Švedski jezik
| Švedski jezik | |
|---|---|
| svenska | |
| Države | Švedska i Finska |
| Regije | Sjeverna Evropa, dijelovi SAD i drugih zemalja. |
| Broj govornika | oko 10 miliona (2012–2021)[1] (90.) |
| Jezična porodica | Indoevropski
|
| Pismo | Latinica (Švedska latinica) |
| Službeni status | |
| Službeni |  Švedska Finska Åland Evropska unija Nordijski savjet |
| Regulator | Språkrådet (u Švedskoj) Svenska Akademien Kotus (u Finskoj)[α 1] |
| Jezični kodovi | |
| ISO 639-1 | sv |
| ISO 639-2 | swe |
| ISO 639-3 | swe |
| Glottolog | swed1254[2] |
 | |
Švedski jezik (šv. : 
svenska iliti svenska språket) je jezik kojim govori približno 10 miliona[1] ljudi. Kao poseban jezik javlja se u VIII veku. Spada u grupu germanskih jezika, odnosno u podgrupu severnogermanskih jezika.
Zvaničan jezik je u Švedskoj, Finskoj i u Evropskoj uniji. Najbliži je danskom i norveškom jeziku. Govornici ovih jezika se lako međusobno razumeju. Švedski je dostigao visoki stepen standardizacije. Standardni jezik se temelji na govoru koji se koristi u glavnom gradu Stokholmu.
Švedski se razlikuje po melodičnnosti, po jedinstvenim skupom glasova i po nekoliko gramatičkim značajkama. Poznat je po svojim relativno jednostavnim imeničkim deklinacijama i upotrebi određenog i neodređenog člana ispred imenica. Švedska morfologija je slična engleskoj. Ima dva roda – zajednički (uter) i neutralni (neuter) – i dva padeža (nominativ i genitiv). U većini dijalekata i dalje možemo razlikovati tri roda (muški, ženski i srednji). Postoji pet tipova deklinacija. Karakteristična je upotreba melodijskog akcenta koji je nestao iz većine indoevropskih jezika tj. tona ili naglaska, koji neki opisuju kao „pjevni ritam”. Pravila pisanja u švedskom odgovaraju nekadašnjem izgovoru reči, tako da postoji jaz između pisane i izgovorene reči. Pri pisanju koristi latinicu s nekoliko dodatnih znakova kao što su å, ä i ö. Standardni red reči u rečenici je subjekt–glagol–objekt (jezici SVO), iako se često može promeniti da bi se naglasile određene reči ili fraze. Švedski je takođe fonetski zanimljiv zbog prisustva bezvučnog palatovelarnog frikativa [ɧ], veoma nestabilne konsonantne foneme. Pritom, jezik ima razmjerno velik inventar samoglasnika.
Rječnik sadrži mnoge posuđenice, najjači strani uticaji su došli iz donjonjemačkog jezika, gornjonjemačkog, u novije vrijeme iz francuskog i engleskog.[3]
Švedski ima svoju uprirođenu sintetičnost i konkretnost koje bi ga mogle strancu učiniti osobito neformalnim. Na primer, uobičajeni svakodnevni pozdrav je hej! («zdravo») i koristi se takođe u formalnim prilikama[4], iako postoje manje popularniji izrazi kao hallå («zdravo»), goddag («dobar dan»), god kväll! («dobro veče»).
Sličnosti i razlike s drugim germanskim jezicima:
| Švedski | Danski | Norveški (Bokmål) |
Norveški (Nynorsk) |
Farski | Islandski | Njemački | Srpskohrvatski |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| jag | jeg | jeg | eg | eg | ég | ich | ja |
| öga(t) | øje(t) | øye(t) | auga | eyga(ð) | auga(ð) | (das) Auge | oko |
| ben(et) | ben(et) | ben(et) | bein(et) | bein(ið) | bein(ið) | (das) Bein / (der) Knochen | noga |
Istorijski, švedski jezik je jedan od potomaka staronordijskog jezika, jezik Skandinaviji u doba Vikinga, i to njegove istočne podvarijante. O švedskom kao posebnom jeziku može se govoriti tek završetkom vikinškog doba (oko 800. godine), kada nastaju razlike između zapadnih i istočnih nordijskih jezika, a tek oko 1100. počinju postojati izrazitije razlike između danskog i švedskog. Prva evoluciona faza švedskog naziva se runski švedski (šv. Runsvenska, 800-1225), jer je pisan runskim pismom. Zatim slijedi starošvedski (šv. fornsvenska), što je naziv za prvu fazu srednjovjekovnog švedskog jezika, počevši od 1225. godine. Teoretičari ga dijele na dvije podfaze: klasični starošvedski (šv. klassisk fornsvenska, 1225-1350), mlađi starošvedski (šv. yngre fornsvenska, 1350-1526). Ovaj period se odnosi na uspostavljanje Rimokatoličke crkve na ovim prostorima, pa su latinski i grčki imali snažan uticaj na ovaj jezik. [α 2] Ranosrednjovekovni švedski znatno se razlikovao od modernog jezika. Možda su najveće razlike bile gramatičke, sa mnogo komplikovanijim sistemom padeža i roda. Imenice, pridevi, zamenice i neke brojičke reči su se deklinirale u četiri padeža, koje su pored savremenih nominativa i genitiva uključivale i dativ i akuzativ. Rodni sistem je više ličio na sistem savremenog nemačkog. Većina imenica muškog i ženskog roda je se kasnije spojila u jedan rod: utrum (opšti rod), ranije nazivan reale. Konjugacija glagola je takođe bila mnogo složenija, jer je uključivala i indikativ kao i subjunktiv, a glagoli su se flektirali prema licu i prema broju. Najstariji spomenik napisan na latinici je zakonik Västgötalagen, iz kojeg su pronađeni fragmenti iz 1250. godine.
Savremeni švedski počinje pojavom štamparije i evropske reformacije. Godine 1495. tiskana je prva knjiga na švedskom, O iskušenjima đavola, prijevod iz traktata francuskog teologa Jean Gerson[α 3].[5][6]
Savremeni švedski jezik je stvoren kada je kralj Gustav Vasa naredio da se Biblija prevede na švedski. Novi Zavet je preveden 1526., a cela Biblija 1541. Ovaj prevod se obično naziva Biblija Gustava Vase (šv. Gustav Vasas bibel). Biblija Gustava Vase se često smatra razumnim kompromisom između starog i novog švedskog. To je bio veliki korak ka uspostavljanju stalnog švedskog pravopisa. On je uspostavio korištenje samoglasnika „å”, „ä”, i „ö”,[7] a pravopisni oblik „ck” umesto „kk”, jasno razlikujući na taj način tekst od danske biblije.[8]
Ljudi koji su stajali iza prevoda bili su Laurentius Andræ (1470-1552) i braća Laurentius (1499-1573) i Olaus Petri (1493-1552) iz Örebra, svi uglavnom iz centralne Švedske (Mellansverige), što je verovatno uticalo da biblijski jezik bude bliži osrednjim švedskim narečima. Od 16. veka počinju da se javljaju prvi poddijalekti švedskog jezika, te je u južnom delu Švedske govorni jezik je podlegao veoma jakim danskim uticajima.[7]
Gramatika u svakodnevnog jezika i profanija književnost su u velikoj meri bili pojednostavljeni i sličniji današnjem švedskom. Stare infleksije su se, međutim, donekle koristile u svečanoj prozi sve do 17. veka, a u nekim dijalektima su ostale do danas. Standardni jezik je počeo se oblikovati u 17. veku,[9] zasnovan prvenstveno na Svea dijalektima koji se govore u Stokholmu i oko jezera Malar, ali i uz neke delove iz Geta dijalekata. Tokom 17. veka francuski je uzdignut na statusni jezik u evropskim kraljevskim kućama i plemstvu a to je sa prosvetiteljstvom i sa povećanim interesovanjem za kulturu doprinelo mnogim novim rečima u švedskom tokom 18. veka: reči kao što su möbel (nameštaj), balkong (balkon), garderob (garderoba'), salong (salon), parfym (parfem), mustasch (brkovi), kastrull (tiganj), balett (balet) i pjäs (dramska igra). U to vreme se pojavila i obrazovana srednja klasa koja je čitala novine: novinski jezik je počeo da se razvija. Švedski naučni jezik je takođe nastao kao rezultat mnogih uspešnih švedskih naučnika kao što su Carl von Linné i Anders Celzijus.[9] Pisani jezik se potom energično razvija kao simbol nacionalne moći, a 1786. godine kralj Gustaf III osniva Švedsku akademiju.
Sa industrijalizacijom i urbanizacijom Švedske u poslednjim decenijama 19. veka, nova svest i novi talas autora su ostavili dubok trag i promenili švedski jezik: Carl Gustaf af Leopold, Erik Johan Stagnelius, Carl Jonas Love Almqvist, Carl August Hagberg, Klas Pontus Arnoldson, Esaias Tegnér, August Strindberg, Adolf Noreen, Selma Lagerlöf, Nathan Söderblom, Svante Arrhenius, Verner von Heidenstam, Erik Axel Karlfeldt, Sigurd Agrell. U drugoj polovini veka je probio svoj put puristička škola, prvenstveno sa književnikom Viktorom Rydbergom (1828-1895), koja je se nastojala da oslobodi švedski od navale stranih reči. Prvo izdanje «Rečnika švedskog jezika» (Ordlista ofver svenska spraket) objavljeno je 1874. Radikalnu reformu pravopisa sproveo je 1906. ministar prosvete Fridtjuv Berg. Uz nekoliko izuzetaka, i danas se koristi u ovom obliku.
U 20. veku je došlo do formalne standardizacije švedskog, kao i do manjih jezičkih promena, na primer, upotreba zamenice „ti“ u govornom jeziku. Standardni švedski jezik se naziva rikssvenska («državni švedski») ili högsvenska («visoki švedski»), mada je među jezikoslovcima rašireniji izraz standardsvenska («standardni švedski»). U lingvističkoj terminologiji period u koji spada današnji švedski naziva se nusvenska. Tokom 20. veka zajednički, standardizovani nacionalni jezik postao je dostupan svim Šveđanima. Pravopis je konačno ustaljen i bio je skoro potpuno ujednačen sa radikalnom reformom pravopisa od 1906. godine koju je sproveo tadašnji ministar prosvete Fridtjuv Berg. Sa izuzetkom oblika množine glagola i nešto drugačije sintakse – posebno u pisanom jeziku – jezik je bio isti kao što se danas govori švedski. Glagolski oblici u množini ostali su, u sve manjoj upotrebi, u formalnom (naročito pisanom) jeziku sve do 1950-ih, kada su konačno zvanično ukinuti čak i u zvaničnim preporukama lingvista.
Veoma značajna promena je se dogodila 1960-ih godina, sa takozvanim du-reformen (ti-reformom). Ranije je ispravan način obraćanja ljudima istog ili višeg društvenog statusa bio titula i prezime. Upotreba herr (gospodin), fru (gospođa) ili froken (gospođica) smatrala se prihvatljivom samo u početnom razgovoru sa strancima nepoznatog zanimanja, akademske titule ili vojnog čina. Početkom 20. veka učinjen je neuspešan pokušaj da se insistiranje na titulama zameni Ni – standardna zamenica drugog lica množine – što odgovara vous u francuskom i Sie u nemačkom. Ni je se koristio kao nešto manje arogantan oblik zamenice du koji se koristio za obraćanje ljudima nižeg društvenog statusa. Sa liberalizacijom i radikalizacijom švedskog društva 1950-ih i 60-ih godina, ove ranije značajne klasne razlike postale su manje važne i du je postao standard, čak formalnom i zvaničnom kontekstu.
Trenutno se izdvajaju dve glavne vrste dijalekata u Švedskom jeziku: u Švedskoj i u Finskoj. U južnom delu Švedske - Skaniji (Skåne) – govorni jezik je podlegao veoma jakim danskim uticajima. Prema ustaljenoj podjeli švedskih dijalekata, postoji šest glavnih grupa dijalekata[10]:
- norlandska narečja u Norrlandu (norrländska mål);
- švedski jezik Finske kojim se služe Finski Šveđani (finlandssvenska);
- svealandska narečja u Svealandu (sveamål);
- gotlandska narečja na Gotlandu i Fåröu (gutniska, gutamål, gotländska);
- götalandska narečja u Zapadnom Götlandu, u Dalslandu, u severnom Hallandu, u severnom Smålandu i u Istočnom Götlandu (götamål);
- južnošvedska narečja u Skaniji, Blekingu, južnom Halland i u delovima Smålanda (sydsvenska mål).
Švedski je zvanični državni jezik u Švedskoj.
U Finskoj postoji od 12. veka za vreme severnih krstaških ratova i danas je jedan od dva zvanična i nacionalna jezika Republike Finske.[11] Ova dva jezika imaju formalno jednak status u skoro svim zakonima, iako je status švedskog u Finskoj dugo bio predmet društveno-političke rasprave.
Na autonomnom ostrvu Åland je jedini službeni jezik[12] i njegov status je zaštićen Sjalvstirelselagom, zakonom koji garantuje autonomiju ostrva unutar Finske.[12]
U Estoniji su nekad postojale zajednice koje govore švedski, posebno na ostrvima duž obale Baltika (Saaremaa i Vormsi, Hiiumaa). Švedska manjina bila je zastupljena u parlamentu i imala je pravo koristiti svoj maternji jezik u parlamentarnim raspravama. Kada su Rusi osvojili baltičke obale početkom 18. veka, oko 1.000 ljudi koji govore švedski bilo je prinuđeno da maršira u Ukrajinu, gde su osnovali selo Gammalsvenskby («Staro švedsko selo»), severno od Krima. U Estoniji je preostala mala švedska zajednica koja je bila poštovana između Prvog i Drugog svetskog rata. Opštine duž obale sa švedskom većinom imale su švedski kao administrativni jezik, a švedsko-estonska kultura je doživela uspon. Međutim, većina ljudi koji govore švedski pobegla je u Švedsku na kraju Drugog svetskog rata kada je Estonija uključena u Sovjetski Savez. Nakon pada Sovjetskog Saveza jezik je ponovo oživeo, tako da su se kursevi predavali na ostrvima Hiiumaa i Saaremaa. Ipak estonski švedski faktički izumire oko 2000. godine, ali ga i dalje govori nekoliko starijih ljudi, prvenstveno povratnici u Švedskoj. Opština Nuckö (današnja Lääne-Nigula) je dvojezična.
Naravno švedski se koristi u švedskoj dijaspori: SAD, Argentina, Australija, Kanada (349.640 osoba[13]), Novi Zeland, Brazil i Ujedinjeno Kraljevstvo. Oko 23.000 Šveđana živi u Njemačkoj.
U Norveškoj postoji velika zajednica emigranata, najviše u Oslu, sa više od 50.000 švedskih stanovnika. U nekim kontekstima se koristi ono što neki zovu Svorsk, miješani međujezik švedskog i norveškog jezika.
- ↑ (fi) Kotimaisten kielten keskus, skraćeno Kotus. Za Švedski je odgovoran odjel Svenska avdelningen, bivši Svenska språkbyrån.
- ↑ Evangelizacija Švedske je bila dug proces koji je započeo u 830-im godinama kada je Sveti Oskar sagradio crkvu u Birki. Stari vinkinški vjerski centar je bio Hram u Uppsali, o kojem kronika Adama iz Bremena i koji je razoren 1087. U 11. veku nastaju prve crkve u Lundu i u Dalbyju (1060-1150). Prvi preobraćeni švedski kralj bio je Olof Skötkonung a potom je 1164. postupkom pape Aleksandar III uspostavljena prva nadbiskupija u Švedskoj. Zatim sledi nasilni sukob između pagana i hrišćana između Krvnog Sweyna i Inga Stenkilssona u 1080-im godinama, koji je doveo do postepene prevlast hrišćanske strane. Početkom 14. veka pojavljuje se Sveta Brigita Švedska (1303-1373), ključna ličnost švedske hrišćanizacije. Prema predavanju 1306. godine je Birger jarl sagradio Storkyrkan, prvu crkvu u Stockholmu.
- ↑ Jean Gerson (1363-1429), Traité des diverses tentations de l'ennemi (1400-1401). Traktat je poznat po naslovima ((lat.)) Liber de tentationibus diaboli i ((lat.)) De diversis diaboli tentationibus. Švedski naslov prijevoda je bio Bock aff dyäffwlens frästilse ili Aff dyäfwlsens frästilse.
- ↑ 1,0 1,1 (en)„Swedish”. Ethnologue. Pristupljeno 11. 01. 2023.
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, ur. (2017). „Swedish”. Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ↑ (en) „Swedish language”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 11. 01. 2023.
- ↑ (en) Edwards, Catherine (30. 07. 2020). „Swedish word of the day: hej”. The Local. Pristupljeno 11. 01. 2023.
- ↑ Nordic Languages 2005: str. 1274
- ↑ (sv) Klemming, Gustaf. „Sveriges bibliografi 1481-1600.”. Univerzitet u Linköpingu. Pristupljeno 11. 01. 2023.
- ↑ 7,0 7,1 (sv) Lars-Erik Edlund, Språkhistorisk översikt u: Dahl, Östen; Edlund, Lars-Erik (2010). Sveriges nationalatlas. Språken i Sverige. Stockholm: Kungliga Vitterhets historie och antikvitets akademien. ISBN 978-91-87-76057-0.
- ↑ Nordic Languages 2005: str. 517
- ↑ 9,0 9,1 (sv) Grünbaun, Katharina (2012). „Svenska språket” [Švedski jezik]. Svenska institutet. Arhivirano iz originala na datum 25. 10. 2012.
- ↑ (en) Leinonen, Therese (2011). „Aggregate analysis of vowel pronunciation in Swedish dialects”. Oslo Studies in Language 3 (2): 84-100.
- ↑ (en) „Language Act (423/2003)”. Pristupljeno 12. 01. 2023.
(PDF)
- ↑ 12,0 12,1 (sv) „Självstyrelselag för Åland”. Arhivirano iz originala na datum 2007-09-29. Pristupljeno 12. 01. 2023. (PDF)
- ↑ (en) „Immigration and Ethnocultural Diversity Highlight Tables”. Statistics Canada. National statistical office.. Pristupljeno 12. 01. 2023. (PDF)
- Stensson, Leif. „Swedish Grammar”. Univerzitet u Linköpingu. Pristupljeno 11. 01. 2023. (u izradi)
- (en) Bandle, Oscar; Braunmüller, Kurt; Jahr, Ernst Hakon; Karker, Allan; Naumann, Hans-Peter; Telemann, Ulf; Elmevik, Lennart; Widmark, Gun (2005). The Nordic Languages. Volume 2. Berlin/New York: Walter de Gruyter GmbH. ISBN 311017149X.
- (en) A Simplified Grammar of the Swedish Language, Elise C. Otté, London, 1902.
 | ||
