Islanda

Islanda Ísland (islandais)
Lingua uffiziala	islandais
Chapitala	Reykjavík
Furma da stadi	republica parlamentara
Schef da stadi	Guðni Th. Jóhannesson
Schef da la regenza	Bjarni Benediktsson
Surfatscha	103 125 km²
Abitants	332 529 (prim da schaner 2016)
Spessezza	3,2 abitants per km²
PNB nominal (2007)	20 003 mio. US$ (93avel)
PNB/abitants	41 739 US$ (19avel)
HDI	0,895 (31avel)
Munaida	curuna islandaisa
Imni naziunal	Lofsöngur
Di da festa naziunala	17 da zercladur
Zona d'urari	UTC+0
Numer da l'auto	IS
TLD d'internet	.is
Preselecziun	+354
L’Islanda d’enviern (maletg da satellit)

L’Islanda (per part er Republica da l’Islanda, il num uffizial è però Islanda) è cun radund 103 000 km² (terra franca 100 250 km², surfatscha da l’aua 2750 km², cun zona da pestga 758 000 km²) il segund grond stadi insular da l’Europa (suenter il Reginavel Unì). L’insla principala furma la quart gronda insla vulcanica dal mund e sa chatta gist sut il circul polar arctic. L’Islanda è stada in dals commembers fundaturs da la NATO; sco in dals paucs stadis da l’Europa dal Vest n’è l’Islanda betg commembra da l’Uniun europeica.

Geografia

Situaziun da l’Islanda sin la dorsala medio-atlantica

L’Islanda è situada en il sidost da la Grönlanda. En il nordost sa chatta l’insla Jan Mayen, en l’ost la Norvegia, en il sidost las Inslas Feroe, la Gronda Britannia e l’Irlanda.

Tranter la Grönlanda e l’Islanda maina la Via dal Danemarc. En il nord giascha la Mar da Grönlanda ed en l’ost la Mar dal Nord che furman omaduas mars lateralas da l’Ocean Arctic. En il sid da l’Islanda cumenza l’Atlantic dal Nord.

La surfatscha da l’Islanda cumpiglia 103 125 km², da quai èn 100 329 km² terra franca e 2796 km² surfatscha da l’aua. Il pli lung flum dal pajais è la Þjórsá cun 230 km. La pli auta muntogna da l’insla furma il Hvannadalshnúkur cun 2110 m.

Geologia

L’Islanda è situada sin la dorsala medio-atlantica e sa chatta uschia tant sin la platta nordamericana sco er sin la platta eurasiana. Ils cunfins da las duas plattas percurran l’insla a moda diagonala dal sidvest al nordost. Las duas plattas sa movan mintg’onn ca. 2 cm ina ord l’autra. Da l’intern da la terra vegn furnì suenter permanentamain magma, uschia che l’insla na dat betg dapart. Ils vulcans activs en l’Islanda vegnan attribuids a radund 30 sistems vulcanics.

Durant ils temps da glatsch era l’Islanda glazialisada quasi cumplettamain. Suenter ina perioda pli chauda è l’insla stada in temp bunamain senza glatsch, ma avant ca. 1000 onns hai puspè cumenzà a vegnir pli fraid. Oz cuvran ils glatschers puspè 11,1 % da la surfatscha da la terra. Il glatscher cun il pli grond volumen da l’entira Europa è il Vatnajökull. Ses glatsch ha ina grossezza da fin 1000 m.

Cuntrada

La cuntrada è segnada da vulcanissem e da la ritgezza d’aua. I dat numerus vulcans ch’èn per part activs, blers flums, lais e cascadas. Il Dettifoss è la cascada la pli ritga d’energia da tut l’Europa (sch’ins quinta il volumen d’aua per secunda × l’autezza da crudada). L’auta planira islandaisa en il center da l’insla furma in desert periglazial ed è quasi cumplettamain nunabitada. La fatscha da l’insla è er segnada d’in grond dumber da glatschers.

La costa ha ina lunghezza da 4970 km. Questa vasta extensiun resulta surtut da la regiun dals fiords islandais, en la quala la riva è enchavada fermamain. Sper l’insla principala datti ina retscha dad inslas pli pitschnas. L’Islanda è en general pauc populada: sin 40 km² datti en media duas fin quatter chasas.

Clima

Il clima sa lascha caracterisar sco oceanic e frestg. En il sid porta il Current d’Irminger in pau chalur (5 °C), entant che las costas dal nordost e sidvest èn segnadas da la fradaglia dal Current da la Grönlanda. En las parts bassas al sid da l’insla muntan las precipitaziuns annualas a 2000 mm, entant ch’ellas creschan al Vatnajökull fin a 4000 mm per onn. Las pli bassas precipitaziuns insumma vegnan mesiradas sin l’auta planira al nord da l’insla (sut 600 mm).

Pervi dal Current dal Golf è il clima pli miaivel en l’Islanda ch’en autras regiuns situadas sin quest grad da latituda. Ils envierns èn relativamain moderads e las stads plitost fraidas. Il pli chaud èsi en l’Islanda tranter mez zercladur e la fin d’avust/mez settember. En il decurs dals davos decennis èn las consequenzas dal stgaudament global sa mussadas en l’Islanda en furma d’in lev augment da las temperaturas medias. Quai ha manà ad ina retratga per part drastica da singulas lieungas da glatscher. Intgins glatschers pli pitschens, sco per exempel il glatscher Ok, èn svanids dal tuttafatg.

Las temperaturas dal di varieschan tranter 0 e 3  °C l’enviern e tranter 12 e 15 °C la stad. A l’intern dal pajais poi per part esser marcantamain pli fraid che per lung da las costas. En tschertas parts protegidas po la temperatura muntar la stad fin sur 20 °C. En il sid dal pajais datti relativamain darar naiv, in fatg ch’è d’attribuir al Current dal Golf. Las precipitaziuns las pli bassas vegnan mesiradas l’entschatta da la stad; las differenzas localas èn però fitg grondas.

Zona da temp

La zona da temp uffiziala en l’Islanda è UTC, pia il temp da Greenwich; quai cumbain ch’il pajais fiss d’attribuir geograficamain a las zonas da temp UTC−2 resp. UTC−1.

Per quel motiv va il sulegl durant ils mais da stad pir da rendì suenter mesanotg, uschia ch’igl è da vesair en il nord da l’insla in ‹sulegl da notg fauss›. In sulegl da notg per propi pon ins vesair sin l’insla Grímsey che sa chatta exactamain sin il circul polar arctic (66° 30').

L’Islanda n’enconuscha nagin’ura da stad.

Fauna e flora

Pervi dal clima arctic èn tant il reginavel da las plantas sco er quel dals animals bundant main multifars che per exempel en l’Europa Centrala u dal Sid. Tuttina porscha la natira ina vasta variaziun, la quala sa lascha observar il meglier en ils trais parcs naziunals dal pajais.

Fauna

Balena blaua cun vadè

Avant la colonisaziun da l’insla tras l’uman vivevan qua be utschels, peschs, insects, focas e vulps polaras (ch’eran probablamain arrivadas sur la Mar dal Nord schelada). E mintgatant sa perdeva qua er in urs da glatsch ch’arrivava sin in glatschun nà da la Grönlanda. Cun l’uman èn vegnids ils animals da niz, surtut nursas e chavals, ma er mieurs e ratuns ch’èn sa derasads nà dals bastiments.

Cuntrari a las ulteriuras classas d’animals è il dumber d’utschels enorm grond. A l’intern dal pajais vivan per exempel il tursch cotschen, l’auca dal bec curt e l’urblauna, en las regiuns da costa nundumbraivels utschels da mar. Ils renumads spelms che vegnan populads d’utschels attiran mintg’onn observaturs d’utschels da tut il mund.

Dals animals importads tras l’uman n’han betg tuts purtà il niz economic giavischà. Il 1771 han ins manà 13 rens en l’Islanda cun la finamira d’als pudair chatschar u da profitar dad els en autra moda. Oz vivan radund 3000 animals selvadis en l’ost dal pajais, senza che quest animal avess però purtà il success avisà. Betg meglier èsi ì a l’entschatta dal 20avel tschientaner cun l’emprova d’allevar bovs-mustgat.

Dals animals da niz ch’èn sa cumprovads meritan en spezial menziun la nursa islandaisa ed il chaval islandais. Ils mais da stad vegnan las nursas surlaschadas fin oz a sasezzas. Entaifer zonas marcadas van ellas enturn libramain; surmuntan ellas dentant las saivs u ils impediments natirals (flums, deserts, culms) sche vegnan ellas mazzadas immediatamain per evitar la derasaziun da malsognas contagiusas. L’atun vegnan ils animals puspè tschiffads en rom da la stgargiada (Réttir). Per evitar in’eventuala surpasculaziun datti quotas fixas per tegnair nursas.

Il chaval islandais è enconuschent sco ina da be paucas razzas da chavals che dumogna il tölt, in pass segir senza fasa da sigl. Il chaval è pia adina cun ina chomma per terra, quai ch’è cumadaivel per il chavaltgader e schanegia ses dies. Sco tut ils auters animals da niz vivents dastga il chaval islandais bain vegnir exportà, ma betg pli importà. Tras quai vul ins impedir che malsognas sa derasian e ch’in eventual genom ester disturbia l’allevament d’ina razza pura.

En ils flums a l’intern dal pajais vivan litgivas, salmuns ed autras spezias da peschs che migreschan per part per pliras emnas u schizunt per plirs mais en la mar.

Bundant pli gronda è la varietad dals peschs che vivan en las mars situadas enturn l’insla. Damai che currents chauds e fraids fruntan qua in sin l’auter vivan en quest cirquit radund 270 spezias en gronda quantitad.

Ultra da quai vivan en las mars enturn l’Islanda las pli diversas balenas (balena blaua, balena cun goba, orca, balena gronda e.a.) ed er delfins. La summa totala da las balenas che vivan en la regiun da l’insla vegn stimada sin 230 000 exemplars. Per part vegn er lubida la chatscha sin balenas, quai ch’è però in tema che vegn discutà a moda cuntraversa.

Flora

Plantaziun al Skorradalsvatn

La flora da l’Islanda enconuscha intginas spezias endemicas. Quai vala surtut per ils litgens e mistgels che cumparan en gronda varietad ed en ritgas colurs.

A l’entschatta dal temp da glatsch è la gronda part da las plantas ch’appartegnan a la zona temprada e subtropica svanida da l’insla (per exempel l’ischi u la planta gigantesca).

Las ulteriuras plantas èn s’adattadas al clima criv. Ins chatta per exempel diversas spezias da fendacrap e numerusas subspezias da las silenas. La silena d’ina flur è ina da las emprimas plantas ch’è buna da colonisar champs da lava; ella cumpara perquai stediamain en l’auta planira. En regiuns umidas èn da chattar numerusas umbelliferas; stimada vegn surtut l’angelica ch’ins dovra tradiziunalmain per preparar té u sco planta medicinala. Sin ils prads cultivads domineschan flurs-portg; en las regiuns muntagnardas creschan er intginas plantas ch’èn tipicas per las Alps.

Da las plantas ch’èn vegnidas importadas aposta dattan en spezial en egl las lupinas che flureschan il zercladur en lur tuns violets. Questas flurs èn vegnidas derasadas pir suenter la Segunda Guerra mundiala per stabilisar cun lur ragischs spessas ils terrens arschiglius ch’èn exposts als vents. Ellas gidan ad enritgir la terra cun oxigen e prevegnan a l’erosiun. Cun il medem intent èn vegnids semnads a las costas divers fains da dunas.

A visitaders da l’Europa Centrala dat plinavant en egl la mancanza da guauds. Dal temp che l’Islanda è vegnida colonisada sa preschentava la cuntrada autramain: radund 20 % da la surfatscha dal pajais eran surtratgs cun guauds. Veglias cronicas rapportan schizunt che l’insla saja cuverta cun guauds «da las costas fin en la muntogna». Sco quai che perscrutaziuns han purtà a la glisch, dominavan surtut guauds da badugns. Quels èn svanids successivamain tras runcadas (per gudagnar pastgiras, sco laina dad arder u per gudagnar charvun dad arder). Silsuenter èn las pastgiras vegnidas pasculadas intensivamain, uschia che scherms da plantas n’han betg pli pudì crescher. Gia suenter paucs tschientaners è l’insla stada quasi cumplettamain senza guaud. Be en paucs lieus isolads han pudì sa mantegnair pitschnas restanzas da guaud. La laina da diever è silsuenter vegnida importada per gronda part nà da la Norvegia. Oz percunter sa stent’ins da puspè replantar guauds; emprims success sa fan gia vesair.

Sper funtaunas chaudas e dutgs chauds sa derasa savens ina vegetaziun fitg ritga, premess che la cumposiziun dal terren laschia tiers quai. Aua stgaudada a moda natirala (tras geotermica) vegn er utilisada per mantegnair serras. Uschia creschan, pauc sut il circul polar arctic, schizunt bananas, ma er flurs da tagl u ivas.

Populaziun

Svilup da la populaziun

La chapitala Reykjavík

Cuntrari als blers pajais dal vest, è la populaziun creschida en l’Islanda cuntinuadamain fin l’onn 2008. Il 2006 è vegnida surpassada la marca da 300 000 abitants. La crisa economica dal 2008 ha manà ad in pitschen regress, ma il 2012 èn puspè vegnidas dumbradas 320 000 persunas.

La quota dad esters muntava tranter il 1950 ed il 1990 a radund 1,5 %, fin il 2003 è ella creschida sin 3,5 %. Las persunas da l’exteriur derivavan da quel temp surtut da la Pologna (18,2 %), dal Danemarc (8,6 %), da las Filippinas (6,0 %) e da la Germania (5,4 %).

Ils ultims onns èn stads segnads da la fugia da la champagna. Da quai èn surtut stadas pertutgadas regiuns allontanadas sco ils fiords dal vest, ils snæfellsnes u il nordost dal pajais. Ils migrants speravan da chattar meglras cundiziuns da viver e da gudogn en las citads, surtut a Reykjavík. Suenter la crisa economica dal 2008 para quest trend dentant da tschessar.

Religiun

Tar la baselgia naziunala da l’Islanda sa tracti d’ina cuminanza evangelic-luterana che vegn sustegnida e protegida dal stadi (art. 62 da la Constituziun). Betg main che 79,18 % da la populaziun appartegnan a la baselgia naziunala. Ils ulteriurs 20 % sa repartan sco suonda: diversas baselgias independentas (bundant 5 %), senza confessiun (3,25 %), catolics (3 %) sco er numerusas ulteriuras cuminanzas religiusas (cun mintgamai sut 1 %).

Lingua

L’alfabet islandais enconuscha 32 bustabs dad A sur Á ed Æ fin al Ö. Per cumparegliar: l’alfabet tudestg ha 30 bustabs, l’alfabet rumantsch (grischun) 23 (resp. 26 incl. k, w ed y).

Svilup da la lingua

Extract d’in text islandais modern

Sin l’entira insla vegn discurrì islandais. L’islandais è de facto la lingua uffiziala dal pajais, er sche quai n’è mai vegnì fixà uffizialmain. La lingua è sa sviluppada dal nordic vegl. Fin oz èn ils Islandais buns da leger texts dals emprims tschientaners suenter la colonisaziun da l’insla, damai che l’islandais scrit n’è strusch sa midà sur varga 1100 onns. Ins attribuescha quest fenomen a la posiziun isolada da l’insla. L’expressiun orala da la lingua è però tuttavia sa transfurmada en il decurs dal temp.

Pervi dal purissem linguistic islandais vegnan pleds esters immediat remplazzads tras neologissems en l’atgna lingua. Questa tenuta rigida ha per consequenza ch’ins vesa savens tant il term islandais sco er la varianta estra en il linguatg spezial correspundent. En il temp da la globalisaziun daventi dentant adina pli grev da far valair quest purissem en tut las domenas.

Nums propris

En l’Islanda furma il prenum la part principala dal num propri; nums da famiglia èn percunter strusch derasads. Enstagl da quel portan ils Islandais il num dal bab, pli darar quel da la mamma, cun la finiziun ‹figlia› (-dóttir) resp. ‹figl› (-son). In giuven Islandais ch’è il figl da Jón Einarsson e che survegn il prenum Ólafur ha pia num Ólafur Jónsson (figl dal Jón), sia sora Sigríður ha num Sigríður Jónsdóttir (figlia dal Jón).

Quests nums sa mantegnan er en cas da matrimoni. Entaifer las singulas famiglias vegnan savens dads vinavant ils medems prenums. Per evitar confusiuns survegnan blers uffants plirs prenums. Sch’insatgi sa preschenta cun «Jau hai num...», suonda per ordinari la dumonda «Figl/figlia da tgi?». Ina gronda part dals abitants da l’Islanda enconuscha l’atgna derivanza dapi il temp da la colonisaziun.

Scrittira e grammatica

En l’islandais è sa mantegnì in bustab da runas, il Þ, e trais bustabs che derivan directamain dal latin: Ð, Æ ed Ö.

Entant che gia autras linguas germanas èn enconuschentas per lur vastas reglas morfologicas e da sintaxa, èn quellas anc bundant pli cumplexas en l’islandais. Probablamain deriva er quai da la posiziun isolada da l’insla sur tschientaners ch’ha conservà furmas linguisticas fitg veglias.  

Istorgia

Temp medieval

Reconstrucziun d’in anteriur abitadi da pestgaders sper Bolungarvík

Sco scuvrider da l’Islanda vala il Viking svedais Gardar Svavarsson. Enturn il 870 ha el passentà l’enviern a Húsavík en l’Islanda dal Nord ed ha numnà l’insla tenor sai Garðarsholmur (Gardarsholm).

Il proxim scuvrider Flóki Vilgerðarson duai avair empruvà da chattar Garðarsholmur cun agid da trais corvs. Davart questa metoda da navigaziun in pau speziala relata il ‹Landnámabók›. Tenor questa ed autras funtaunas scrittas duai l’Islanda esser vegnida colonisada vers la fin dal 9avel ed a l’entschatta dal 10avel tschientaner tras emigrants derivants da la Norvegia e d’auters pajais scandinavs sco er tras colonisaturs celtics.

Chats archeologics cumprovan però che la regiun era gia vegnida visitada pli baud. Sin las Vestmannaeyjar (verbalmain ‹las inslas dals umens occidentals›) èn vegnids a la glisch ils fundaments d’ina tipica chasa lunga norvegiaisa dal 7avel tschientaner.

En l’Europa Centrala stat il temp medieval sut l’ensaina dals differents reginavels che sa rivalisavan per la curuna imperiala. En l’Islanda è percunter gia sa sviluppada da l’entschatta ennà ina furma da la societad oligarchica. Suenter la democrazia greca da l’antica vala l’althing islandais, ensemen cun il løgting da las Inslas Feroe, sco in dals emprims sistems parlamentars en l’Europa. Tar l’althing sa tracti d’ina assamblea cun cumpetenzas tant legislativas sco er giudizialas che sa radunava mintg’onn a Þingvellir. L’organ da decisiun per propi furmava la Lögrétta, la radunanza dals goði. Da quels devi oriundamain 36, pli tard 39 e la finala èn anc vegnids vitiers ils uvestgs (a partir dal 1056). Tar las discussiuns e deliberaziuns ch’avevan lieu avant las decisiuns vegnivan ils goði sustegnids da mintgamai dus assistents. Ultra da quai eran els dependents dal sustegn da lur suita d’umens libers. La gronda part da la populaziun era dentant exclusa da quest ravugl (nunlibers e dunnas).

La furma da regnar dals goði era sa furmada en rom da la colonisaziun da l’insla tras 400 famiglias da capos norvegiais. Questa furma guvernamentala ha pudì sa mantegnair bunamain 300 onns; il 1262 è ella ida a fin cun la sutmissiun da l’Insla sut ils Norvegiais.

Tenor l’istoriografia populara ha Erik il Cotschen scuvert l’onn 982 la Grönlanda partind da l’Islanda. En realitad eran gia Snorri Sturluson e Snæbjörn Galti arrivads en la Grönlanda da l’Ost. Erik il Cotschen è percunter stà l’emprim ch’è navigà enturn la costa dal sid e ch’ha cuntanschì la costa dal vest da la Grönlanda.

L’onn 1000 è l’Islandais Leif Eriksson sbartgà al nord da Terranova ed ha fundà là ina colonia (che n’è dentant betg stada da lunga durada). Gia in pèr onns pli baud aveva Bjarni Herjúlfsson scuvert il nov continent. El era ì a perder, aveva vis la costa da l’America, ma n’era betg sbartgà, mabain puspè returnà en la Grönlanda. Medemamain enturn l’onn 1000 han ils Islandais decis tras l’althing da sa convertir al cristianissem.

L’onn 1262 è l’Islanda vegnida sut domini norvegiais. Il 1380 è la Norvegia sezza vegnida suttamessa dals Danais. Entaifer l’Uniun da Kalmar ch’è sa constituida il 1380 èn l’Islanda e la Norvegia vegnids guvernads sut la curuna danaisa.

Temp modern

Ediziun stampada da l’‹Edda› da Snorra dal 1666

L’onn 1552 è vegnida messa tras en l’Islanda la refurmaziun, e quai sin cumond dal retg danais Christian III.

Monopols da commerzi, l’emprim da vart da la Norvegia, pli tard da vart dal Danemarc, han bloccà sur lung temp il svilup da l’Islanda. La Pasch da Kiel dals 14 da schaner 1814 ha anc sigillà ina giada la predominanza danaisa. La Norvegia sezza è vegnida attribuida a la Svezia, ha dentant pudì sa metter sin via vers l’independenza. L’onn 1874 ha l’Islanda festivà il millennari da sia colonisaziun. En quest connex èn ins s’orientads da nov a las veglias tradiziuns ed ha laschà reviver l’althing. A medem temp èsi reussì da rumper tras las restricziuns da commerzi e da metter en vigur ina nova constituziun. Il 1904 ha il Danemarc alura concedì als Islandais l’autonomia giavischada e dapi il prim da december 1918 furma l’Islanda in stadi suveran. Enfin la fundaziun da la republica ils 17 da zercladur 1944 è il retg danais Christian X però restà il schef da stadi islandais.

20avel tschientaner

Il 1911 è vegnida fundada l’Universitad da l’Islanda. Il 1915 è vegnì concedì a las dunnas il dretg da vuschar, il 1917 è vegnida furmada l’emprima regenza. Il 1918 è l’Islanda daventada independenta, ma è restada en uniun reala cun il Danemarc; quel onn è la bandiera islandaisa vegnida tratga si per l’emprima giada uffizialmain.

Il settember 1939 ha cumenzà la Segunda Guerra mundiala. Ils 10 da matg 1940 han truppas britannicas occupà l’Islanda cun violar sia neutralitad. Cun quest’acziun vuleva la Gronda Britannia prevegnir ad in’eventuala invasiun tras il Reich tudestg. Il 1941 han truppas americanas cumplettà e per gronda part remplazzà ils schuldads britannics.

Ils 17 da zercladur 1944 è vegnida proclamada la Republica Democratica Islanda. Il Danemarc era da quel temp anc occupà dals Tudestgs. Dapi il 1946 appartegna l’Islanda a las Naziuns unidas, il 1949 è il pajais stà in dals stadis fundaturs da la NATO.

Dapi il 1994 fa l’Islanda part dal Spazi economic europeic; il 2001 è entrada en vigur la Cunvegna da Schengen.

21avel tschientaner

En la politica islandaisa na datti dapi daditg nagina posiziun clera areguard in’eventuala adesiun a l’Uniun europeica. La dumonda spinusa è surtut quella dals dretgs da pestga. Da quels è l’insla dependenta sco nagin auter stadi europeic. Il 2009 ha l’Islanda bain deponì tar l’Uniun europeica ina dumonda d’entrada. L’ulteriur svilup resta però avert.

Fin en il 20avel tschientaner è l’Islanda stada in pajais dominà da l’agricultura e da la pestga. A l’entschatta dal 21avel tschientaner sa preschenta il maletg en autra guisa: il 2003 eran be pli 10 % da las persunas cun activitad da gudogn engaschadas en il sectur primar, entant che 18 % lavuravan en il sectur secundar e 72 % en il sectur terziar.

L’Islanda è stada in dals pajais pertutgads il pli fitg da la crisa economica ch’ha durà dal 2007 fin il 2011. Tranter l’october 2007 e l’october 2008 ha la valuta naziunala, la curuna islandaisa, pers betg main che 70 % da sia valur envers l’euro. Las bancas dal pajais èn sa mussadas spezialmain sensiblas per crisas, damai ch’ellas èn entretschadas fitg ferm en interdependenzas internaziunalas. L’october 2008 ha la regenza islandaisa perquai decidì da naziunalisar l’entir sectur da bancas per evitar il bancrut statal. Enfin il 2011 ha la situaziun critica dentant pudì vegnir surmuntada per ina buna part.

Politica

Structura dal stadi

Sedia dal parlament da l’Islanda (Althing)

Dapi ils 17 da zercladur 1944 è l’Islanda ina republica parlamentar-democratica independenta. Schef da stadi è il president islandais. Las fatschentas da la regenza maina il primminister.

La legislativa ch’ha surpiglià il num Althing consista da 63 represchentants. La giudicativa sa divida en dretgiras districtualas ed en la dretgira superiura ch’ha er la funcziun da dretgira constituziunala.

Sin l’index da democrazia dal magazin ‹The Economist› figurescha l’Islanda il 2012 sin la terza plazza mundiala suenter la Norvegia e la Svezia ed avant il Danemarc.

Partidas

Fin la mesadad dals onns 1970 ha l’Islanda enconuschì in sistem da quatter partidas cun la Partida independenta (conservativa), la Partida progressiva (liberala), la Partida socialdemocrata e l’Allianza populara (socialistica).

Dapi lura ha l’emprova d’unir las partidas da l’ala sanestra manà a la fundaziun da duas novas partidas: l’Allianza socialdemocrata e proeuropeica ed il Moviment sanester-verd. Da l’Allianza fa er part l’Allianza da dunnas, a la quala igl era reussì sco emprima partida da dunnas en tut il mund d’occupar sezs en in parlament naziunal.

Sindicats

En l’Islanda datti divers sindicats da branscha ed in’uniun sindicala. Dapli che 90 % dals emploiads dependents èn organisads (cumbain che la tendenza è degressiva). Cun quai giogan ils sindicats ina rolla ch’è unica quasi en tut il mund. Pli u main tut ils secturs da la vita (rentas, sistem da sanadad, instituziuns d’uffants e giuvenils, organisaziuns culturalas e.a.) vegnan manischads cumplettamain u parzialmain a moda sindicala.

Commembranza en organisaziuns internaziunalas

L’Islanda è tranter auter commembra da las suandantas organisaziuns: Naziuns unidas (dapi il 1946), NATO (dapi il 1949), Cussegl da l’Europa (dapi il 1949), Cussegl nordic (dapi il 1952), Associaziun europeica da commerzi liber (dapi il 1960), OECD (dapi il 1961), UNESCO (dapi il 1964), OSCE (dapi il 1975/1992), Spazi economic europeic (dapi il 1994) e WTO (dapi il 1995).

Sutdivisiun administrativa

Sutdivisiun da l’Islanda en circuls

Politicamain è l’Islanda partida en otg regiuns: Höfuðborgarsvæðið, Suðurnes, Vesturland, Vestfirðir, Norðurland vestra, Norðurland eystra, Austurland e Suðurland. Questas otg regiuns vegnan sutdivididas (tradiziunalmain, ma betg areguard l’administraziun) en radund 20 circuls. Al nivel administrativ il pli bass existan 74 vischnancas (situaziun dal 2014). Las tschintg vischnancas las pli grondas furman (mintgamai cun il dumber d’abitants dal prim da schaner 2014): Reykjavíkurborg1 (121 230), Kópavogur1 (32 08), Hafnarfjörður1 (27 357), Akureyri (18 103) e Reykjanesbær (14 527).

Radund 93 % da la populaziun islandaisa viveva il 2008 en citads. En la chapitala Reykjavík eran quai il 2013 betg main che 118 918 dals 321 857 abitants dal pajais. Quest aut grad d’urbanisaziun è d’attribuir a la fugia da la champagna ch’è sa fatga valair en l’Islanda a partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner.

Ultimamain ha ina buna part da las vischnancas ordaifer il territori d’aglomeraziun da la chapitala dentant puspè pudì augmentar il dumber d’abitants. Da las otg regiuns pon tschintg preschentar in svilup da la populaziun positiv. Be las vischnancas en il nordvest da l’insla han anc adina cifras sbassantas.

Militar

L’Islanda na posseda uffizialmain nagin agen militar. La protecziun da la costa giascha en ils mauns da la guardia da costa che consista da radund 120 persunas. Quella è munida cun bartgas da patruglia, in aviun da surveglianza e plirs helicopters. En cas da malauras surpiglian ils helicopters incumbensas da salvament. Da forzas da la guardia da costa e da la polizia sa recrutescha er il contingent islandais che fa part da missiuns da las Naziuns unidas e da la NATO. En cas d’urgenza è l’Islanda s’obligada da prestar servetschs medicinals.

Dapi la Segunda Guerra mundiala èn ils Stadis Unids stads preschents permanentamain sin l’insla cun forzas armadas. Durant la Guerra fraida serviva l’Islanda als Stadis Unids ed a la NATO sco punct da sustegn cunter sutmarins sovietics. En ina cunvegna bilaterala dal 1951 eran ils Stadis Unids plinavant s’obligads da proteger l’Islanda cunter eventuals invasurs.

Il 2006 èn ils Stadis Unids sa retratgs cun tut lur forzas armadas, e quai a moda unilaterala e per surpraisa da l’Islanda. A basa da la cunvegna vertenta garanteschan ils Stadis Unids bain vinavant protecziun militara. Per marcar er fisicamain preschientscha militara, ha l’Islanda però lantschà supplementarmain cun divers partenaris da la NATO campagnas da patruglia en l’aria. Ultra da quai collavuran las forzas armadas da l’Europa dal Nord adina pli stretgamain; en quest context ha l’Islanda instradà mesiras da segiranza cun la Norvegia ed il Danemarc.

Infrastructura

Traffic

Traffic sin via

Tipica tavla da traffic islandaisa

L’Islanda cumpiglia radund 13 000 km vias, da las qualas bundant 4300 km èn asfaltadas. La via circulara nr. 1 è la pli lunga via; ella maina enturn l’entira costa (senza resguardar las peninslas). Questa via d’ina lunghezza da radund 1336 km è vegnida terminada il 1974. Fin il 1968 era en vigur en l’Islanda il traffic a sanestra.

L’Islanda na posseda naginas autostradas. Percunter è la via tranter Keflavík e Reykjavík vegnida schlargiada ad ina via directa a quatter vials. Era en l’aglomeraziun da la chapitala existan intginas vias d’apport da fin a sis vials.

Ozendi èn la via circulara ed ils impurtants straduns asfaltads. Las ulteriuras vias èn per gronda part cuvertas cun glera. L’auta planira islandaisa è perquai ina destinaziun da viadi che vegn frequentada savens cun vehichels champesters (offroad). Pervi da la vegetaziun sensibla ed il privel d’erosiun èsi però scumandà strictamain da bandunar cun quests vehichels las vias. E per far frunt a glatsch viv e scuflads è la gronda part dals autos munida l’enviern cun guttas (spikes).

Sin l’entira insla na curseschan nagins trens. Be tranter il 1913 ed il 1917 hai dà a Reykjavík ina viafier da transport che manava crappa da l’Öskjuhlíð al port.

Traffic d’aviaziun

La pli gronda aviaziun internaziunala è situada sper Keflavík, ca. 60 km en il vest da Reykjavík. La societad aviatica locala Icelandair collia l’insla cun numerusas destinaziun europeicas ed americanas. En l’entir pajais datti en tut 98 plazzas d’aviaziun.

Navigaziun

Ils impurtants ports da l’insla furman Akureyri, Grundartangi, Hafnarfjörður, Hornafjörður, Reykjavík e Seyðisfjörður. Quest ultim offrescha la suletta navetta per autos che circulescha tranter l’Islanda e la terra franca europeica (Danemarc, fin il 2008 er Norvegia e Scozia). Ina navigaziun fluviala n’enconuscha l’Islanda betg.

Traffic public

Il sistem da bus Strætó a Reykjavík porscha bunas colliaziuns en la citad e vers ils avantlieus Seltjarnes, Kópavogur, Hafnarfjörður, Garðabær e Mosfellsbær. Daspera collian diversas ulteriuras interpresas da bus las differentas parts da l’insla.

Telecommunicaziun

En l’Islanda datti radund 190 500 attatgs da telefon e bundant 290 000 telefons mobils (situaziun dal 2004). L’insla è colliada cun l’internet sur trais cabels sutmarins (Cantat-3, Farice-1 e dapi il 2008 er Greenland Connect).

Economia

Datas da basa

Avant la crisa da finanzas dal 2008 sa preschentava l’economia islandaisa a moda stabila. Il 2005 ha il product naziunal brut cuntanschì in index da 129 en congual cun ils ulteriurs stadis da l’Uniun europeica. La crisa ha lura svalità massivamain la curuna islandaisa e manà ad in’auta inflaziun. Er la quota da dischoccupaziun è s’augmentada da 1 % (avrigl 2008) sin 6,4 % (october 2010).

En il fratemp è la situaziun puspè sa stabilisada per ina buna part. E malgrà la crisa da finanzas giascha l’Islanda areguard las entradas per persuna sin l’emprima plazza mundiala. Questa cifra è dentant da metter en connex cun las autas taglias ed ils auts custs da viver. Ils products da mintgadi custan en general bler, damai che l’Islanda è dependenta en tut ils secturs da l’exteriur e pervi da la posiziun perifera da l’insla che chaschuna auts custs da transport.

L’aspectativa da vita dals Islandais è ina da las pli autas dal mund. Ed er sin la glista dal stadi da svilup uman (Human Development Index, HDI) ha l’Islanda remplazzà a partir dal 2007 la Norvegia sin l’emprima plazza mundiala.

10 % dals Islandais vivan da la pestga. Bundant 50 % lavuran en il sectur da servetschs. Exportads vegnan surtut peschs e maschinas. L’agricultura islandaisa è sa spezialisada sin animals da niz (surtut nursas, chavals islandais e bovs).

Export ed import

Ils partenaris d’export principals furman ils Pajais Bass (30,7 %, situaziun dal 2009), il Reginavel Unì (12,8 %), la Germania (11,3 %), la Norvegia (5,8 %) e la Spagna (4,8 %).

Ils pli impurtants partenaris d’import èn la Norvegia (13,0 %), ils Pajais Bass (8,6 %), la Germania (8,3 %), la Svezia (8,1 %) ed il Danemarc (7,3 %).

Agricultura

Stgargiada da nursas

Ina gronda part da l’insla consista da deserts da lava ch’ins na po trair a niz ni per abitar ni per l’agricultura. Quai pertutga vastas parts da la retroterra (auta planira islandaisa). Ultra da quai èn 11 % dal pajais surtratgs cun glatschers.

Las regiuns abitadas sa chattan per gronda part per lung da las costas. 20 % da la surfatscha fritgaivla vegnan duvrads per l’allevament da muvel extensiv (en spezial nursas e chavals), be 1 % per cultivar granezza u auters fritgs dal funs.

Areguard la pasculaziun è sa sviluppada en l’Islanda in’atgna furma dal pastoralissem mobil. Per distgargiar las pastgiras en la bassa, pasculeschan las nursas ed ils chavals durant la stad libramain sin las pastgiras da la planira auta. Durant quest temp da pasculaziun suondan ils animals la vegetaziun la pli frestga; perquai vala la charn d’agnè islandais sco spezialmain savurusa. En il decurs dal settember/october vegnan ils animals chatschads ensemen a chaval e manads enavos sin las pastgiras enturn ils territoris abitads, nua ch’els passentan l’enviern. La stgargiada è mintgamai in mument tut spezial, al qual er ils scolars vegnan manads cun bus e che finescha la saira cun in bal festiv.

Pestga

Pervi da sia situaziun a l’ur da duas plattas continentalas èn ils reviers da chatscha enturn l’Islanda spezialmain ritgs. La mar cuntegna bler fitoplancton, il qual furma la basa da la chadaina da nutriment oceanica.

Economicamain dependa l’Islanda fermamain da la pestga (quella cumpiglia betg main che 76 % da tut ils exports). Per proteger ils reviers da pestga è vegnida decretada gia il 1631 ina zona da protecziun da 32 miglias marinas. Quella è dentant puspè vegnida schliada e remplazzada pir il 1901 tras ina zona da trais miglias. Suenter la Segunda Guerra mundiala ha la pestga cun agid da bastiments moderns manà ad in’explotaziun excessiva, uschia che la zona da protecziun ha stuì vegnir schlargiada successivamain. Quai ha adina puspè manà a conflicts cun ils pestgaders dal Reginavel Unì (uschenumnadas Guerras da merluz). Il 1975 è la zona vegnida extendida sin 200 miglias, quai che vala oz sco standard renconuschì dal dretg internaziunal.

Malgrà la gronda muntada da la pestga, lavuran be radund 5,2 % da la populaziun cun lavur pajada directamain sin bastiments e 6,7 % en l’ulteriura elavuraziun dals peschs. Quai è d’attribuir a l’aut grad da lavur maschinala en tut ils pass da producziun.

Turissem

Il turissem furma la pitga economica la segund impurtanta. Surtut il turissem da stad gioga ina gronda rolla: stimads vegnan la natira, ils glatschers, il turissem da chavaltgar e bleras autras activitads. Il 2004 han 362 000 turists da l’exteriur visità l’Islanda; quels derivan surtut da la Gronda Britannia, dals Stadis Unids e da la Germania. La cumpart dal turissem al retgav tras l’export munta a 13 %.

Entant ch’ins dumbrava il 1950 be 4000 visitaders, è questa cifra creschida il 1995 sin 190 000. L’onn 2000 han 300 000 turists visità l’Islanda, e cun quai per l’emprima giada dapli persunas che quai che l’insla ha abitants stabels.

L’augment dal turissem ha purtà entradas supplementaras als hotels en las citads ed a las numerusas pensiuns or sin la champagna. Da l’autra vart profiteschan er interpresas da transport da questa creschientscha, damai che l’Islanda sa lascha be cuntanscher cun l’aviun u cun il bastiment.

Economia d’energia

La producziun d’energia en l’Islanda succeda cumplettamain sur energias regenerablas: 73 % en furma da forza idraulica e stgars 27 % en furma da geotermia. Actualmain crescha plinavant la cumpart d’energia da vent.

Ina gronda part da l’energia vegn duvrada da l’industria gronda (surtut per l’elavuraziun d’aluminium). La regenza da l’Islanda emprova era da carmalar l’industria internaziunala en il pajais cun l’argument da pudair profitar dals custs d’electricitad ils pli bass en l’entira Europa. Per pudair furnir las quantitads d’energia basegnadas ston dentant vegnir construids gronds implants da forza idraulica e da geotermia che chaschunan per part intervenziuns massivas en la natira.

Cultura

Litteratura

Tras ils tschientaners e fin il di dad oz èsi da tut las spartas culturalas surtut la litteratura ch’ha marcà la cultura islandaisa. Ina da las ovras las pli enconuschentas da la veglia litteratura islandaisa furma l’‹Edda›. Sut quest num vegnan per regla resumadas duas ovras, l’uschenumnada ‹Edda da chanzuns› e l’‹Edda da Snorra›, la quala Snorri Sturluson ha scrit enturn l’onn 1220. L’‹Edda da Snorra› è ina ritga funtauna areguard la mitologia nordica e l’art poetic. Las ditgas e legendas islandaisas (saga u sögur) dal 13avel e 14avel tschientaner n’han betg be furmà la basa per l’ulteriur svilup da la litteratura da l’Europa dal Nord, mabain han segirà a l’Islanda ina plazza entaifer la litteratura mundiala. Il temp che vegn descrit en quest ciclus tanscha da la colonisaziun da l’Islanda enturn il 860 fin en il 11avel tschientaner. Ulteriuras sagas furman la Konungasögur (legenda dals retgs), la Fornaldarsögur (legenda dal temp primar), la Sturlungensaga (legenda da Sturlungen) e la Byskupasögur (legenda da l’uvestg).

Entaifer la litteratura moderna è da menziunar en spezial il titular dal Premi Nobel Halldór Laxness (1902–1998). L’ultim temp vegnan surtut stimads ils crimis da l’autur Arnaldur Indriðason ch’èn vegnids translatads en numerusas linguas e ch’han figurà en divers pajais sin las glistas da bestsellers.

Art figurativ

Ils emprims colonisaturs da l’Islanda han bain purtà cun sai l’art popular da la Norvegia – ed ils Vikings valevan sco buns artists –, ma pervi dal clima criv e per mancanza da resursas èn blers documents da l’art figurativ ids a perder en il decurs dals tschientaners. Uschia ha in svilup per propi, per exempel entaifer la pictura, cumenzà pir en il temp modern. Tar ils pli impurtants artists da l’Islanda tutgan Sigurður Guðmundsson (1833–1874), Þórarinn B. Þorláksson (1867–1924), Ásgrímur Jónsson (1876–1958), Jón Stefánsson (1881–1962) e Jóhannes Sveinsson Kjarval (1885–1972). Enconuschents sculpturs èn Einar Jónsson (1874–1954), Ásmundur Sveinsson (1893–1982), Sigurjón Ólafsson (1908–1982) e Gerður Helgadóttir (1928–1975).

A partir dal 20avel tschientaner ha l’art islandais recepì pli e pli ferm las tendenzas generalas europeicas e mundialas. Impurtantas instituziuns furman il ‹CIA.IS – Center for Icelandic Art› u ils festivals ‹Reykjavík Arts Festival› e ‹SEQUENCES real time festival›, daspera er il magazin ‹LIST icelandic art news›.

Fotografia

La fotografia islandaisa cumpiglia in vast spectrum. Magnús Ólafsson (1862–1937) ha documentà las cundiziuns da viver d’in temp ch’è stà segnà dal svilup tecnologic, da midadas socialas e da l’urbanisaziun. Sigriður Zoëga (1889–1968) è sa deditgà surtut a la fotografia da purtret e Vigfús Sigurgeirsson (1900–1984) a la fotografia da cuntradas.

Dals fotografs contemporans è da menziunar surtut Ragnar Axelsson (* 1958, enconuschent sut ses pseudonim RAX) che lavura per ‹National Geographic›, ‹Time›, Life›, ‹Stern›, ‹Le Figaro› ed autras revistas da renum mundial.

Musica

Björk

La musica tradiziunala da l’insla è segnada dal chant en furma da dialog e da chanzuns a rima. In’enconuschenta furmaziun che tgira la musica tradiziunala èn ils Álftagerðisbræður.

Tar ils enconuschents cumponists da la musica classica tutgan Jón Ásgeirsson, Hafliði Hallgrímsson e Jón Leifs. A Reykjavík residiescha l’Orchester sinfonic da l’Islanda che dat er concerts a l’exteriur.

Entaifer la musica moderna è da menziunar en spezial in num ch’è daventà enconuschent en tut il mund: la chantadura e musicista Björk. Avant sia carriera sco solista aveva ella chantà en la furmaziun islandaisa Sugarcubes, ina band alternativa ch’aveva medemamain cuntanschì renum mundial en ils onns 1980 e 1990.

Dapi il 1999 ha lieu a Reykjavík mintg’onn il ‹Rockfestival Iceland Airwaves›. Plinavant ha l’Islanda ina scena da jazz activa che sa scuntra mintgamai cun artists internaziunals al ‹Reykjavík Jazz Festival›.

Teater e film

La pli impurtanta sala da teater è il Þjóðleikhúsið a Reykjavík. Là sa chattan plinavant il Borgarleikhúsið ed ulteriurs teaters pli pitschens. Ordaifer la chapitala meritan ils teaters da Hafnarfjörður e da Akureyri menziun speziala. Per part vegnan er inscenads tocs che sa basan sin las sagas dal temp medieval.

Puncts culminants entaifer il film islandais contemporan furman: ‹Í skugga hrafnsins› (‹Der Schatten des Raben›) da Hrafn Gunnlaugssons (1988), ‹Börn Náttúrunnar› (‹Children of Nature – Eine Reise›) da Friðrik Þór Friðriksson (1992) e ‹Nói Albínói› da Dagur Kári (2003).

Museums

Sper divers museums d’art documenteschan il Museum naziunal e la Galaria naziunala a Reykjavík sco er divers museums pli pitschens il patrimoni cultural da l’insla. Per part vegn quai er fatg en furma da museums al liber (sco per exempel Glaumbær).

A Húsavík datti ultra da quai in museum da balenas ed a Hofsós in museum che sa deditgescha a la vita ed al destin d’Islandais emigrads en ils Stadis Unids ed en il Canada.

Attracziuns

Geysir a Haukadalur

Þingvellir sco lieu da radunanza tradiziunal da l’althing è gia vegnì declerà il 1928 sco parc naziunal ed è vegnì inscrit il 2004 en la glista dal Patrimoni cultural mundial. Quest lieu istoric fa part da l’uschenumnà Golden Circle, ina tura dal di ch’è fitg populara tar ils turists. Quella cumpiglia er la cascada Gullfoss ed il territori da geotermia a Haukadalur cun ses geysirs.

L’Islanda è vegnida furmada dals dus elements fieu e glatsch, vul dir da vulcans e glatschers. En il nord dal pajais, per exempel al Lai da Mývatn, pon ins observar il vulcanissem en tut sias furmas (al vulcan central Krafla); il medem vala per l’enconuschent vulcan Hekla situà en il sid da l’insla. Ils pli enconuschents glatschers da l’Islanda, sin ils quals ins po er sa mover cun schlieusas a motor u jeeps, èn il Langjökull, il Vatnajökull ed il Mýrdalsjökull.

Sper Þingvellir existan en l’Islanda anc trais ulteriurs parcs naziunals. En vischinanza da la chapitala è situà il Parc naziunal Snæfellsjökull che cumpiglia il vulcan da glatscher da medem num. En il sid giascha il Parc naziunal Vatnajökull ed en il nordost il Parc naziunal Jökulsárgljúfur.

Er l’auta planira islandaisa porscha numerusas bellezzas da la natira. Ins la po per exempel traversar sin las pistas da Kjölur, Kaldidalur u Sprengisandur. Da qua han ins ina buna vista sin las pli diversas furmas da glatschers. Ed ils territoris ad auta temperatura (Landmannalaugar ed il Kerlingarfjöll) èn enconuschents per las colurs multifaras da lur muntognas.

En pli cumpiglia l’insla divers fiords, ils enconuschents lieus d’observar utschels e pussaivladads d’observar balenas.

Ultra dals territoris da skis ed autras pussaivladads da far sport porscha en spezial la chapitala Reykjavík ina vasta activitad culturala. Sper las purschidas menziunadas survart (museums, festivals) vala ina visita sin l’insla Viðey la paina u ch’ins po visitar la chasa Höfði, nua ch’ha gì lieu il 1986 l’inscunter istoric tranter Reagan e Gorbatschow.

Societad

Fatgs socials

L’Islanda posseda in vast sistem social. Sper assicuranzas da malsauns, da rentas, d’accident e da dischoccupads datti er in’assicuranza da famiglia. Tut questas ovras socialas vegnan organisadas tras l’Institut statal per segirezza sociala. La finanziaziun succeda sur contribuziuns che vegnan purtadas da tut ils pajataglia. Er il sectur da la sanadad en l’Islanda è bain sviluppà.

L’Islanda sa stenta da pratitgar l’egualitad da las schlattainas. Il pajais sa distingua er tras sia tenuta liberala envers l’omosexualitad; dapi il 2010 èn pussaivlas lètgs da medema schlattaina.

La cumpart da las persunas activas cumpigliava il 2010 78,2 % da l’entira populaziun; quai è in pau dapli che la media dals stadis commembers da l’Uniun europeica. La quota da dischoccupads munta a 8,5 %. Las entradas per chau giaschan – suenter il Luxemburg, la Norvegia, la Svizra ed il Danemarc – sin la tschintgavla plazza dals stadis commembers da l’OECD.

Sistem da furmaziun

En l’Islanda cumpiglia la scola cumplessiva las classas 1–10, il gimnasi las classas 11–14. Il sectur terziar sa cumpona da set scolas autas cun radund 16 500 students; la pli impurtanta è l’Universitad da l’Islanda ch’è vegnida fundada il 1911.

Dapi il 1999 vegn instruì l’englais sco emprima lingua estra (a partir da la 5avla classa), il danais è crudà sin il segund plaz e vegn instruì a partir da la 7avla classa. In’ulteriura lingua estra (p.ex. tudestg) po vegnir elegida a partir da la 9avla classa.

Entaifer l’OECD è l’Islanda in dals pajais ch’investescha il pli bler en la furmaziun. Entaifer il Studi da PISA è il pajais vegnì il 2007 27avel (da 57 stadis participants).

Medias

Enconuschentas gasettas en l’Islanda èn: ‹Morgunblaðið›, ‹Fréttablaðið› e ‹Dagblaðið Vísir›. Il pajais posseda in emettur da radio da dretg public (Ríkisútvarpið, RÚV) e 13 emetturs privats. Medemamain datti in emettur da televisiun da dretg public ed otg privats. Cun la Icelandic Modern Media Initiative posseda il pajais ina legislaziun da medias che protegia spezialmain il schurnalissem investigativ sur l’internet.

Sport

La squadra naziunala da ballamaun

Il sport naziunal tradiziunal da l’Islanda è glíma, ina furma da lutgar. Ils dus concurrents dastgan be tschiffar in l’auter per la tschinta e ston empruvar da far perder l’adversari l’equiliber. La tschinta dal victur dal campiunadi naziunal sa numna Grettisbeltið tenor l’erox da saga Grettir il Ferm.

In dals sports ils pli populars en l’Islanda furma il chavaltgar. Er a chaschun d’occurrenzas internaziunalas cuntanschan concurrents da l’Islanda adina puspè buns resultats, surtut cun lur agens chavals islandais.

Areguard ulteriurs sports èsi difficil per in pajais cun ina populaziun uschè pitschna da pudair concurrer internaziunalmain. Quai reussescha dentant adina puspè a la squadra naziunala da ballamaun (p.ex. final olimpic 2008). Il pli grond success d’in atlet singul al nivel mundial è stada la medaglia d’argient da Vilhjálmur Einarsson en il sigl tripel a chaschun dals gieus olimpics dal 1956.

Ultra da quai è da menziunar ch’il gieu da schah è ordvart popular en l’Islanda. Cun nov gronds maisters activs ha l’Islanda in grond maister per 35 000 abitants, quai ch’è la pli auta valur en tut il mund.

Tradiziuns ed usits

Cuschina

Tar la cuschina islandaisa sa tracti d’ina tipica cuschina da l’Europa dal Nord, cun bler pesch e charn-nursa. Ella cumpiglia intginas spezialitads (sco Þorramatur) che vegnan surtut servidas da dis da festa. E vi da tschertas spezialitads tipicas ston visitaders d’auters pajais er s’endisar l’emprim: chau-nursa fimentà, squagl fermentà u cugliuns-tschanc mess en purment.

Cultura da bogn

L’Islanda è enconuschenta per sia cultura da bogn tut speziala. Funtaunas chaudas èn gia vegnidas utilisadas en il temp medieval per sa recrear e far bogn; intginas da quellas han ins pudì cumprovar archeologicamain.

Ozendi datti gia a Reykjavík betg main che set bogns termals al liber ed er en las ulteriuras parts da l’insla vegn questa cultura cultivada intensivamain. Il bogn liber Laguna blaua sper Grindavík è schizunt sa sviluppà ad in’attracziun turistica.

Er blers bogns (cuverts), hotels e chasas privatas possedan atgnas funtaunas chaudas ch’èn vegnidas chavadas aposta (uschenumnads ‹hot pots›).

Firads

En l’Islanda vegnan observads ils firads cristians usitads. Ultra da quai vegnan festivads: l’emprim di da stad (tranter ils 19 e 25 d’avrigl), il di da lavur (prim da matg), il di dals mariners (emprima dumengia dal zercladur), la festa naziunala (17 da zercladur), il di dals commerziants (emprim glindesdi d’avust) ed il di da la suveranitad (prim da december).

Ina tradiziun speziala dal temp da Nadal furman ils jólasveinar, ils tredesch ‹cumpogns da Nadal› che vegnan tranter ils 12 da december ed ils 6 da schaner en ils lieus abitads a far lumparias, ma er a guardar sch’ils uffants èn stads bravs.

Cumbain che l’Islanda è colliada istoricamain e culturalmain cun la Scandinavia – e malgrà la vischinanza geografica da l’insla al circul polar arctic –, n’enconuschan ils Islandais nagina festa da mesastad.

Persuenter è la festa da l’emprim di da stad tenor il vegl chalender islandais (sumardagurinn fyrsti) fitg populara. Gia ditg avant la tradiziun dals regals da Nadal vegnivan regaladas quel di pitschnas chaussas als confamigliars e parents per engraziar per il temp passentà e giavischar ina bella stad.

Tar il di dals mariners, dals commerziants e dals students sa tracti da dis libers ch’èn sa sviluppads oravant tut en il decurs dal 20avel tschientaner.

Il di naziunal vegn festivà ils 17 da zercladur en regurdientscha dal di da naschientscha da Jón Sigurðsson (1811–1879). El era stà in propugnatur decidì da l’independenza islandaisa. Ils 17 da zercladur 1944 è vegnida proclamada la republica a Þingvellir.

Litteratura

• Bernhard Hantzsch: Beitrag zur Kenntnis der Vogelwelt Islands. Friedländer, Berlin 1905 (online tar Biodiversity Heritage Library).
• Andri Snær Magnason: Traumland. Was bleibt wenn alles verkauft ist? orange-press, Freiburg im Breisgau 2011, ISBN 978-3-936086-53-9.
• Martin Schwarzbach: Führer zu geologischen Flugexkursionen in Island. Sonderveröffentlichungen des Geologischen Institutes der Universität Köln, Cologna 1973, 47 pp (pdf 6 MB).