Nova atička komedija
Nova atička komedija (grč. νέα κωμῳδία) naziv je za vrstu grčke komedije koja je nastala poslednjih decenija 4. veka pne. i cvetala do polovine 3. veka pne. Za početak joj se obično uzima smrt Aleksandra Velikog 323. pne., a za kraj smrt njenog poslednjeg istaknutog predstavnika Filemona 263. pne.[1]
U novim uslovima oligarhijske vlasti u Atini i monarhijskog uređenja u velikim helenističkim državama komediografi napuštaju političke teme karakteristične za Aristofanovu staru atičku komediju. U Atini je donet i zakon koji zabranjuje napade na savremene političare u komičnim komadima. Komedija se stoga okreće svakodnevnom porodičnom životu, tražeći u njemu motive razumljive svakom čoveku, i tako dobija kosmopolitski karakter, premda je radnjom čvrsto vezana za Atinu.
Pesnikova originalnost sastoji se u pronalaženju neočekivanih rešenja i u manevrisanju unutar strogih okvira nove komedije, kao i u individualizaciji tipskih likova (starca, mladića, roba, hetere, parazita itd.). Komedije često odišu sentimentalnošću i romantikom, humor je blag i diskretan, s malo čisto akcionih scena. Nova komedija je, posebno preko svojih rimskih nastavljača Plauta i Terencija, snažno uticala na evropsku dramsku tradiciju.
Podelu grčke komedije na staru, srednju i novu izvršili su još aleksandrijski filolozi, možda Aristofan iz Bizanta.[2]
Nepoznati starogrčki pisac jednog traktata o komediji tvrdio je da zna za imena 64 pesnika nove komedije, od kojih su najpoznatiji bili Menandar, Filemon, Difil, Filipid, Posidip i Apolodor.[3] Nova komedija nastavila je svoj život i posle Filomenove smrti, pa i tokom rimskog perioda grčke književnosti, ali su ti komadi po kvalitetu znatno slabiji.
Menandar (343. pne.‒291. pne.) najznačajniji je predstavnik nove atičke komedije, premda za života nije bio i najuspešniji. Po antičkim izvorima, napisao je 105 ili 108 komada.[4] Do 20. veka Menandar je bio poznat samo po Plautu i Terenciju, a onda su otkriveni znatni odlomci njegovih komada, a krajem 1950-ih i prvi potpuni rukopis jednog Menandrovog dela. Tako danas imamo znatne odlomke njegovih komedija Samljanka (Σαμία), Devojka s podrezanom kosom (Περικειρομένη), Parničari (Ἐπιτρέποντες) i Štit (Ἀσπιϛ), te jednu celu komediju – Čovekomrsca (Δύσκολος, 317–316. pne.[5]).
Nakon Menandra najpoznatiji je bio Filemon (oko 361. pne.–263. pne.). Rođen je verovatno u Sirakuzi, ali je postao građanin Atine, gde su njegove komade cenili više nego Menandrove. Od Filemona nam je ostalo više od 200 fragmenata i 60 naslova. Njegova književna tehnika može se nazreti u Plautovim komedijama Trgovac i Tri groša, koje predstavljaju prerade Filemonovih komada.
Difil iz Sinope, miletske kolonije na Crnom moru, živeo je u drugoj polovini 4. veka pne. Poznato nam je oko 60 naslova njegovih komedija, a nekoliko komada preradio je Plaut, pa je tako Kazina adaptacija Difilovih Glasača.
Dve komedije Apolodora iz Karista obradio je Terencije u Formionu i Svekrvi. Rimski komediografi prerađivali su i komade Posidipa iz Kasandreje u Makedoniji. Ukupno je navedeno skoro 80 pesnika nove atičke komedije koji su delovali približno između 325. pne. i 200. pne., te više od 50 pesnika iz kasnijeg perioda,[6] no u mnogim slučajevima radi se tek o imenima ili čak o delovima imena nađenim na natpisima. Veruje se da veliki broj papirusnih fragmenata sadrži odlomke iz nove komedije, s obzirom na to da se njihova sadržina može uporediti s poznatim komedijama. No u najvećem broju slučajeva tačni autori tih fragmentarnih tekstova i dalje su nepoznati.[7]
Atinski polis je, bar u početku, i dalje bio magnet koji je iz daleka privlačio komediografe, kao npr. Difila i Filemona. Ali i sami komički komadi brzo su se širili po celom grčkom svetu, o čemu govore ne samo arheološki nalazi kao što su pozorišne maske[8] i scene sa antičkih vaza, nego i podaci o putujućim udruženjima "Dionisovih umetnika".[9]
Premda su pitanja atinskog državljanstva i atinskih zakona o braku važna za zaplet mnogih ovih komada, likovi, situacije i međuljudski odnosi predstavljeni su na takav način da zapravo odslikavaju elemente opšteljudskog iskustva, pa se u ovim komedijama i danas može uživati, kao što se i tada u njima moglo uživati i daleko od Atine.
Do kraja 4. veka pne. komedija je postala jednostavnija, smirenija i pitomija no što je bila ranije: nestalo je metričke raznovrsnosti, uloga hora svedena je na pevanje pesama između činova, iščezli su opsceni motivi (kostimi muških likova više nisu uključivali i falos), a nema ni bujnih Aristofanovih fantazija punih političke satire i lične žaoke.[10] Umesto njih na pozornicu Atine i helenističkog sveta stupaju komedije koje prikazuju neki komični zaplet iz svakodnevnog života prosečnog građanina ili čak parodije tragedija sa mitološkom temom,[11] koje najverovatnije predstavljaju nasleđe iz perioda srednje komedije (μέση κωμωδία, oko 385. pne.‒oko 323. pne.).[12]
Političke aluzije su retke i podređene su slikanju privatnog i porodičnog života fiktivnih pojedinaca. Društvene su tenzije, naravno, prisutne (imeđu bogatih i sromašnih, građana i seljana, državljana i stranaca, slobodnih i robova, muškaraca i žena, roditelja i dece), ali te tenzije nisu vremenski ili prostorno omeđene.
Opšti, kosmopolitski karakter novoj atičkoj komediji daje i tematika. Mahom je reč o ljubavi ili zaljubljenosti (uvek heteroseksualnoj), čijem ostvarenju stoji na putu nesrećna sudbina slobodne devojke prodane u ropstvo, gramzivost svodnika ili štedljivost i tvrdičluk očeva. Sve te prepreke savladava najčešće umesto mladog i lakomislenog gospodara njegov snalažljivi i lažljivi rob. Ovi se motivi ponavljaju u raznim spojevima i obradama. No ljubav, premda često pokretačka snaga komičke radnje, nikako nije dominantan motiv.
Defiluju kroz novu komediju vojnici, za koje se mislilo da su poginuli negde u Aziji, a koji se iznenada pojavljuju živi i zdravi i tako osujete nade svojih naslednika. S dna mora izroni se neki sanduk, brodolomci budu spašeni ili se u polju iskopa zakopano blago. Ukrštaju se intrige između ljubavnika i robova od poverenja. Za robove se ispostavi da su zapravo bili rođeni kao slobodni ljudi, ali da su kao deca bili kidnapovani. Rastavljene porodice se ponovo spajaju, a nedolični brakovi odjednom postaju mogući zahvaljujući iznenadnom prepoznavanju pravog identiteta likova.
Ustaljene teme i tipične scene nove komedije relativno su malobrojne, pa su stoga morale biti jednolične i same komedije, čak i travestije mitskih povesti koje su pisci sastavljali bilo neposredno prema mitu, bilo obrađujući tragedije s mitološkom tematikom, naročito one Euripidove. Značajnu ulogu u radnji ima Slučaj (Τύχη), što odslikava neizvenost koju su obični ljudi osećali u velikom svetu helenističkih monarhija, gde su se i veliki gradovi i mali pojedinci stavljali pod zaštitu boginje Τύχη.[13]
Veština komediografa sastojala se delimično u njegovoj sposobnosti da poznatu tematiku obradi na nov način. Menandar izvrsno slika čitavu paletu međuljudskih odnosa i problema do kojih dolazi usled neznanja, nesporazuma i predrasuda. Iz toga pak nastaju scene koje publika može smatrati komičnim jer zna da glumci na sceni greše pa iz superiorne pozicije uživa u ironiji situacije. Naravno, posebni su slučajevi kada Menandar odluči da izneveri očekivanja publike.
No zato u komadima nove komedije nalazimo čitavu plejadu stalnih likova. Tu su: hladni, škrti, osorni i razdražljivi starci, rasipini, lakoumni i zaljubljeni sinovi, zatim lukavi, lažljivi i drski robovi, proždrljivi paraziti, brbljivi i kradljivi kuvari, hvalisavi vojnici i gramzivi svodnici. Među ženama uz prepredene svodnice javljaju se i likovi potlačene žene, verne i nežne prijateljice, pa silovane devojke, a posebno elegantne i lakome hetere i sviračice, oko kojih se otimaju mladići i starci. Posredstvom rimske palijate mnoge od tih likova iz nove atičke komedije preuzela je renesansna i potonja evropska komedija.
U nastojanju pesnika da pažljivo izbruši dramski lik posebna se pažnja posvećivala psihologiji, odnosno karakterologiji. Štaviše, glavna draž ovih komedija i nije toliko u samom zapletu (po pravilu šablonskom i malo verovatnom), nego u načinu na koji različiti likovi u drami reaguju na događaje.[14] O pažljivom nijansiranju likova govori i to da u Menandrovim jampskim trimetrima svako lice govori drugačije, u skladu sa svojim stupnjem obrazovanja i društvenim položajem.
Slike sa vaza pokazuju da je postojao i svojevrsni standardni repertoar pozorišnih maski, od kojih neke odgovaraju opisima na popisu 44 "maske nove komedije" koji je u 2. veku nove ere sastavio filolog Julije Poluks.[15] Zna se tako za nekih devet tipova staraca, jedanaest tipova mladića, sedam tipova robova itd. No status tog popisa nije sasvim jasan, jer se pretpostavlja da se repertoar pozorišnih maski tokom vremena razvijao i menjao.
Komadi nove atičke komedije prate poznatu strukturu koja se nastavlja na poslednju fazu razvoja stare komedije (ἀρχαῖα κωμωδία). Komad je podeljen na pet činova, odeljenih horskim partijama. Horske pesme više nemaju nikakve organske veze s radnjom drame, nego samo ispunjavaju razmake između činova, pa nisu ni sačuvane u tekstovima koji su došli do nas.
Živopisni kostimi stare komedije izbačeni su iz upotrebe, a sa njima i falos, ali su zato pozorišne maske zadržane. Inače su glumci nosili običnu građansku odeću karakterističnu za Atinu tog doba. Neki ostaci stare komedije žive i u novoj, kao npr. obraćanje nekog lica gledaocima da budu svedoci i sudije u nekom sporu, zatim igre rečima i šale slugu te farsični prizori potere i tuče.
No nova je komedija mnogo važnije elemente uzela iz tragedije, posebno Euripidove, od koga su komediografi naučili da stvaraju dobar zaplet. I prolog u novoj komediji, koji izveštava gledaoca o zbivanjima koja prethode radnji komada, potiče od Euripida, a tako i veština da na sceni prikazuju ljubav te da likovi u svojim monolozima naglas izgovaraju gorka, ironična i tužna razmišljanja o životu.[16]
Kao stalna scena služi trg ili ulica s dve kuće, što će ostati kao omiljeno mesto radnje u komediji sve do 18. veka. Radnja se, dakle, odigrava na ulici, čime je pesnik dobio i tu pogodnost da ne mora opravdavati dolazak pojedinih lica na scenu i odlazak s nje. Radnja drame odvija se uvek u Atini, a i njihovi autori uglavnom žive i stvaraju u Atini, premda su mnogi od njih tamo došli iz dugih gradova.
I jezik nove komedije je atički dijalekt, i to svakodnevni govor Atinjana, pa stoga u dijalozima nema one elegancije i uzvišenosti koje poznajemo iz tragedije, nego taj dijalog u potpunosti odslikava govor Atinjana. Zato je dijalog veoma živ, pun duhovitih poslovica i finih dosetki, koje nalazimo u sačuvanim odlomcima. Te poslovice i izreke u stihovima sakupljane su i objavljivane još u antici u posebnim zbornicima.[17]
Kosmopolitska tematika učinila je novu komediju vrlo privlačnom i ti su komadi, naročito Menandrovi, uživali veliku popularnost širom grčko-rimskog sveta sve do 7. veka nove ere, kada se potpuno gube. Naime, atički grčki jezik ovih drama, koji je nagovestio opštegrčki koinē dijalekt, u vizantijsko doba smatran je inferiornim u odnosu na atički dijalekt 5. veka pne. i stoga nepogodnim za školsku lektiru. Zbog toga rukopisi ovih komedija nisu prepisivani, pa ih je nestalo iz opticaja i nijedan pergament nije sačuvan.[18]
Tek s otkrivanjem papirusa u 20. veku otvorila se mogućnost da se iz prve ruke stvori određena slika o nekim komedijama. Pre toga znanje o novoj komediji temeljilo se gotovo isključivo na rimskim adaptacijama Plauta i Terecncija, premda se odjeci nove komedije javljaju i u delima kasnijih grčkih pisaca kao što su Alkifron i Lukijan. No mi i danas imamo manje od 10 odsto ukupne Menandrove produkcije, a od ostalih grčkih pesnika nove komedije imamo tek nekoliko skrpljenih fragmenata i citata iz dela kasnijih autora.
Na novu atičku komediju ugledaće se pisci palijate u rimskoj književnosti. No glavna teškoća u tačnom definisanju odnosa između grčkih originala i njihovih rimskih adaptacija leži u tome što do danas nije pronađen znatniji deo grčkog teksta za koji bi se u postojećim rimskim komedijama pouzdano mogao naći neposredni ekvivalent. Prvi i dosad jedini takav pronalazak jeste fragment Menandrove komedije Dvostruki peravarant (Δὶς ἐξαπατῶν), koji je očito uzor za stihove 494-562 u Plautovim Bakhidama. Tu se vidi da je Plautova adaptacija slobodnija no što se to očekivalo. Putem Plauta i Terencija nova atička komedija svojom je humanošću delovala na modernu komediju. Na nju će se naslanjati mnogi veliki pesnici, kao npr. Shakespeare (The Comedy of Errors), Molière, Goldoni i drugi stvaraoci dramskih dela. U krajnjoj liniji, u komediji imaju svoje korene i romansirane novele i romani kao novi književni žanrovi.
Veliko je značenje nove komedije i u tome što su njeni najbolji predstavnici nosioci humanih pogleda na porodicu, brak i odgoj, na ženu i roba. Nestala je lična i politička satira, oslabila je gruba komika situacija i kretnji, a u jeziku nema više prostih izraza i podrugljive žestine. Nova je atička komedija preko Plauta i Terencija uticala na stvaranje ideje o urbanom, civilizovanom čoveku.[19]
- ↑ M. C. Howatson (ed.), The Oxford Companion to Classical Literature, 1989, str. 149, s napomenom o "znamenitom opisu Filemonove smrti u Apulejevoj Floridi.
- ↑ Cf. npr. Giuseppe Mastromarco, Introduzione a Aristofane, 1994.
- ↑ W. J. W. Koster, Prolegomena de comoedia, 1975, 10.
- ↑ Miloš N. Đurić, Istorija helenske književnosti, 1989, str. 675.
- ↑ Ovo je jedina komedija čiju godinu izvođenja na sceni znamo makar približno. Cf. Sander M. Goldberg, The Making of Menander's Comedy, 1980, p. 13-14.
- ↑ Rudolf Kassel, Colin Austin, Poetae Comici Graeci, vols. VI & VIII.
- ↑ Colin Austin, Comicorum Graecorum fragmenta in papyris reperta, 1973.
- ↑ V. npr. L. B. Brea, Menandro e il teatro greco nelle terracotte liparesi, 1981.
- ↑ Udruženja "Dionisovih umetnika" (οἱ περὶ τὸν Διόνυσον τεχνῖται) nastaju od 3. veka pne. i okupljaju glumce i muzičare koji putuju po grčkom svetu. V. npr. L'Association dionysiaque dans les societes anciennes: Actes de la table ronde, Collection de l'Ecole francaise de Rome, 1986.
- ↑ Kakvi su npr. bili motivi o ženama u narodnoj skupštini, nebeskom kraljevstvu ptica itd.
- ↑ Milan Budimir, Miron Flašar, Pregled rimske književnosti, 1991, str. 145
- ↑ Vladeta Janković, "O rimskoj komediji, Terenciju i njegovom uticaju", u: Terencije, Komedije, 1978, str. XV.
- ↑ Milivoj Sironić – Damir Salopek, "Grčka književnost", u: Povijest svjetske književnosti, knjiga 2, 1977, str. 129.
- ↑ Vladeta Janković, "O rimskoj komediji, Terenciju i njegovom uticaju", u: Terencije, Komedije, 1978, str. XVI.
- ↑ Julije Poluks, Ὀνομαστικόν, IV, 143-154.
- ↑ Milivoj Sironić – Damir Salopek, "Grčka književnost", u: Povijest svjetske književnosti, knjiga 2, 1977, str. 128-129.
- ↑ Miloš N. Đurić, Istorija helenske književnosti, 1989, str. 675.
- ↑ M. C. Howatson (ed.), The Oxford Companion to Classical Literature, 1989, str. 150.
- ↑ John Boardman, Jasper Griffin, Oswyn Murray, The Oxford History of Classical World, 1986, str. 184.