Historija ateizma

Iako je izraz ateizam nastao u 16. vijeku temeljem starogrčke riječi ἄθεος ("bezbožan"), a otvoreno deklariranje ateističkih stavova nije bilo uobičajeno do kraja 18. vijeka, ateističke ideje i vjerovanja, kao i njihov utjecaj na historiju, datiraju od ranijih vremena.

Spontana zamisao da nema bogova je vjerojatno stara isto kao i sam teizam. Filozofske ideje koje se danas nazivaju ateističkim su se, pak, u 6. vijeku pne. pojavile u Evropi i Aziji.

Drevna azijska filozofija

Nastanak ateizma kao zaokruženog sistema vjerovanja se često vezuje uz Aziju u 6. vijeku pne. kada je zabilježen nastanak velikih religija kao što su džainizam, budizam u Indiji, odnosno taoizam u Kini. Nedostatak tradicionalnog vjerskog sadržaja u tim religijskim sistemima, odnosno štovanja konkretnih božanstava je neke teoretičare potakao da ih nazovu ateističkim ili barem nonteističkim. Ateistički sadržaji su se također pripisivali i pojedinim astika ("pravovjernim") školama hinduizma kao što su Samkhya i Mimamsa.

Kao eskplicitno ateistički sistem vjerovanja u Drevnoj Indiji se spominje Cārvāka, ali je ona poznata prije svega na osnovu spisa njihovih budističkih i hinduističkih neistomišljenika.

Antička Grčka i Rim

U antičkom svijetu su grčki polisi, a kasnije i Rimsko Carstvo, službenu religiju smatrali jednim od temelja svog političkog poretka. Dok se štovanje alternativnih kultova toleriralo, poricanje bogova se smatralo napadom na državu, pa su svi oni koji bi javno poricali postojanje božanstava riskirali smrt ili progonstvo. Usprkos toga, taj je period zabilježio niz mislilaca čiji bi se stavovi, u većoj ili manjoj mjeri, mogli nazvati ateističkima. Među njima je Dijagora sa Melosa, koji je živio u 5. vijeku pne., dobio reputaciju "prvog ateista". Oko 300. pne. je filozof Teodor, kasnije poznat kao Teodor Ateist, prognan iz rodnog grada Kirene.

Ateistički su se stavovi pripisivali misliocima i pjesnicima kao što su Protagora, Leukip, Demokrit, Euhemer, Epikur i Tit Lukrecija Kar. Međutim, suvremeni filozofi bi njihove stavove prije nazvali agnostičkim, materijalističkim ili deističkim.

Ateizam u antičkom svijetu se također mora promatrati u svjetlu činjenice da su mnoge znamenite ličnosti optuživane za ateizam iz političkih razloga, odnosno da bi ih se ocrnilo pred javnošću, a za što je najbolji primjer slučaj Sokrata.

Srednji vijek

U srednjovjekovnoj Evropi je dominacija kršćanstva, a kasnije i Katoličke Crkve učinila javno ispovijedanje ateizma nemogućim. Svatko tko bi poricao postojanje Boga riskirao je optužbe za herezu od strane Inkvizicije. Stoga podataka o ateistima u ovom periodu ima izuzetno malo, a slično kao u slučaju antike optužbe za ateizam se moraju promatrati kao metoda političke borbe. Jedan od primjera za to je papa Bonifacije VIII koji je nakon smrti optužen za ateizam prije svega zbog svog zalaganja za svjetovnu vlast Crkve.

Islamski svijet je također ateizam tretirao kao herezu, ali je srednjovjekovna arapska filozofija zabilježila nekoliko mislilaca koji su naknadno proglašeni ateistima. Od njih je najradikalniji bio Ibn al-Rawandi.

Ateizam u Novom vijeku

Renesansa, a kasnije i Reformacija, su u Evropi 16. i 17. vijeka stvorili plodno tlo za preispitivanje mnogih dotadašnjih autoriteta i dogmi. Razvoj racionalističke i empirističke filozofije je, pak, razum i nauku stavio ispred religije. Ti su trendovi kulminirali u prosvjetiteljskom pokretu 18. vijeku čiji su vodeći predstavnici implicitno odbacivali osnovne religijske postavke, uključujući postojanje Boga. Najpoznatiji je predstavnik Denis Diderot, koji je kraće vrijeme bio zatvoren zbog optužbi za promicanje ateističkih stavova.

Pred kraj 18. vijeka su se prosvjetiteljske ideje toliko proširile među inteligencijom, ali i višom klasom vodećih evropskih država, da je javno ispovijedanje ateizma prestalo biti opasnim. U Francuskoj je tako Baron d'Holbach postala prvi samodeklarirani ateist.

Građanske revolucije u 18. i 19. vijeku su, pak, u evropske pravne sisteme uvele načelo religijskih sloboda i religijske tolerancije, a iz toga je proizlazila i sloboda javnog iznošenja ateističkih stavova. Iako neke evropske države još uvijek imaju zakone koji zabranjuju blasfemiju one su se sve rjeđe primjenjivali protiv ateizma kao takvog.

Takvu atmosferu su iskoristili mnogi znameniti filozofi koji su ateizam učinili jednim od temelja svoje filozofije. Među njih spadaju Ludwig Feuerbach, Arthur Schoppenhauer, Friedrich Nietzsche i Karl Marx.

Ateizam u 20. i 21. vijeku

Marksističko shvaćanje religije je ateizam učinilo jednim od temelja ideologije komunizma koja je zahvaljujući oktobarskoj revoluciji omogućila da ateizam postane službena politika SSSR-a, a zatim i drugih komunističkih zemalja u 20. vijeku. Ta praksa, poznata kao državni ateizam, aktivno je promovirala ateizam kao svojevrsnu državnu religiju, odnosno u većoj ili manjoj mjeri progonila ispovijedanje religije ili vjerovanje u Boga. U tome je najdalje otišla Albanija pod Enverom Hohxom u kojoj je religija godine 1967. zakonski zabranjena, a Albanija se proglasila prvom ateističkom državom na svijetu. Nakon pada komunizma, u mnogim državama je došlo do naglog procvata decenijama sputane religioznosti kao i negativnih stavova prema ateizmu koji se izjednačavao s omraženim komunističkim sistemom, odnosno smatrao antitezom tradicije i patriotizma.

U većini zapadnih zemalja se ateizam tolerirao, ali je, lišen državne sankcije, ostao u domeni intelektualne elite, odnosno radikalne omladine koja je 1960-ih napadala tradicionalne društvene institucije. Rasprostranjenost ateizma u zapadnim društvima je, s druge strane, predmet rasprave, s obzirom da se, ovisno o okolnostima, nedostatak entuzijazma za tradicionalnu religiju i njene koncepte može tumačiti i kao ateizam, i kao agnosticizam i kao jednostavna ireligioznost. Od 1980-ih u SAD, pak, ateisti sve češće dolaze u sukob s naglo ojačalim kršćanskim fundamnetalistima.

5. juna 2011. godine Svetski kongres ateista u Dablinu usvojio je deklaraciju o sekularizmu i mestu religije u javnom životu.

Eksterni linkovi

• Mihailo Vuletić, Istorija ateizma Arhivirano 2011-09-26 na Wayback Machine-u
• The History of Freethought and Atheism Arhivirano 2007-09-30 na Wayback Machine-u - by Dr. Gordon Stein Ph.D. at positiveatheism.org.