Albanski ustanak 1912.
Veliki albanski ustanak 1912. godine je doveo je do stvaranja nezavisne Albanije nakon nekoliko meseci borbe.
Ovaj ustanak je bio jedan od neposrednih povoda prvog balkanskog rata.
.jpg)
Nakon potpunog razlaza sa mladoturcima, koji su uz pomoć Albanaca preuzeli vlast, ali su izneverili njihova očekivanja, Albanci su januara 1912. doneli odluku o podizanju ustanka. Nabavka oružja išla je preko Crne Gore.[1] Srbija je takođe pomagala ustanike, jer je imala interesa u destabilizaciji otomanske države.
Albanski prvaci su se pre dizanja ustanka prvo sastali sa predstavnicima turskih vlasti, ali su ove vlasti odbile njihove zahteve. Od velikih sila, jedino je Italija, tada u ratu sa Turskom, bila spremna da pomogne ustanike oružjem u južnoj Albaniji.[1]
Arnautska revolucija predstavlja danas centar na koji je upravljena pažnja cele političke Evrope. Kako prema svemu izgleda autonomija Albanije je na pragu. Najzad je postignut cilj radi koga se već svakog proleća i leta proliva krv na teritoriji Albanije i Stare Srbije. Jedna nacija u Turskoj na putu je da izvojuje sebi slobodu i ravnopravnost.
Arnauti su prvi uvideli da će se nacijama u Turskoj imperiji popraviti položaj, omogućiti egzistencija i kulturan razvitak, ako one uzmu stvari u svoje ruke, ako se mase stanovništva počnu boriti za svoja prava. Arnauti su prvi raskinuli sa mladoturskim iluzijama: oni su blagodareći svojim specijalnim ekonomskim, socijalnim, geografskim uslovima imali najviše snage i sposobnosti da povedu borbu za nacionalnu autonomiju: oni su tu borbu vodili ne žaleći žrtava ni života prolazeći kroz najužasnija iskušenja.
Cela ova borba nam je simpatična.[2]
– Radničke novine od 13. jula 1912.
Početkom 1912. dolazi do velikog albanskog ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Kosovskog vilajeta (Drenice, Peći, Đakovice) i današnje severne Albanije. Vođe ustanika su bili Isa Boljetinac, Hasan Priština, Bajram Curi, Nedžib Draga, Riza-bej Kreiziju i drugi. Ustanici su prvo zauzeli Đakovicu, proteravši turske činovnike. Već sredinom marta 1912. u albanskom emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljeni su prvi zahtevi ustanika: imenovanje Albanaca za činovnike u vilajetu, otvaranje albanskih škola i vojna služba za Albance samo u granicama vilajeta.[3] Ustanici su potom krenuli na Peć. Garnizon u Peći je pružio jak otpor i odbio napad ustanika, posle čega je došlo do sastanka albanskih vođa, njih oko 250, u Juniku.
Na zboru ustaničkih prvaka u Juniku su formulisani zahtevi za utvrđivanjem granica Albanije, povlačenjem turskih činovnika i uvođenjem albanskog jezika kao službenog. Jedan od glavnih ideologa albanskih ustanika je bio Hasan Priština, koji je politički usmeravao tok ustanka protiv turske vlasti. Zahtevi ustanika su formulisani u nekoliko sledećih tačaka[1]:
.jpg)
- da se utvrde granice Albanije
- da se u Albaniji istakne albanska zastava
- da se u Albaniji postavi generalni guverner izabran među članovima starih i poznatih porodica
- da se povuku turski činovnici i da se na njihova mesta postave Albanci
- da albanski postane službeni jezik u Albaniji
- da sprovođenje ovih zahteva garantuju velike sile
Nakon zbora u Juniku, ustanici bez borbe zauzimaju Mitrovicu, Vučitrn i Prištinu.[1] Albanci u garnizonima su masovno dezertirali i prelazili na ustaničku stranu. Kosovarima su se ubrzo pridružili Mirditi, Merturi i Nikaj. U Skadru je formiran zajednički komitet muslimana i katolika za pomoć ustanku. Borbe su se proširile i na srednju Albaniju (Tirana i Kroja). Ustanici su u početku imali i podršku turskih oficira iz grupe "Spasilaca otadžbine", koji su hteli da obore mladoturski režim.[3]
Usled uspeha albanske pobune, mladoturska vlada podnosi ostavku.[4] Ubrzo potom, u julu mesecu, nova vlada šalje delegaciju na pregovore u Prištinu. Portina delegacija je zaključila da albanski zahtevi vode put otcepljenja od Carevine i odbila ih je. Iako su, zatim, ustanici preformulisali i ublažili svoje zahteve, turci odbijaju zahteve za autonomijom i upotrebom albanskog jezika u školama i administraciji[5].
Nakon ovoga, ustanici kreću na Skoplje i zauzimaju ga bez borbe.[1] Do polovine avgusta 1912, ustanici su uspeli da ovladaju celim kosovskim vilajetom držeći u svojim rukama Prištinu, Novi Pazar, Sjenicu, Skoplje i druge gradove. U srednjoj i južnoj Albaniji ustanici su držali Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar.[3] U ovoj fazi ustanka se vode intenzivni pregovori sa Srbijom, a Bajram Curi je predviđao i mogućnost da Srbija pomogne ustanike redovnom vojskom. Kontakte sa Srbijom je u početku ostvarivao Hasan Priština, ali pošto su im se međusobni interesi oko Kosova razišli, ubrzo je postao njen ogorčeni protivnik.[6] Nakon Skoplja, ustanici kreću na jug i zauzimaju gradove na putu do Soluna. Kada su albanski ustanici stigli do Soluna, Porta je bila prinuđena da prihvati sve njihove zahteve.[1] Nakon što je postignut sporazum sa turskim vlastima, ovaj se masovni ustanak ugasio. Prihvaćeni su sledeći zahtevi ustanika[3]:
- uvođenje osnovnih i srednjih škola na albanskom jeziku u vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo;
- imenovanje generalnog guvernera za četiri vilajeta, koga svake četvrte godine bira stanovništvo;
- imenovanje funkcionera koji poznaju jezik i običaje Albanaca;
- upotreba albanskog jezika pred sudovima;
- služenje vojske u evropskom delu Turske;
- smanjenje poreza;
- slobodno nošenje oružja;
- amnestija ustanika i turskih činovnika koji su im se priključili;
Ovim odlukama su praktično udareni pravni temelji autonomne Albanije koja bi obuhvatila sva četiri vilajeta, iz programa Prizrenske lige.[3]
Portino obećanje autonomne Albanije, koja bi obuhvatila četiri vilajeta, je direktno ugrožavalo interese susednih hrišćanskih država.[4] Otomanska vlast je 18. avgusta 1912. godine priznala autonomiju Albaniji, što je za uzvrat izazvalo vojnu akciju balkanske alijanse protiv Turske.[7] Srbija je planu "Velike Albanije" suprotstavila sopstveni plan podele Evropske Turske između balkanskih država.[4] Srbija je kontaktirala albanske glavešine sa namerom da ih privuče na svoju stranu ili bar ubedi da u predstojećim sukobima ostanu netralni. Međutim Albanci su to odbili, smatrajući da će u toku ratnih operacija biti ugrožene teritorije koje su oni smatrali svojim.[1]
Pred sam rat, 10. oktobra 1912. godine, došlo je do okupljanja albanskih glavara u Skoplju, tadašnjoj prestonici Kosovskog vilajeta. Skup je doneo odluku o ujedinjenju Albanaca četiri vilajeta: skadarskog, kosovskog, bitoljskog i janjinskog. Sa skupštine je upućen zahtev velikim silama da podrže ujedinjenje albanskog naroda. Tom prilikom je odlučeno da se u predstojećem ratu Albanci bore na strani Turske.[8] Nakon toga, Albanci su organizovali dobrovoljačke odrede koji su se suprotstavili srpskim trupama prilikom njihovog prodora kroz Kosovski vilajet.[1]
Iste godine, balkanski saveznici su napali Tursku, a Albanija je okupirana i podeljena između susednih država. Albanski glavari su se povukli na slobodnu oblast Vlore (Valone). Tu je održana velika Narodna skupština koja je 28. novembra 1912. godine proglasila Albaniju za nezavisnu državu.[9] Na čelu privremene vlade bio je Ismail Kemali. Organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz Đakovice i Isi Boljetincu, koji se ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.[10] Skupština je za albansku nacionalnu zastavu izabrala crvenu zastavu sa dvoglavim orlom Skenderbega.
20. decembra 1912. ambasadorska konferencija je priznala nezavisnu Albaniju.[11] Tek nakon intervencije velikih sila, Srbija, Grčka i Crna Gora su bile prinuđene da se povuku da teritorije međunarodno priznate Albanije. 29. jula 1913. godine velike sile su Kneževinu Albaniju stavile pod upravu međunarodne komisije na period od deset godina, a za prvog kneza Albanije postavljen je Nemac Vilhelm od Vida (Wilhelm von Wied). Novonastala Kneževina Albanija je obuhvatila tek oko polovinu albanske etničke teritorije, dok se veliki broj Albanaca našao u okviru Srbije, Crne Gore i Grčke.[12]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 СРБИЈА, ЦРНА ГОРА И КОСОВО – ПРЕГЛЕД 1878-1914
- ↑ "Krupni događaji", Radničke novine, 13. jul 1912.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 47)
- ↑ Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 656.
- ↑ Petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove
- ↑ Otpor okupaciji i modernizaciji
- ↑ Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
- ↑ Historia e Popullit Shqiptar II (Istorija albanskog naroda II), Priština, 1968, str. 352.
- ↑ D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, str. 84-85, Beograd, 1956.
- ↑ Richard C. Hall, The Balkan Wars, 1912-1913: prelude to the First World War
- ↑ „Robert Elsie, The Conference of London 1913”. Arhivirano iz originala na datum 2011-02-11. Pristupljeno 2010-01-07.
