Knjiga Izlaska
| Stari zavjet |
|---|
| Judaizam, Protestantizam, Katoličanstvo, Pravoslavlje
|
| Deuterokanonske knjige |
| Pravoslavlje |
| Istočno i rusko pravoslavlje |
| Istočno pravoslavlje |
| uredi |
Knjiga Izlaska (heb. שׁמות; grč. Ἔξοδος; lat. Exodus) ili Druga knjiga Mojsijeva druga je knjiga Starog zavjeta i Petoknjižja, to jest židovske Tore. Kratica za ovu knjigu: Izl.
Pisac je Mojsije, a mesto pisanja je Sinajska pustoš. Pisanje je završeno 1512.pne., godinu dana nakon što su Izraelci napustili Egipat. Knjiga obuhvata vreme od 1657-1512pne., tj. od Josifove smrti do podizanja šatora Jehovinog (Božjeg) obožavanja (2.Mojs.1:6; 40:17).
Dokaz da je pisac Mojsije je taj što je 2. Mojsijeva druga sveska Pentateuha, kao i ukazivanja u samoj knjizi da Mojsije pravi pisani zapis pod Jehovinim vođstvom (2.Mojs. 17:14; 24:4; 34:27). Prema biblijskim naučnicima Veskotu i Hortu, Isus i pisci Hrišćanskih grčkih pisama (Novog zaveta) citiraju ili ukazuju na 2.Mojsijevu više od 100 puta. Tako, na primer, Isus kaže:’’Nije li vam Mojsije dao zakon?’’ (Jovan 7:19).
Srpskohrvatsko ime Knjige Izlaska izvedeno je iz grčkog Ἔξοδος i latinskog Exodus što znači upravo »izlazak«, a ukazuje na izlazak izraelskog naroda iz egipatskog ropstva kao glavnu temu.
Ova knjiga je na hebrejskom nazvana Veele šemot, što znači ’’Ovo su imena’’, ili jednostavno Šemot, ’’Imena’’, prema njenim početnim rečima. Današnji naziv ’’Izlazak’’ dolazi iz grčke Septuaginte, gde se knjiga naziva Eksodos, što je bilo latinizirano za Exodus, što znači ’’Izlazak’’ ili ’’Odlazak’’. Da je 2.Mojsijeva nastavak izveštaja iz 1.Mojsijeve, vidljivo je iz uvodne reči koja doslovno znači ’’I’’ i po ponovnom nabrajanju imena Jakovljevih sinova, što je uzeto iz potpunijeg zapisa u 1.Mojsijevoj 46:8-27.
U Knjizi Izlaska mogu se razdvojiti dvije glavne teme: oslobođenje iz Egipta (Izl 1,1-15,21), te Savez na Sinaju (Izl 19,1-40,38). Kao poveznica među tim dvjema temama služi izvještaj o putovanju kroz pustinju (Izl 15,22-18,27).
Na taj se način ova knjiga i fizički može podijeliti na tri dijela, svaki sa svojom glavnom temom.
Slično kao i u Knjizi Postanka i u Knjizi Izlaska vidljiva je prisutnost različitih tradicija, osobito jahvističke, elohističke i svećeničke koje su se vremenom stopile u jedinstveni tekst.
Ta se raznolikost tradicija očituje, primjerice, u dvostrukom pozivu Mojsija, od kojih je prvi povezan s pripovijesti o »gorućem grmu« (Izl 3,1-4,17), a drugi je smješten nakon Mojsijeva prvog pojavljivanja pred faraonom (Izl 6,2-7,7). Prvi je tekst mješavina jahvističkih i elohističkih predaja, a drugi pripada svećeničkoj predaji.
Slično tome, postoje znakovi drevnih tradicija o izlasku iz Egipta koje su živjele u različitim izraelskim plemenima. Dok tekst uglavnom govori o prolasku kroz pustinju Sin, prema istoku, postoje i tragovi jednog putovanja prema sjeveru, kroz »zemlju Filistejaca« (Izl 13,17). Pretpostavlja se da je dio izraelitskih plemena doista čuvao spomen na takav sjeverni smjer.
Ova knjiga, između ostalog, govori o znakovima i čudima koje je Jehova Bog izvršio da bi izbavio svoj narod iz ropstva u Egiptu; Zatim o organizovanju Izraela kao posebnog vlasništva u ’kraljevstvo sveštenika i svetu naciju’; kao i početak istorije Izraela kao teokratske nacije (2.Mojs.19:6).
U prvom dijelu (Izl 1,1-15,21) Knjiga Izlaska govori o potlačenosti Izraelaca u Egiptu i Božjoj zainteresiranosti za njihovu situaciju. Slijede izvještaji o Mojsijevu pozivu i poslanju u kojem mu je pridružen i brat Aron. U ovom je dijelu opisano i poznatih deset egipatskih čuda kojima Bog dokazuje svoju nadmoć nad egipatskim svećenicima. Zadnje veliko čudo predstavlja prelazak preko Crvenog mora i poraz Egipćana, što se zaključuje Mojsijevom pjesmom, zapravo zahvalom Bogu za izbavljenje što ga je dao Izraelcima (Izl 15,1-21). Riječ je o pravom remek djelu starozavjetnoga pjesništva.
Drugi dio (Izl 15,22-18,27) govori o prolasku Izraelaca kroz pustinju i u mnogočemu nalazi svoje paralele u Knjizi Brojeva, a u njemu se stalno isprepliću različite predaje. Osobita je tema ovog dijela mrmljanje naroda i njegovo žaljenje za sigurnošću u Egiptu. Bog dokazuje narodu da mu može dati sve što mu je potrebno, te ne treba žaliti za prošlošću. Od njih traži samo pouzdanje da će ih dovesti onamo kamo im je obećao.
Treći dio (Izl 19-40) za temu ima sklapanje Saveza na brdu Sinaj, a pripada ponajviše svećenikčkoj redakciji. Upravo su starozavjetni svećenici bili osobito zainteresirani za obdržavanje odredaba Saveza, koje su uključivale i hramsko bogoslužje. Ovdje je opisano »bogojavljenje«, Božja samoobjava Mojsiju na Sinaju (Izl 19,16-25), te davanje Deset zapovijedi (Izl 20), čemu slijede podrobni propisi o hramskom bogoslužju, o međuljudskim odnosima unutar naroda, o pravednosti prema neprijatelju, te o svetkovanju blagdana. Osobito je dramatično prikazan otpad Izraelaca koji izrađuju zlatno tele, te mu se klanjaju, dok čekaju da se Mojsije vrati s brda. To dovodi do raskida Saveza i njegovog ponovnog sklapanja. Knjiga završava gradnjom svetišta u obliku šatora koje će pratiti narod kroz pustinju. Općenito se drži da takvo putujuće svetište odražava nomadski način života prvih Izraelaca.
Arheolozi su do početka 1970ih prestali da smatraju Knjigu izlaska istorijski vrednim izvorom.
Areheološki izvori za hananske, a ne egipatske, korene nastanka kraljevstava Judeja i Izrael ne ostavljaju mesta za izlazak iz Egipta i četrdesetogodišnje lutanje nekoliko stotina hiljada ljudi kroz sinajske divljine."[1] Kultura najstarijih izraelitskih naselja je hananska, njihovi verski predmeti potiču od hananskog boga Ela, grnčarija je u lokalnoj hananskoj tradiciji, a alfabet je ranohanaski. Skoro jedini pokazovač koji razlikuje izraelitska naselja od hananskih je odsustvo svinjskih kostiju.
Smatra se da je moguće da su se Hanancima pridružili ili su ih vodili male grupe Semita iz Egipta. Kako su se širili, mogli su dolaziti u sukob sa susedima, što bi moglo biti izvor za Knjigu Isusa Navina i Knjigu o sudijama.
Iako se Knjiga izlaska u judaizmu smatra primarnim istorijskim izvorom o nastanku ove religije, njene kulture i jevrejske države, prihvaćeno je mišljenje da je Knjiga izlaska sastavljena u 8. ili 7. veku pne. od priča koje datiraju najranije u 13. veku pne.[2][3], a da je kasnije uobličena u 6. ili 5. veku pne.[4] kao teološki i politički manifest u cilju ujedinjenja Izraelićana u tadašnjem sukobu protiv Egipta.[5]
Osobe koje veruju u istinitost Knjige izlaska su ponudile približni vremenski okvir za izlazak Izraelićana. Džejms Ašer je u svom delu iz 1654. Annales Veteris Testamenti: A Prima Mundi Oigine Deducti izlazak smestio u 1491. pne. u vreme vladavine 18. egipatske dinastije, preciznije za vreme vladavine faraona Tutmosa II, prema standardnoj hronologiji[6], mada bi početak vladavine Hatšepsut i kraj vladavine Tutmosa I bili u opsegu od ±15 godina.[6] Imanuel Velikovski je stavio Izlazak u vreme faraona Dudimosea, poslednjeg faraona 13. egipatske dinastije pri kraju Srednjeg carstva. Velikovski je svoj rad zanovao na alternativnoj hronologiji i izlazak smestio u 1447/1446. pne. Vladavina Ramzesa II je dugo bila smatrana kandidatom za Izlazak, zbog biblijske reference na grad Per-Ramzes (Ramesu)[7], koji je izgrađen tokom njegovo vladavine.[8]. Ramzesov sin Merneptah se takođe spominje kao faraon iz Knjige izlaska. Međutim, egipatski izvori iz ovog doba uopšte ne pominju važne događaje kao što su glad, kuga ili iseljavanje stanovništva, posebno što bi takvi događaji uzdrmali državu. Za vreme vladavine Hatsepšut, Egipat je bila stabilna država, za vreme njenog naslednika Tutmosa III carstvo je dostiglo najveću površinu. Takođe, vreme Ramzesa II je isto bilo period stabilnosti. Posle Merneptaha je nastao period borbi za presto, ali ne postoje izvori o nekim katastrofalnim događajima.
Knjiga brojeva daje spisak lokaliteta koje su Izraelićani naselili na Sinaju i okolini tokom Izlaska. Neka od ovih naselja se lako mogu naći zahvaljujući njihovim opisima. Dva takva mesta su Kadeš Barnea, današnji Ejn Kvadis, i Ezion Geber kod Ejlata. Arheolozi su istraživali oba lokaliteta i zaključili da su osnovani krajem gvozdenog doba, ne ranije od 800. pne., uz izuzetak ranih neolitskih i nomadskih aktivnosti.[9] Takođe, mnoga mesta iz Knjige izlaska nisu postojala u istom periodu. Pitom i Par-Razmes, dva grada koja su navodno sagradili Izraelićani, nisu postojala u isto vreme. Pitom nije bio značajno naselje pre 26. dinastije (oko 685-525. pne.). Pre toka, naselje se zvalo Ckenu i tako se nazivalo čak i u ptolemejskom periodu i bio je nebitan grad sa garnizonom, koji je uglavnom, ako ne i samo zbog toga, služio kao početna stanica za egipatske ekspedicije. Čak i u rimsko vreme, grad se retko spominjao u grčko-rimskim zapisima.[8] Per-Ramzez, Razmzesova rezidencija, je bio napušten krajem Novog carstva, nekoliko vekova ranije.[8]`
U Knjizi izlaska pominje se kraljevstvo Edom, ali najranije naselje povezano sa ovom državom je iz 9. veka p. n. e, daleko posle svih predloženih okvira.
- ↑ Dever, William G. (2002). What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It? Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 0-8028-2126-X.p.99
- ↑ James K. Hoffmeier, Israel in Egypt: the evidence for the authenticity of the Exodus tradition, Oxford University Press, 1996, 1999, ISBN 978-0-19-513088-1.
- ↑ Kitchen, Kenneth A (2003). On the Reliability of the Old Testament. Eerdmans. str. 309–10. ISBN 978-0802849601.
- ↑ John McDermott, "Reading the Pentateuch" (Paulist Press, 2002) p.22
- ↑ Israel Finklestein and Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, Free Press, 2001. ISBN 978-0-684-86912-4
- ↑ 6,0 6,1 Shaw, I (2000), Oxford History of Ancient Egypt, Oxford University Press, Oxford
- ↑ Knjiga postanja 1:11
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Uphill, 1968
- ↑ Finkelstein, I & Silberman, N (2001), The Bible Unearthed, The Free Press, New York
