Prizren
Prizren (alb. Prizreni) grad je koji se nalazi na jugu Kosova. Sedište je istoimene opštine i Prizrenskog okruga.
Prizren
Prizreni | |||
|---|---|---|---|
 | |||
|
|||
| Koordinate: 42°14′N 20°44′E / 42.233°N 20.733°E | |||
| Država |  Kosovo
| ||
| Okrug | Prizrenski okrug | ||
| Površina | |||
| - Ukupna | 626,86 km2 | ||
| Visina | 450 m | ||
| Stanovništvo (2011) | |||
| - Grad | 85,119[1] | ||
| Vremenska zona | Srednjeeuropsko vrijeme (UTC+1) | ||
| - Ljeto (DST) | Srednjeeuropsko ljetno vrijeme (UTC+2) | ||
| Poštanski broj | 20000 | ||
| Pozivni broj | +383 (0)29 | ||
| Službene stranice https://kk.rks-gov.net/prizren/ | |||
| Karta | |||
  Prizren | |||
Prizren se nalazi na padinama Šar planine, u blizini granice s Albanijom i Makedonijom (na 42,23° SGŠ, 20,74° IGD[2]). Čuven je po velikom broju istorijskih crkava i starih džamija. Većina stanovništva su Albanci, a postoji i velika Bošnjačka zajednica u gradu[2].
Istorija
urediAntički period
urediPoznat u antičko vreme kao grad Theranda,(lat.raskrsnica) grad se razvijao između VI i IX veka (grad je utvrđen na brdu, sa podgrađem i manjom naseobinom oko bazilike na čijim ostacimaa je kasnije podignuta crkva Bogorodica Ljeviška).Iz turskog perioda starom utvrđenom gradu na brdu ostao je naziv Kaljaja-(ar.tvrđava).
Srednjovekovni period
uredi
U vreme Vizantije, Prizren je bio značajnije regionalno sedište i u to vreme u njemu su izgrađena utvrđenja Drvengrad i Višegrad, poznat kao prizrenski Gornji grad. U njemu je bilo sedište Vizantijske episkopije. Poveljom cara Vasilija iz 1019. godine, Ohridskoj arhiepiskopiji se poklanja prizrenska episkopija i ovo je prvi pisani dokument u kome se pominje Prizren tada pod imenom Prizdrijana. Za vreme vizantijske vlasti nad Prizrenom, u njemu je podignut ustanak protiv cara Mihaila VII Duke i na saboru koji je tu organizovan 1072, učesnici ustanka, vlastelini i skopski boljari proglasili su kneza Bodina za vladara i krunisali su ga za bugarskog cara. Ustanak je nedugo zatim bio krvavo ugušen.
Od 1275. godine Prizren pripada srpskoj srednjovekovnoj državi i postaje privredno i duhovno središte. Grad na Bistrici ekonomski jača naročito u vreme kralja Milutina, cara Dušana i cara Uroša. U to vreme Prizren kuje i svoj novac. Iz tog perioda su najznačajniji istorijski spomenice srpske srednjovekovne baštine crkva Bogorodica Ljeviška i manastirski kompleks Sveti Arhangeli, zadužbina cara Dušana. Povremeno je Prizren bio i prestonica careva Dušana i Uroša. U to vreme u Prizrenu se naseljavaju trgovci iz Dubrovnika i Kotora i tu se počinju organizovati poznati sajmovi (panađuri), u dane velikih verskih praznika. Prizrenskim gradom upravljao je srpski kefaliija, dok je trgom upravljao knez koji je po pravilu bio iz primorskih gradova Dubrovnika i Kotora. Srednjovekovno prizrensko stanovništvo bilo je raznorodno i pored Srba su ga činili i Arbanasi, Grci, Vlasi, Dubrovčani, Korčulani, Splićani, Zadrani, Mlečani i Sasi. Oni su obično živeli u kolonijama. Najveću koloniju su sačinjavali Dubrovčani. Putopisci toga vremena Prizren nazivaju „carski grad“ i „carska prestonica“, a u narodnim epskim pesmama navodi se kao „srpski Carigrad“.
Posle smrti cara Dušana Prizrenom je ovladao kralj Vukašin i držao ga od 1362. do 1371. godine. Kraljević Marko je vladao Prizrenom do 1372, a Balšići od 1372. do 1376. godine i već od tada počinje opadanje Prizrena i pominje se 1433. među napuštenim trgovačkim mestima.
Otomanski period
uredi
Za vrijeme Osmanlijskog carstva Prizren je bio kulturni i administrativni centar šire regije. Pretpostavlja se da je Prizren pao pod tursku vlast između 1455 i 1459. godine. U periodu turske vlasti Prizren dobija novu urbanu strukturu formiranjem čaršija i mahala i izgradnjom monumentalnih islamskih građavina (Sinan pašina džamija, Mehmed pašina džamija, Amam, Sahat kula, Kameni most i dr). Prizren je bio važno islamsko sedište i u njemu su podignute brojne džamije, tekije, turbeta i medrese. Tokom ovog perioda neke od srednjovekovnih crkava su pretvorene u džamije. Tako je crkva Bogorodice Ljeviške pretvorena u džamiju a manastir Svetih Arhangela je razgrađen i od tog kamena sagrađena je Sinan pašina džamija. U Prizrenu je bilo razvijeno prepisivanje arapskih, persijskih i turskih dela sa književnim i naučnim sadržajem.
Krajem 19. veka, Prizren postaje središtem albanskog narodnog preporoda. 10. juna 1878. godine na skupu Albanaca sa Kosova i severne Albanije u Prizrenu je osnovana Prizrenska liga, čiji je cilj bio borba za autonomiju i ujedinjenje Albanaca u jedan veliki albanski vilajet. Zahteve prizrenske podržali su i prizrenski Srbi.[3] Prvih godina 20. veka umnožavaju se pobune Albanaca, usmerene na dobijanje autonomije u okviru Turske carevine.
Balkanski rat
uredi
Srpska vojska je zauzela grad Prizren u prvom balkanskom ratu 1912. godine i zavela represivne mere nad civilnim stanovništvom.[4] Prema neimenovanom mađarskom izveštaju, srpski odredi su provaljivali po kućama, pljačkajući, vršeći nasilja i ubijajući.[5] Leševi su ležali na ulicama, a prema izjavama očevidaca tih dana je oko Prizrena bilo oko 1.500 leševa Albanaca.[6] Stranim novinarima nije bilo dopušteno da idu u Prizren.[6] Nakon dejstava srpske vojske i paravojnih jedinica, Prizren je postao jedan od najviše razorenih gradova Kosovskog vilajeta i stanovništvo ga je prozvalo "Kraljevstvo Smrti".[5]
Procenjuje se da je 5.000 Albanaca ubijeno na području Prizrena.[5] Nakon svega, general Božidar Janković je primorao albanske glavare Prizrena da potpišu izjavu zahvalnosti srpskom kralju Petru za njihovo oslobođenje.[5] Posle balkanskih ratova Prizren ulazi u sastav Srbije.
Jugoslovenski period
urediTokom prvog svetskog rata Prizren i njegova okolina bili su pod bugarskom okupacijom sve do priključenja Kraljevini SHS 1918. godine. Po priključenju Kraljevini SHS 1918. Prizren postaje sedište okruga i njemu se obrazuju Okružni sud. U ovom periodu u Prizrenu se otvaraju prve fabrike i osnivaju prva sportska društva.
Posle aprilskog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine i okupacije, Prizren ulazi u sastav italijanske Velike Albanije. Za vreme okupacije 1941-1944 dolazi do iseljavanja srpskog življa. Po oslobađanju Prizrena 17. novembra 1944. godine, on postaje središte autonomne oblasti Kosovo i Metohija, koje će kasnije biti premešteno u Prištinu.
Posle Drugog svetskog rata dolazi do svestranog razvoja Prizrena. Razvijaju se privreda, prosveta, kultura, zdravstvo, saobraćajnice, a to je praćeno velikim porastom broja stanovnika, velikim priraštajem i doseljavanjem stanovništva, uglavnom Albanaca iz drugih krajeva. U ovom periodu dešavaju se i velika iseljavanja Srba i Turaka.
Kosovski rat
uredi
Nakon povlačenja srpskih snaga u junu 1999. došlo je do paljenja srpskih kuća i odmazde nad preostalim prizrenskim Srbima. Srpski verski objekti su posebno stradali tokom nemira na Kosovu 2004. godine. U tim neredima stradali su manastirski kompleks Sveti Arhangeli, saborna crkva u Prizrenu kao i crkva Bogorodice Ljeviške.
Naseljena mjesta
urediAtmađa, Belobrod, Biluša, Bljač, {Bogoševce}, Brezna, Brodosavce, Brut, Buzec, Buča, Veleža, Vlašnja, {Vrbičane}, Vrbnica, Gornja Srbica, {Gornje Ljubinje}, {Gornje Selo}, Gorožup, Graždanik, Grnčare, Dedaj, Dobrušte, Dojnice, Donja Srbica, {Donje Ljubinje}, {Drajčići}, Dušanovo, Đonaj, {Živinjane}, Žur, Zaplužje, Zgatar, Zjum Opoljski, Zjum Has, Zojić, Zrze, {Jablanica}, Ješkovo, Kabaš, Kabaš Has, Kapra, Karašinđerđ, Kobanja, Kojuš, Koriša, Kosovce, {Krajići}, Krajk, Kuklibeg, Kukovce, Kušnin, Kuštendil, Landovica, Lez, Leskovac, {Lokvica}, Ljubižda, Ljubižda Has, Ljubičevo, Ljukinaj, Ljutoglav, Mazrek, Mala Kruša, Mamuša, {Manastirica}, Medvece, {Milačići}, Miljaj, Muradem, {Mušnikovo}, Našec, {Nebregošte}, Nova Šumadija, Novake, Novo Selo, {Pejčići}, Petrovo Selo, Pirane, Plava, Plajnik, Planeja, {Planjane}, Poslište, {Pousko}, Prizren, Randubrava, {Račići}, Rence, {Rečane}, Romaja, Skorobište, Smać, {Sredska*}, {Stajkovce}, {Stružje}, Trepetinca, Tupec, Hoča Zagradska, Caparce, Šajinovac, Škoza i Špinadija. Napomena:{u zagradi}, naselja u slivu Bistrice (u Sredačkoj župi)
Naselja u podnožju Šar Planine: Bаćkа, Brоd, Vrаništе, Glоbоčicа, Gоrnjа Rаpčа, Gоrnji Krstаc, Dikаncе, Dоnjа Rаpčа, Dоnji Krstаc, Drаgаš, Zli Pоtоk, Krušеvо, Kukulјаnе, Lеštаnе, Ljubоvištе, Мlikе, Оrćušа, Rаdеšа i Rеstеlicа.
Stanovništvo
urediDemografska situacija opštine Prizren poslednjih godina (svi podaci su procene):
| Godina | Albanci | Bošnjaci | Srbi | Turci | Romi | Ostali | Ukupno |
| 1991. | 132.591 (75,6%) | 19.423 (11,1%) | 10.950 (6.2%) | 7.227 (4,1%) | 3.963 (2,3%) | 1.259 (0,7%) | 175.413 |
| 1998. | np | 38.500 | 8.839 | 12.250 | 4.500 | np | np |
| 2000. | 181.531 (76,9%) | 37.500 (15,9%) | 258 (0,1%) | 12.250 (5,2%) | 4.500 (1,9%) | np | 236.000 |
| 2001. | 181.748 (81,9%) | 22.000 (9,9%) | 252 (0,1%) | 12.250 (5,5%) | 5.424 (2,4%) | np | 221.674 |
| 2002. | 180.176 (81,6%) | 21.266 (9,6%) | 194 (0.01%) | 14.050 (6,4%) | 5.148 (2,3%) | np | 221.374 |
Poznate ličnosti
uredi- Petar Bogdani (Pjetër Bogdani) (1630-1689), prvi albanski književnik
- Jovan Grković Gapon (1879-1912), pravoslavni monah
- Ali Hajdar Šen (Ali Haydar Şen) (*1939), turski novinar
- Krist Štufi (Krist Shtufi) (*1974), filozof
- Petar Kostić, književnik i rektor prizrenske bogoslovije (1882-1889)
- Šaban Gaši (1939 - 1990), jugoslovenski kinematograf
- Ivica Dačić (1966), Predsednik vlade Srbije
- Akil Mark Koci (1936), kompozitor
- Gjon Gjoni (1951), poznati Zagrebački umjetnik zlatar-draguljar
- Otac Hariton Lukić, pravoslavni monah
Povezano
urediIzvori
uredi- ↑ Popis na Kosovu 1948-2011
- ↑ 2,0 2,1 „The World Gazetteer”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-04. Pristupljeno 2013-08-17.
- ↑ J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 40-42.
- ↑ Srpska vojska je ostavila krvavi trag (The New York Times, 31. decembar 1912.)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Leo Frojndlih, Albanska golgota”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-31. Pristupljeno 2010-03-09.
- ↑ 6,0 6,1 „Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2010-03-09.
