini. Nakon neodlućne borbe s istočnorimskom vojskom koja je došla u pomoć zapadu, zapadnorimska vlada je 435. bila prisiljena da sklopi mir i zvanično prepusti današnje područje Alžira Gajzeriku. Vandali su ubrzo prekršili sporazum i 439 zauzeli Kartaginu, najveći grad zapadnog Mediterana posle Rima. Novi pokušaj moćnijeg među rimskim carevima, istočnorimskog Teodosija II da 441. preokrene situaciju i oduzme Vandalima Kartaginu završio se neuspehom, tako da su i Carigrad i Ravena sada priznali nezavisnost Vandalske kraljevine. 10 - 15 godina nakon toga Gajzerik je zavladao centralnim Sredozemljem i zauzeo Siciliju, Sardiniju, Korziku i Balearska ostrva.
U svojoj novoj domovini arijanski Vandali su zatekli romanizovano stanovništvo podeljeno na sledbenike nikejskog pravoslavlja i donatizma. Verske razlike su bile stalni izvor unutrašnjih raѕzmirica u Vandalskoj kraljevini pošto su vandalski vladari, osim Hilderiha, u manjoj ili većoj meri progonili pravoslavne. Članovi klira su slati u progonstvo, manastiri raspušteni, a pravoslavna većina je bila pod konstantnim pritiskom. Iako pravoslavlje nije bilo pod zvaničnom zabranom, osim poslednjih meseci Hunerihove vladavine, pravoslavnom sveštenstvu je uskraćeno pravo na episkopat, a takođe im je bilo zabranjeno da vrše preobraćivanje arijanskih Vandala.
Nakon naseljavanja Afrike Gajzerik je sve do svoje smrti 477. godine predvodio smele pljačkaške pohode po Sredozemlju. Ubistvo cara Valentinijana III 16. marta 455. pružio je Gejserihu priliku da se umeša u prilike u Italiji. Valentinijanov naslednik, Petronije Maksim je na silu oženio caricu udovu Liciniju Eudoksiju, a njenu ćerku Eudokiju je oženio svojim sinom. Kako je Eudokija već bila verena za Gejserihovog sina Huneriha, vandalski kralj je objavio da dolazi kako bi ispravio učinjenu mu nepravdu. Vandali su se iskrcali 31. maja na ušću Tibra, dok je zlosrećni Petronije Maksim krenuo u bekstvo ali je ubijen na izlazu iz prestonice od strane razjarene rimske svetine. Pred Gejseriha je izašao samo papa Lav I i umolio varvarskog kralja da se zadovolji pljačkom Večnog grada i ne dozvoli svojim ljudima razaranje i paljenje grada i ubijanje njegovih stanovnika. Vandalima su 2. juna otvorene rimske kapije i Gejserihovi ljudi su podvrgli Rim dvonedeljnoj pljački. U Kartaginu Vandali su sa sobom odneli sav plemeniti metal koji su mogli da nađu u Rimu po cenu uništenja brojnih istorijskih i umetničkih spomenika napravljenih ili obloženih zlatom, srebrom i bronzom. Gejserih je sa sobom odveo i brojne ugledne zarobljenike, izmeću ostalih i caricu Eudoksiju i njene ćerke. Eudokija je udata za Huneriha, dok su njena majka i sestra Placidija docnije otkupljene od strane istočnorimskog cara Lava I i otišle su u Carigrad. Eudokija je kao Hunerihova supruga ostala da živi u Kartagini i njen sin Hilderih je takođe vladao kao vandalski kralj (523.-530.).
Iako je već 462. obuhvatalo obalu severne Afrike i ostrva zapadnog Sredozemlja, Vandalskom kraljevstvu, kao i drugim varvarskim državama koje su nastale na nekadašnjim rimskim teritorijama, nedostajalo je unutrašnje jedinstvo.
Ipak, Gajzerik je 468. porazio ogromnu flotu koju je poslao Lav I. Nakon toga Vandali su, goneći Vizantince, opljačkali i obalu Peloponeza, ali su na kraju bili zaustavljeni.
Vandali su se, za razliku od ostalih arijanskih osvajača, mnogo strožije odnosili prema pravoslavnima. Gejserih je pravoslavne episkope svrgavao, slao u izgnanstvo ili ubijao, dok je mirjane kažnjavao gubitkom položaja ili oduzimanjem imovine. Za Gejseriha se pričalo da je navodno i sam do 428. bio pristalica pravoslavlja, ali je ova priča po svemu sudeći apokrifna. Ipak, kada su odnosi sa Rimom ili Carigradom bili dobri, vandalski kralj je bio popustljiviji prema svojim pravoslavnim podanicima. Tako je 457. dozvolio pravoslavnima u kartagini da, pošto je mitropolitska stolica Afrike bila upražnjenja tri godine, izaberu sebi episkopa. Pred samu kraljevu smrt, Viktor Kartenski je Gajzeriku poslao svoj antiarijanski spis, ali je ipak ostao nekažnjen.
.jpg)
Gajzerik, jedna od najmarkantnijih ličnosti iz doba Velike seobe naroda, umro je u dubokoj starosti 25. januara 477. godine. U skladu sa zakonom koji je uveo, naslednik krune je trebalo uvek da bude ne vladarev sin, već najstariji muški član vladajuće dinastije (načelo seniorijata). Ipak, Gejseriha je nasledio sin Hunerih (477.-484.) koji je u početku bio prijateljski nastrojen prema pravoslavnima, delimično iz obazrivosti prema Istočnorimskom (Vizantijskom) carstvu. Ali kada je 482. došlo do prvog velikog crkvenog rascepa između Rima i Carigrada (Akakijeva šizma), pravoslavni u Africi su izgubili zaštitu cara Zenona. Nakon toga Hunerih je sproveo vrlo surov verski progon po kome je njegova vladavina uglavnom i ostala upamćena.
Guntamund (484.-496.), Hunerihov sinovac, je obustavio progon i pružio zaštitu pravoslavnima. Vandalska kraljevina je izgubila najveći deo Sicilije, koju je posle 493. godine, zauzeo ostrogotski kralj Italije Teodorih. U samoj Africi vandalsku vlast su odbacila pustinjska plemena Mavara.
Trasamund (496.-523.), Guntamundov mlađi brat, je izgubio kontrolu nad današnjim Alžirom, dok su berberska plemena opljačkala važan primorski grad Leptis Magnu.
Hilderih (523.-530.) je od samog početka vladavine bio nepopularan među vandalskom aristokratijom. Po majci unuk cara Valentinijana III, Hilderih je prihvatio nikejsko pravoslavlje i odbacio arijanstvo i negovao je prijateljske odnose sa istočnorimskim dvorom u Konstantinopolju. Vandalski plemići su ga smatrali za isuviše romanizovanog i nevičnog državničkim poslovima. U borbu protiv odmetnutih Berbera Hilderih je prvo poslao rođaka Hoamera, a pošto se ovaj pokazao neuspešnim, dezigniranog prestolonaslednika Gelimera. Nakon što je Gelimer pobedio Berbere pridobio je podršku arijanske aristokratije i svrgnuo svog rođaka Hilderiha.
Nakon ovog prevrata vizantijski car Justinijan I je zatražio da se njegov saveznik Hilderih oslobodi i vrati na tron. Nakon toga car je objavio rat Vandalskoj kraljevini i poslao je ekspediciju na čelu sa Velizarom da povrati krunu Hilderihu. Pošto je na Siciliji čuo da je najveći deo flote Vandala na Sardiniji u akciji gušenja ustanka, Velizar je brzo reagovao i iskrcao se na obali današnjeg Tunisa, a zatim krenuo na Kartaginu. Gelimer je na vest o iskrcavanju vizantijske vojske pogubio Hilderiha i Velizar je zauzvrat zatražio obnovu rimske vlasti u Africi. U kasno leto 533. godine, kralj Gelimer se sukobio sa Velizarom, 15 kilometara južno od Kartagine u bici kod Ad Decimuma (Bitka na desetoj milji od grada). Početak bitke bio je uspešan za vandalsku vojsku, ali kada je jedan od vojskovođa i kraljevih rođaka Gibamund ubijen, Velizar je preuzeo inicijativu i ostvario pobedu. Gelimer je izgubio hrabrost i pobegao sa bojnog polja, a Velizar je 15. septembra trijumfalno ušao u Kartaginu.
Ipak, iz svojih pustinjskih pribežišta Gelimer i njegovi ljudi su nastavili sa otporom sve dok im15. decembra, 533, Velizar nije nametnuo još jednu otvorenu bitku,Bitku kod Tikamerona nekih 45 kilometara (30 milja) daleko od Kartagine. Nakon nove pobede Vizantinci su bez otpora zauzeli drugi po veličini vandalski grad Hipon. Gelimer se krajem marta 534. godine predao Velizaru, čime je prestalo da postoji kraljevstvo Vandala. Teritorija nekadašnje Gejserihove kraljevine ustrojena u prefekturu Afriku, dok je Velizar odveo Gelimera i jedan deo zarobljenih vandalskih plemića u Carigrad gde su vođeni u njegovoj trijumfalnoj povorci. Justinijan je ipak poštedeo život Gelimeru i zatim ga je internirao na imanje u maloazijskoj provinciji Galatiji gde je poslednji vandalski kralj živeo do smrti. Vandalski zarobljenici su organizovani u posebnu vojnu jedinicu i poslati su na istošnu granicu Carstva gde su učestvovali u borbama protiv Persijanaca. To je ujedno i poslednji pomen Vandala u istoriji.
- Godigisel (-407)
- Gunderih (407-428)
- Gajzerik (428-477)
- Hunerih (477-484)
- Guntamund (484-496)
- Trasamund (496-523)
- Hilderih (523-530)
- Gelimer (530-534)
Veoma se malo zna o vandalskom jeziku osim da je spadao u grupu Istočnogermanskih jezika. Verovatno je bio sličan gotskom. Neki tragovi možda postoje u andaluzijskom dijalektu, najjužnijem španskom dijalektu. Ipak, zahvaljujući viševekovnoj vladavini Mavara (711.-1492.) andaluzijski dijalekat ima daleko više elemenata koji jasno ilustruju uticaj arapskog jezika.
Termin vandalizam se danas najčešće koristi kako bi se ukratko opisalo svako bezrazložno razaranje, pre svega umetničkih dela, ali i drugih materijalnih dobara (u tom smislu govori se o vandalizmu sportskih navijača, demonstranata, raznih paravojnih jedinica i sl.). Sam termin je bio nepoznat u antičko i srednjevekovno vreme, ali tokom perioda renesanse i docnije prosvećenosti učeni krugovi su počeli da idealizuju antičku grčko-rimsku kulturu i potcenjivački posmatraju srednjevekovne civilizacije. Naročito su preuveličavane razmere razaranja i štete po kulturu i umetnost koju su antičkom svetu naneli Huni, Goti i Vandali (odatle pogrdan naziv za srednjevekovnu umetnost 12.-14. veka - gotička umetnost). Glagol vandalizovati (vandalisme) potiče iz francuskog jezika i prvi ga je upotrebio Anri Gregoar, biskup Bloa, početkom 1794. poredeći ponašanje francuske republikanske vojske sa Vandalima prilikom pljačke Rima 455. godine. U svetlu poznoantičkih izvora ne može se tvrditi da su pohodi Vandala bili išta razorniji od sličnih poduhvata Huna, Gota ili samih Rimljana. Postoji i koncept kulturnog vandalizma koji je 1871. godine osmislio francuski slikar Gistav Kurbe koji je u vreme Pariske komune sproveo rušenje stuba sa Napoleonovom statuom na pariskom trgu Vendom kao simbola "rata i osvajanja". Danas se umetnost i vandalizam susreću u slučaju grafita. Međutim, sva ova moderna tumačenja u suštini nemaju mnogo veze sa istorijskom pljačkom Rima koju su sproveli Gejserih i njegovi ljudi 455. godine.
- Blume, Mary. "Vandals Exhibit Sacks Some Cultural Myths", International Herald TribuneArhivirano 2007-03-11 na Wayback Machine-u, August 25, 2001.
