Guerra da trent'onns

Illustraziun d’orrurs da la Guerra da trent’onns

La Guerra da trent’onns (1618–1648) è stada in conflict per l’egemonia entaifer il Sontg Imperi roman e l’Europa ed a medem temp ina guerra religiusa. A nivel europeic è prorutta l’opposiziun tranter Habsburg e la Frantscha; entaifer l’Imperi èn sa cumbattids l’imperatur e la Lia catolica d’ina vart e l’Uniun protestanta da l’autra. Ensemen cun lur alliads respectivs entaifer l’Imperi èn las pussanzas habsburgaisas Austria e Spagna sa confruntadas cun la Frantscha, ils Pajais Bass, il Danemarc e la Svezia en conflicts d’interess dinastics. En consequenza da quai èsi vegnì ad ina retscha d’ulteriurs conflicts ch’èn colliads cun la Guerra da trent’onns: la Guerra d’otganta onns (1568–1648) tranter ils Pajais Bass e la Spagna, la Guerra franzos-spagnola (1635–1659) e la Guerra da Torstenson (1643–1645) tranter la Svezia ed il Danemarc.

Sco motiv per l’erupziun da la guerra vala la Defanestraziun da Prag dals 23 da matg 1618; tras quella è la sullevaziun dals stans protestants da la Boemia prorutta avertamain. Quella sa drizzava cunter las emprovas da recatolisaziun da vart dal retg da la Boemia, il qual provegniva da la chasa da Habsburg ed era a medem temp imperatur dal Sontg Imperi roman. Tut en tut èn succedids in l’auter en ils 30 onns dal 1618 al 1648 quatter conflicts. Tenor l’adversari central da l’imperatur e da las pussanzas habsburgaisas als numna l’istoriografia Guerra da la Boemia e dal Palatinat, Guerra dal Danemarc e da la Saxonia Bassa, Guerra svedaisa e Guerra svedais-franzosa. Duas emprovas da terminar il conflict, la Pasch da Lübeck dal 1629 e la Pasch da Prag dal 1635 han fatg naufragi perquai ch’ellas n’han betg resguardà ils interess da tut las partidas participadas a moda directa u indirecta. Quai dueva pir reussir en furma dal Congress da Pasch da Münster ed Osnabrück (1641–1648) ch’ha cumpiglià l’entira Europa. La Pasch da Vestfalia ha definì da nov las relaziuns da pussanza tranter l’imperatur ed ils stans imperials ed è daventada ina part integrala da l’urden constituziunal da l’Imperi ch’è stà en vigur fin il 1806. Ultra da quai èn vegnids cedids territoris a la Frantscha e la Svezia e relaschads ils Pajais Bass e la Confederaziun svizra da l’intschess da l’Imperi.

Ils 24 d’october 1648 è la guerra ida a fin en Germania. Las champagnas militaras e battaglias da quella avevan surtut gì lieu sin il territori dal Sontg Imperi roman. Las acziuns da guerra sezza, ma er las fominas ed epidemias che quellas han chaschunà, han ruinà e depopulà entiras regiuns. En tschertas parts da la Germania dal Sid ha per exempel be survivì in terz da la populaziun. Suenter las devastaziuns economicas e socialas han intgins territoris duvrà dapli ch’in tschientaner per sa revegnir da las consequenzas da la guerra.

Preistorgia e motivs per l’erupziun da la guerra

Avant la Guerra da trent’onns eran sa furmads en l’Europa ed en il Sontg Imperi roman champs da tensiun multifars che sa basavan sin cuntrasts tranter singuls stadis (dinastics, confessiunals e da la politica da l’intern). Ils motivs per quels tanschan per part lunsch enavos.

Relaziuns da pussanza en l’Europa

Charta da survista da la Guerra da trent’onns

Ils trais champs da conflict principals en l’Europa dal temp avant la guerra furmavan l’Europa dal Vest, l’Italia Superiura ed il territori da la Mar da l’Ost. En l’Europa dal Vest e l’Italia Superiura avevan lieu ils conflicts dinastics tranter Habsburg ed il retg franzos, entant ch’en la regiun da la Mar da l’Ost sa cumbattevan il Danemarc e la Svezia – dus reginavels cun ambiziun da pussanza gronda – per la predominanza.

L’Europa dal Vest vegniva dominà dal conflict tranter la Frantscha e la Spagna, il qual sa basava da sia vart sin l’opposiziun dinastica tranter ils Habsburgais ed ils retgs franzos. La Spagna furmava ina pussanza gronda europeica cun possessiuns en l’Italia dal Sid, en la Planira dal Po ed en ils Pajais Bass. Pervi da quests territoris sparpagliads n’eri quasi betg pussaivel ch’i prorumpia en l’Europa dal Vest ina guerra senza ch’i fissan stads tangads interess spagnols. La Frantscha da sia vart era circumdada en il sid, sidost e nord da pajais spagnols, quai ch’ha manà al ‹cumplex da tschinclada›. Pervi da lur numerusas confruntaziuns violentas han tant la Frantscha sco er la Spagna engrondì lur armadas. Sper difficultads finanzialas ha la Spagna er stuì cumbatter a partir dal 1566 la sullevaziun en ils Pajais Bass. De facto è quella però ida a fin il 1609 cun l’independenza dals Pajais Bass e cun in armistizi ch’è vegnì limità sin dudesch onns.

En rom da la dispita da successiun da Jülich-Cleves avess il conflict en l’Europa dal Vest tgunschamain pudì ir a finir en ina gronda guerra europeica. Cura ch’il duca da Jülich-Cleves-Berg è mort, han numnadamain pliras partidas fatg valair lur dretg ereditar, tranter ellas il prinzi electur Sigismund von Brandenburg ed il cont palatin Wolfgang Wilhelm von Neuburg. Ina dimensiun internaziunala ha la guerra survegnì tras l’intervenziun da Henri IV da la Frantscha, il qual ha sustegnì ils prinzis da l’Uniun protestanta, pretendend dad els sco recumpensa lur sustegn en rom da la guerra cunter la Spagna. L’assassinat da Henri IV l’onn 1610 ha però mess ad interim ina fin a l’engaschament franzos al Rain Bass.

En l’Italia Superiura existivan da quel temp numerus principadis pitschens. Intgins dals territoris appartegnevan a la Spagna che disponiva – tranter auter cun Milaun – d’ina basa da pussanza stabila en l’Italia. Las sulettas ulteriuras pussanzas da rang europeic en la regiun eran il papa e la Republica da Vaniescha. La curia a Roma vegniva dominada da cardinals ch’eran ubain aderents da la Frantscha, da la Spagna u da l’imperatur, entant ch’ils interess da Vaniescha eran plitost orientads vers la Mar Mediterrana e la costa adriatica ch’en l’Italia sco tala. Da questa constellaziun resulta che la Spagna e la Frantscha eran las forzas dominantas en l’Italia dal Nord. La Frantscha empruvava d’indeblir la pussanza spagnola per pudair cuntanscher sezza la predominanza en la regiun. Omadus stadis sa stentavan da gudagnar ils prinzis indigens per lur agens interess, uschia che blers regents stevan a medem temp sut influenza franzosa e spagnola. A moda spezialmain evidenta è questa constellaziun sa mussada en il cas dals ducas da la Savoia, damai che lur ducadi sa chattava en ina posiziun d’impurtanza strategica: sur ils pass alpins e las fortezzas da quel sa laschava controllar l’impurtanta ruta da refurniment da las truppas spagnolas en ils Pajais Bass.

Las guerras en il territori da la Mar da l’Ost, ch’èn er enconuschentas sco Guerras nordicas, han enconuschì avant e durant la Guerra da trent’onns trais acturs principals: la Pologna, la Svezia ed il Danemarc. La politica da la Pologna e da la Svezia vegniva dominada da duas lingias da la dinastia da Wasa. Retg Sigismund III ha impedì la derasaziun dal protestantissem en la Pologna; quest pajais sa lascha perquai attribuir durant la Guerra da trent’onns als alliads da Habsburg. Sco retg da la Pologna n’era Sigismund III betg be prinzi da la Lituania en uniun persunala, mabain temporarmain er retg da la Svezia. Quai è sa midà l’onn 1599, cura ch’intginas persunas noblas svedaisas han revoltà cunter Sigismund, al han destituì sco retg svedais ed han executà ses fidaivels. En consequenza da quai è per l’ina sa derasada la cretta luterana en la Svezia e per l’autra proruta in’entira seria da guerras polac-svedaisas. Las emprimas campagnas militaras dal nov retg svedais, Karl IX, èn l’emprim però stadas senza success ed han animà il rival Christian IV dal Danemarc d’attatgar da sia vart la Svezia. Cun radund 1,5 milliuns abitants era il Danemarc da quel temp bain main populà che la Svezia u la Pologna; ma damai ch’il Danemarc era en possess da la Norvegia, da la Svezia dal Sid e da grondas parts da la costa dal vest da la Svezia controllava il monarc l’entir Öresund, quai ch’al purtava grondas entradas da duana. Karl IX da la Svezia da sia vart ha fundà il 1603 la citad da Göteborg cun la speranza da pudair incassar sez ina part da las entradas da duana da l’Öresund. Cura che Christian IV ha cumenzà il 1611 la Guerra da Kalmar, ha Karl IX perquai era fatg quint cun in’attatga sin Göteborg. Ma enstagl è l’armada danaisa marschada surprendentamain vers Kalmar ed ha conquistà la citad. Il 1611 è Karl IX mort e ses figl Gustav II Adolf ha stuì pajar in aut pretsch per la pasch cun il Danemarc: Kalmar, la Norvegia dal Nord ed Ösel èn crudads al Danemarc, ultra da quai ha la Norvegia stuì pajar contribuziuns da guerra en l’autezza d’in milliun marcs imperials. Per pudair pajar questa summa ha Gustav Adolf fatg debits tar ils Pajais Bass. Quests debits da guerra han engrevgià fermamain la Svezia e flaivlentà sia posiziun areguard la politica da l’exteriur. Il Danemarc percunter era avanzà tras la guerra ad ina pussanza en la Mar da l’Ost; Christian IV è perquai sa sentì sco in grond general ed è er stà da l’avis ch’el haja avunda daners per manar ulteriuras guerras.

Cuntrasts confessiunals

Suenter l’emprima fasa da la refurmaziun ch’aveva dividì confessiunalmain la Germania, han ils signurs territorials catolics e protestants empruvà l’emprim da cuntanscher entaifer l’Imperi in urden constituziunal ed in equiliber da la pussanza tranter las confessiuns che saja acceptabel per tut las duas varts. En rom da la Pasch religiusa d’Augsburg ils 25 da settember 1555 èn las partidas s’unidas a la Jus reformandi, il dretg da la refurmaziun (ch’è pli tard vegnì resumà cun cuius regio, eius religio – ‹la pussanza decida davart la confessiun›). Tenor quella avevan ils signurs territorials il dretg da definir la confessiun da la populaziun residenta. A medem temp è però er vegnì introducì il Jus emigrandi ch’ha pussibilità a persunas d’autra confessiun d’emigrar. Il dretg da refurmaziun da las citads imperialas libras è però restà intschert, pertge che la Pasch religiusa d’Augsburg n’aveva betg fixà, co ch’ellas duain midar la confessiun. Dapi quel temp èn las confessiuns da cretta catolica e luterana stadas renconuschidas cun ils medems dretgs, betg però la refurmada.

Medemamain è vegnì adoptà il Reservatum ecclesiasticum (‹resalva ecclesiastica›) ch’ha garantì che las possessiuns da la baselgia catolica d’avant il 1555 restian catolicas. En il cas ch’in uvestg catolic convertiva, perdeva el sia sedia episcopala ed i vegniva elegì in nov uvestg. Questa reglamentaziun ha er garantì las relaziuns da maioritad entaifer il collegi dals prinzis electurs che sa cumponiva da quatter represchentants catolics e da trais protestants. Da vart dals prinzis protestants è la resalva ecclesiastica be vegnida tolerada perquai ch’igl era vegnì segirà en furma da la Declaratio Ferdinandea che citads e stans refurmads en territoris ecclesiastics na vegnian betg sfurzads da sa convertir u d’emigrar.

Pegiurament da la situaziun da conflict e decadenza da l’urden politic entaifer l’Imperi

Fundaziun da la Lia catolica (maletg istorisant dal 19avel tschientaner)

La Pasch religiusa d’Augsburg han bain pudì impedir sur 60 onns ch’i prorumpia ina gronda guerra da religiun. Ma i deva adina puspè conflicts en connex cun l’interpretaziun da las singulas reglamentaziuns ed ultra da quai ha ina nova generaziun da regents contribuì cun ina tenuta confruntativa ad engrevgiar la situaziun da conflict sco er al declin da l’urden politic. Perquai ch’i mancava per gronda part als contrahents il potenzial militar, èn ils conflicts però vegnids manads sur lung temp senza applitgar violenza.

Ina da las consequenzas da la Pasch religiusa d’Augsburg è stà in svilup ch’ins designescha oz sco ‹confessiunalisaziun›. Ils signurs territorials han empruvà da stgaffir in’unifurmitad religiusa e da proteger la populaziun d’influenzas religiusas divergentas. Ils prinzis protestants han gì tema ch’il moviment protestant sa spartia en pliras direcziuns e che quel perdia uschia la protecziun ch’al era garantida en la Pasch religiusa d’Augsburg. Perquai han els nizzegià lur posiziun sco ‹uvestgs en cas da basegn› per disciplinar ils spirituals e la populaziun en il senn da lur confessiun. Quai ha manà ad ina birocratisaziun e centralisaziun pli ferma e rinforzà ils stadis territorials.

En il decurs dals decennis suenter la Pasch religiusa d’Augsburg è il privel daventà adina pli grond ch’i rumpia ora en l’Imperi ina guerra. Ils regents, teologs e giurist ch’avevan anc fatg tras la Guerra da Schmalkalden èn sa retratgs successivamain e lur successurs en uffizi han persequità ina politica bundant pli radicala, e quai senza far stim ch’il conflict è s’accentuà adina pli fitg. Tranter auter è questa radicalisaziun sa mussada en la moda e maniera co ch’ins ha applitgà la ‹resalva ecclesiastica›. L’imperatur Maximilian II aveva anc emess a nobels protestants sin sedias episcopalas uschenumnads indults feudals. Quels furmavan ina sort infeudaziun provisorica e garantivan ch’ils titulars restavan politicamain abels d’agir, e quai cumbain ch’igl als mancava l’approvaziun papala ed els n’eran pia betg dretgs uvestgs. Rudolf II, il successur da Maximilian II, ha però terminà questa pratica. En consequenza da quai n’avevan administraturs protestants senza feud ed indult nagin dretg da vuschar pli a chaschun da las dietas imperialas.

Sco problematica è questa situaziun sa mussada il 1588, cura che la Dieta imperiala dueva furmar ina Deputaziun da visitaziun. Tar quella sa tractavi d’ina instanza da recurs: cuntravenziuns al dretg imperial (sco per exempel la confiscaziun da bains da la baselgia catolica tras signurs territorials protestants) vegnivan tractads da la Dretgira da chombra da l’Imperi. E la revisiun vegniva fatga tras la Deputaziun da la Dretgira da chombra da l’Imperi, numnada curt Deputaziun da visitaziun. Questa Deputaziun vegniva occupada en roda ed il 1588 avess l’archuvestg da Magdeburg duì daventar commember. L’administratur luteran da Magdeburg, Joachim Friedrich von Brandenburg, n’era però betg en possess d’in indult e na pudeva uschia betg votar sin la Dieta imperiala; consequentamain na pudeva el er betg participar a la Deputaziun da visitaziun, quai ch’ha rendì quella inabla d’agir. Rudolf II ha pia spustà la furmaziun da la Deputaziun sin l’onn proxim. Ma er il 1589 ed ils onns suandants n’èsi betg reussì da chattar in consens, uschia ch’ina impurtanta instituziun da revisiun na funcziunava betg pli.

Il dumber da cas da revisiun è creschì pli e pli – surtut pervi da la sequestraziun da claustras tras signurs territorials, uschia che la cumpetenza da la Deputaziun da visitaziun è vegnida transferida il 1594 sin la Deputaziun imperiala. L’onn 1600 èn sa furmadas quest gremi en quatter cas da revisiun maioritads catolicas. Sinaquai han l’Electurat dal Palatinat, Brandenburg e Braunschweig bandunà la giunta e bloccà uschia la Deputaziun imperiala. Il fatg che las instituziuns da revisiun n’eran betg pli ablas d’agir ha flaivlentà il Dretgira da chombra da l’Imperi; ils prinzis negoziavan uss pli gugent lur cas da dispita davant il Cussegl da curt da l’Imperi, il qual è daventà uschia pli ferm. Damai ch’il Cussegl da curt da l’Imperi avevan ina tenuta cuntrarefurmatorica, ha il rinforz da quest gremi er fortifitgà la posiziun da la vart catolica entaifer l’Imperi.

Tut quests facturs – ils singuls stadis ch’eran daventads pli ferms, la politica da confruntaziun da lur regents, il fatg ch’il Dretgira da chombra da l’Imperi sco instanza da schliar conflicts en l’Imperi a moda paschaivla era bloccà ed il rinforz dals prinzis catolics tras il Cussegl da curt da l’Imperi – han manà a la furmaziun da gruppaziuns da prinzis ostilas. En consequenza da quai e sco reacziun sin l’Incident da Donauwörth è l’Electurat dal Palatinat sortì da la Dieta imperiala. In recess da la Dieta a favur da la taglia dals Tircs n’ha perquai betg pudì vegnir relaschà e la Dieta imperiala sco pli impurtant organ constituziunal è stada condemnada ad inactivitad.

Ils 14 da matg 1608 è sa furmada sut l’egida da l’Electurat dal Palatinat l’Uniun protestanta, a la quala èn bainspert s’associads en tut 29 stans imperials. Ils prinzis protestants resguardavan l’Uniun surtut sco allianza da protecziun, la quala saja daventada necessaria, damai che tut las instituziuns imperialas eran bloccadas pervi dals cuntrasts confessiunals; sut questas circumstanzas eran els da l’avis che la protecziun da la pasch en l’Imperi e tras l’Imperi na saja betg pli garantida.

Influenza politica ha cuntanschì l’Uniun protestanta en quel mument ch’ella ha furmà ina coaliziun militara cun la Frantscha. Cun agid da quella vulevan ils prinzis protestants s’acquistar il respect da vart dals prinzis catolics. La Frantscha sezza ha empruvà da dumagnar sin sia vart l’Uniun en il cumbat cunter la Spagna. Suenter la mort dal retg franzos Henri IV il 1610 èn ils prinzis protestants sa spruvads da furmar ina coaliziun cun ils Pajais Bass. Ma là na vulevan ils Stadis generals betg vegnir involvids en conflicts interns da l’Imperi; perquai han els be segnà il 1613 in patg da defensiun che dueva durar 12 onns.

Sco cuntrapart a l’Uniun protestanta ha Maximilian I da la Baviera fundà ils 10 da fanadur 1609 la Lia catolica che dueva segirar la predominanza catolica a l’intern da l’Imperi. Bain sa chattava la Lia catolica en la posiziun pli ferma, ma cuntrari a l’Uniun protestanta na disponiva ella da nagin manader carismatic. Il cuntrari: ils cumbats da precedenza, surtut tranter Maximilian I da la Baviera ed il prinzi electura da Magonza, han adina puspè paralisà la Lia catolica.

Andament da la guerra

Erupziun da la guerra

Lieu da la defanestraziun a Prag

Mess en moviment per propi la guerra ha la sullevaziun dals stans dal 1618 en la Boemia. Quella aveva sias ragischs en il cumbat per la brev da maiestad che l’imperatur Rudolf II aveva emess il 1609 e la quala garantiva als stans da la Boemia la libertad da religiun. Ses frar Matthias ch’al è suandà il 1612 ha bain renconuschì la brev da maiestad, ma ha empruvà da revocar las concessiuns che ses antecessur aveva fatg envers ils stans da la Boemia. La situaziun è escalada suenter che Matthias ha decretà da serrar la baselgia evangelica a Brunau, ha scumandà dal tuttafatg da pratitgar la religiun evangelica ed ha respundì il mars 1618 sin ina nota da protesta da vart dals stans da la Boemia cun in scumond da reuniun da la dieta da la Boemia. Sinaquai èn aristocrats armads cun sabels e pistolas penetrads ils 23 da matg 1618 en la chanzlia da la Boemia situada en il chastè da Prag. A la fin d’ina discussiun agitada cun ils represchentants imperials Jaroslav Bořita z Martinic e Vilém Slavata èn quels dus vegnids bittads ensemen cun il secretari da la chanzlia Philipp Fabricius or da fanestra (Segunda Defanestraziun da Prag). Quest act dueva far l’impressiun d’esser vegnì fatg spontanamain, ma en vardad era el planisà da l’entschatta ennà. Las trais unfrendas han bain survivì la crudada; ma l’attatga sin ils substituts imperials era er in’attatga simbolica sin l’imperatur sez e valeva perquai sco ina decleraziun da guerra. L’acziun da puniziun ch’è suandada da vart da l’imperatur è pia vegnida provocada sapientivamain.

Guerra en la Boemia ed en il Palatinat (1618–1623)

Guerra en la Boemia

Suenter la revolta han ils stans da la Boemia furmà a Prag in directori da trenta persunas che dueva segirar la nova pussanza da l’aristocrazia. Las incumbensas centralas da quel era d’elavurar ina constituziun, d’eleger in nov retg e da defender militarmain il pajais cunter l’imperatur. La stad 1618 han cumenzà emprims cumbats en la Boemia dal Sid, entant che omaduas varts tschertgavan alliads e sa preparavan per il grond culp militar. Als rebels boemians èsi reussì da gudagnar Friedrich V von der Pfalz, il chau da l’Uniun protestanta ed il duca da Savoia Charles Emmanuel I. Quest ultim ha finanzià l’armada sut Peter Ernst II von Mansfeld che dueva sustegnair la Boemia.

Ils Habsburgais tudestgs da lur vart han engaschà il duca Charles de Bucquoy ch’è marschà la fin d’avust cunter la Boemia. La champagna militara vers Prag è però vegnida franada l’emprim tras las truppas da Mansfeld, il qual ha conquistà la fin da december la citad da Pilsen. Ils imperials han sinaquai stuì sa retrair a Budweis.

A l’entschatta hai fatg l’impressiun sco sch’ils stans da la Boemia hajan success cun lur revolta. L’armada boema sut Heinrich Matthias von Thurn ha l’emprim er sfurzà ils stans moravs da s’associar a la sullevaziun, è alura penetrà en il territori da tschep austriac e steva ils 6 da zercladur 1619 davant Vienna. Al duca de Bucquoy èsi però reussì da batter Mansfeld sper Sablat, uschia ch’il directori a Prag ha stuì clamar enavos von Thurn per pudair defender la Boemia. La stad 1619 è vegnida fundada la Confederaziun da la Boemia; sinaquai ha l’assamblea dals stans da la Boemia relaschà Ferdinand sco retg da la Boemia ed elegì ils 24 d’avust August Friedrich V von der Pfalz sco nov retg. A medem temp è Ferdinand sa rendì a l’elecziun a Francfurt, nua ch’ils prinzis electurs al han tschernì ils 28 d’avust unanimamain sco imperatur.

Cun il contract da Minca dals 8 d’october 1619 èsi reussì a l’imperatur Ferdinand II – cumbain cun far grondas concessiuns – da muventar il duca da la Babiera, Maximilian I, d’entrar en la guerra. Ma anc en il decurs da l’october è Ferdinand vegnì sut squitsch cura che Gabriel Bethlen, il prinzi da la Transilvania ch’era s’allià cun la Boemia, ha assedià la citad da Vienna. Bethlen è però bainspert puspè sa retratg, damai ch’el temeva ch’ina armada recrutada da l’imperatur en la Pologna al pudessi dar en il dies. L’onn proxim èsi vegnì adina pli evident ch’i mancava als sullevaturs protestants il sustegn, uschia che quels èn vegnids adina pli fitg en la defensiva. Ina conferenza da tut ils prinzis protestants che Friedrich ha convocà il december 1619 a Nürnberg è vegnida frequentada sulettamain dals commembers da l’Uniun protestanta, entant ch’igl è reussì a l’imperatur il mars 1620 da liar a sia persuna ils prinzis protestants ch’eran restads fidaivels a l’Imperi. Cun il Contract dad Ulm han la Lia catolica e l’Uniun protestanta fatg in patg da nunagressiun, uschia che Friedrich na pudeva betg pli quintar cun sustegn d’ordaifer. Sut questas circumstanzas ha l’armada da la Lia pudì marschar il settember 1620 senza impediment nà da l’Austria Superiura en la Boemia, entant che truppas da la Saxonia han occupà la Lausitz. Er a la schuldada da Bethlen n’èsi betg reussì da retegnair l’adversari. Ils 8 da november 1620 ha gì lieu sper Prag la battaglia decisiva, en il decurs da la quala l’armada dals stans da la Boemia è vegnida battida dals generals Charles de Bucquoy e Johan 't Serclaes, cont da Tilly. Friedrich è mitschà sur la Silesia e Brandenburg a Den Haag ed ha tschertgà en la Germania dal Nord novs alliads. La Silesia è sa schliada da la Confederaziun da la Boemia. Il schaner 1621 ha l’imperatur Ferdinand bandegià Friedrich. L’avrigl dal medem onn è l’Uniun protestanta sa schliada da sasez.

Suenter la victoria ha l’imperatur tegnì en la Boemia ina dretgira nauscha: 27 persunas èn vegnidas accusadas pervi d’offensiun da maiestad ed èn vegnidas executadas. Per stgatschar enavos il protestantissem en la Boemia ha Ferdinand fatg bandunar 30 000 famiglias il pajais ed ha sequestrà 650 possessiuns d’aristocrats sco reparaziuns, las qualas el ha repartì sin ses crediturs catolics per amortisar ses debits.

Guerra en l’Electurat dal Palatinat

Christian von Braunschweig-Wolfenbüttel

Gia la stad 1620 ha il general spagnol Ambrosio Spinola conquistà da la Flandra anora il Palatinat situà da la vart sanestra dal Rain. La primavaira 1621 è el puspè sa retratg en la Flandra, laschond però enavos en il Palatinat ina garnischun da 11 000 schuldads. Ils cumandants da l’armada protestants ch’eran anc restads, Christian von Braunschweig-Wolfenbüttel, Ernst von Mansfeld ed il marches Georg Friedrich von Baden-Durlach, èn penetrads la primavaira 1622 nà da differentas varts en il Palatinat. Qua èsi l’emprim reussì a las truppas protestantas da decider en lur favur la Battaglia sper Mingolsheim (27 d’avrigl 1622). Ils proxims mais han els però subì grevas sconfittas; bain eran els numericamain pli ferms che las truppas fidaivlas a l’imperatur, ma i n’als dueva betg reussir da s’unir. Las truppas badaisas èn vegnidas terradas en la Battaglia sper Wimpfen (6 da matg 1622); e la Battaglia sper Höchst ha Christian von Braunschweig-Wolfenbüttel pers cunter l’armada da la Lia sut Tilly. Christian von Braunschweig-Wolfenbüttel è sinaquai entrà cun Ernst von Mansfeld en servetsch ollandais, manond cun sai las duas armadas. Sin via èn els fruntads sin in’armada spagnola, cunter la quala els han cuntanschì en la Battaglia sper Fleurus (29 d’avust 1622) ina victoria da Pyrrhus. A partir da la stad 1622 è il Palatinat da la vart dretga dal Rain stà occupà da truppas da la Lia. Ils 23 da favrer 1623 ha Friedrich V pers l’onur d’electur, la quala è vegnida transferida sin Maximilian von Bayern. Christian von Braunschweig-Wolfenbüttel è danovamain vegnì battì sper Stadtlohn, uschia che sias truppas decimadas na furmavan nagin privel pli per ils imperials. Il Palatinat Superiur è crudà en ils mauns da la Baviera ed è vegnì catolisà fin il 1628. Il medem onn è l’onur d’electur dals ducas bavarais daventada ereditara e medemamain il possess dal Palatinat Superiur. Sco recumpensa ha Maximilian desistì da vart da l’imperatur Ferdinand da 13 milliuns rentschs custs da guerra.

Nov cumenzament da la Guerra d’otganta onns

L’onn 1621 è ì a fin l’armistizi da dudesch onns tranter ils Pajais Bass e la Spagna; cun quai ha puspè cumenzà la guerra d’independenza dals Pajais Bass. La Spagna aveva profità dal temp da pasch per rinforzar sias truppas e smanatschava uss ils Pajais Bass cun in’armada da 60 000 umens. Il zercladur 1625, suenter in temp d’assedi da prest in onn, èsi reussì da sfurzar la citad Breda da capitular. Ma danovamain han problems finanzials retardà ulteriuras operaziuns da vart da l’armada flandra ed impedì uschia la conquista cumpletta da la Republica dals Pajais Bass.

Guerra dal Danemarc e da la Saxonia Inferiura (1623–1629)

Suenter la victoria da l’imperatur sur ils prinzis protestants en l’Imperi, ha la Frantscha puspè fatg a partir dal 1624 ina politica antihabsburgaisa. Per quest intent n’ha il retg franzos Louis XIII betg be fatg en l’Italia ina lia cun la Savoia e Vaniescha, mabain ha er inizià en l’Europa dal Nord in’allianza dals regents protestants cunter l’imperatur. L’onn 1625 è vegnida fundada l’Allianza da Den Haag tranter l’Engalterra, ils Pajais Bass ed il Danemarc. La finamira da quella era da trategnair in’armada communabla sut il commando da Christian IV dal Danemarc, per segirar uschia la Germania dal Nord cunter l’imperatur. Christian IV ha empermess ch’el basegnia be 30 000 schuldads, dals quals la gronda part dueva vegnir pajada dal circul imperial da la Saxonia Inferiura, entaifer il qual Christian furmava – sco duca da Holstein – in commember cun dretg da vuschar. El è uschia sa mess tras cunter il retg svedais Gustav II Adolf ch’aveva pretendì 50 000 schuldads. La motivaziun centrala per Christian d’entrar en la guerra è stà da gudagnar Verden, Osnabrück e Halberstadt per ses figl.

Christian ha immediat recrutà en atgna reschia 14 000 umens; il mars 1625 ha el empruvà da motivar ils stans dal circul da finanziar ulteriurs 14 000 schuldads e d’al eleger sco colonel cirquital. Ma ils stans na vulevan betg far guerra ed han perquai lià lur consentiment a la pretensiun che la nova armada servia be a defender il circul e na dastgia perquai betg bandunar il territori da quella. Il retg danais n’è betg sa tegnì vi da questa reglamentaziun ed ha occupà cun Verden e Nienburg citads che sa chattavan gia entaifer il circul imperial Rain Inferiur-Vestfalia.

En questa situaziun da smanatscha ha l’aristocrat boemian Albrecht von Wallenstein fatg a l’imperatur la proposta da tschentar si in’atgna armada, e quai a l’entschatta sin agen quint. Il matg e zercladur 1625 han ils cussegliers imperials tractà quest’offerta. Il quità principal era quel d’eventualmain provocar ina nova guerra cun tschentar si ina nov’armada. La gronda part dals cussegliers ha la finala giuditgà in’attatga da vart dal Danemarc sco probabla e vuleva sa preparar sin tala. A Nikolsburg en la Moravia è Wallenstein perquai vegnì numnà mez zercladur 1625 duca. Mez fanadur ha el survegnì ses patent sco emprim cussegl general ed è vegnì incumbensà da furmar in’armada da 24 000 persunas, la quala è vegnida rinforzada tras ulteriurs regiments d’autras parts da l’Imperi. Fin la fin da l’onn era l’armada da Wallenstein creschida uschia sin 50 000 umens. Wallenstein ha retratg a Magdeburg e Halberstadt ses quartier d’enviern ed ha uschia occupà l’Elba, entant che l’armada da la Lia sut Tilly campava en l’ost da la Vestfalia ed a Hessen.

Illustraziun contemporana da la Battaglia sper Lutter

Ensemen cun ses allià Ernst von Mansfeld ha Christian planisà ina champagna militara che dueva l’emprim sa drizzar vers la Turinga ed alura vers la Germania dal Sid. Sco pli baud la Boemia e Friedrich von der Pfalz ha però er Christian spetgà adumbatten sin in sustegn pli grond da vart d’autras pussanzas protestantas. La stad 1626 era el ultra da quai confruntà betg mo cun l’armada da la Lia, mabain er cun quella da Wallenstein. Ils 27 d’avust 1626 han ils Danais subì en la Battaglia sper Lutter am Barenberge ina terrada dolurusa cunter Tilly, la quala als dueva custar il sustegn dals alliads tudestgs.

Gia ils 25 d’avrigl 1626 aveva Wallenstein conquistà l’allià da Christian, Ernst von Mansfeld, en la Battaglia sper la punt da l’Elba da Dessau. A Mansfeld èsi pli tard danovamain reussì da furmar in’armada, cun la quala el è marschà vers sid per guntgir la confruntaziun. En l’Ungaria aveva el l’intenziun d’unir sias truppas cun quellas da Bethlen e d’attatgar silsuenter Vienna. Ma Wallenstein ha persequità il manader da mercenaris ed ha sfurzà quel da fugir. Pauc pli tard è Mansfeld mort en la vischinanza da Sarajevo. La stad 1627 è Wallenstein avanzà entaifer paucas emnas vers la Germania dal Nord e la Peninsla Jütland. Be las inslas danaisas èn stadas preservadas d’ina occupaziun tras Wallenstein, damai che quel na disponiva betg da bastiments. L’onn 1629 ha il Danemarc fatg la Pasch da Lübeck ed è sortì da la guerra.

Ord vista protestanta pareva la situaziun entaifer l’Imperi quasi senza speranza. Sco il 1623 Friedrich von der Pfalz, èn uss ils ducas da Mecklenburg, ch’eran s’alliads cun il Danemarc, vegnids relaschads. Lur possessiuns ha l’imperatur transferì sin Wallenstein, per pajar uschia ils daivets che l’Imperi aveva tar quel. Medemamain il 1629 ha Ferdinand II relaschà l’Edict da restituziun che preveseva da restituir tut las possessiuns ecclesiasticas ch’eran vegnidas sequestradas dapi il 1555 tras prinzis protestants. L’Edict marchescha a medem temp la culminaziun da la pussanza imperiala en l’Imperi e la vieuta da la guerra. L’Edict ha numnadamain sveglià danovamain la resistenza dals protestants che pareva quasi rutta ed als ha manà natiers alliads, als quals l’imperatur e la Lia n’eran a la fin betg buns da star a pèr.

Guerra svedaisa (1630–1635)

Cun il Danemarc era ina pussanza da la Mar da l’Ost sortida da la Guerra da trent’onns. Uschia ha Gustav Adolf da la Svezia vulì profitar da la chaschun da far valair en l’Europa dal Nordost sias pretensiuns egemonialas. Ils 6 da fanadur 1630 è el sbartgà cun si’armada ad Usedom ed ha sfurzà la Pomarania, Mecklenburg, Brandenburg e la Saxonia da far in contract d’allianza. Ils 17 da settember 1631 èn ils Svedais fruntads sper Breitenfeld en il nord da Lipsia sin las truppas imperialas sut Tilly, il qual aveva gist avant destruì cumplettamain la citad da Magdeburg. Tilly è vegnì battì talmain ch’i n’al dueva er betg reussir l’onn proxim da retegnair l’avanzada dals Svedais vers la Germania dal Sid. En la Battaglia sper Rain am Lech (14/15 d’avrigl 1632) è el vegnì blessà ed è sa retratg ad Ingolstadt, nua ch’el è mort ils 30 d’avrigl en consequenza da las blessuras. Ils Svedais han empruvà da conquistar la citad, quai ch’als na dueva però betg reussir. Da quest avantatg da temp ha il prinzi electur Maximilian profità per marschar dad Ingolstadt a Regensburg ed occupar la citad. Ils Svedais èn sinaquai avanzadas fin a Minca ed han smanatschà ils Austriacs.

Gustav II Adolf è vegnì per la vita en la Battaglia sper Lützen

En questa situaziun privlusa ha l’imperatur danovamain nominà Wallenstein sco schefcumandant da las truppas imperialas (avrigl 1632), e quai cumbain che quel era vegnì relaschà il 1630 sin la Dieta imperiala a Regensburg. A Wallenstein èsi propi reussì da procurar a Gustav Adolf ils 3 da settember 1632 en la Battaglia da l’Alte Veste (sper Nürnberg) ina sconfitta. En la Battaglia sper Lützen dals 16 da november 1632 è il retg svedais vegnì per la vita. Il guvern per Kristina da la Svezia, la figlia minorenna da Gustav Adolf, ha surpiglià Axel Oxenstierna. Quel ha furmà ensemen cun ils protestants dals circuls imperials Franconia, Svevia e Renania la Lia da Heilbronn (1633–1634) ed ha cuntinuà cun il cumbat. Ses adversari il pli capabel, Albrecht von Wallenstein, è vegnì assassinà ils 25 da favrer 1634 ad Eger. Il medem onn han las armadas imperialas cuntanschì en la Battaglia sper Nördlingen l’emprima gronda victoria sur ils Svedais che stevan sut l’impurtant chau d’armada Bernhard von Sachsen-Weimar.

Ils stans imperials protestants, e sco emprim l’Electurat Saxonia, èn sortids l’onn 1635 da la Lia cun la Svezia ed han serrà cun l’imperatur Ferdinand II la Pasch da Prag. Quella ha tranter auter suspendì l’Edict da restituziun dal 1629 per quaranta onns. Ultra da quai èn ins sa cunvegnids da proceder uss communablamain cunter ils inimis da l’Imperi. A partir da quel mument n’è la Guerra da trent’onns betg pli stada ina guerra confessiunala; il 1635 èn numnadamain er la Svezia protestanta e la Frantscha catolica s’unids en il Contract da Wismar per franar communablamain la pussanza imperiala dals Habsburgais.

Guerra svedais-franzosa (1635–1648)

En questa situaziun ha la Frantscha temì ch’i pudess dar ina conclusiun da la pasch tranter l’Imperi e la Svezia e ch’il conflict giess en quest cas a fin a favur da l’imperatur. Il motiv direct per l’entrada en la guerra da la Frantscha han ils imperials però furnì sezs: Il mars 1635 han truppas spagnolas conquistà la citad da Trier che steva dapi il 1632 sut occupaziun franzosa ed han mess a ferm von Sötern, il prinzi electur da Trier. Sin la pretensiun da vart dals Franzos da laschar liber lur allià n’è l’Imperi betg entrà (enstagl è quel stà en fermanza fin l’avrigl 1645).

Ils cumbats ch’èn suandads sin il territori da l’Imperi, e che vegnan numnads ‹Guerra svedais-franzosa›, han anc cuntinuà 13 onns senza ch’i fiss reussì ad ina da las partidas da cuntanscher ina victoria militara decisiva. A partir dal 1643 han las partidas cumpigliadas en la guerra – l’Imperi, la Frantscha e la Svezia – tractà ad Osnabrück davart ina pasch pussaivla. L’onn 1645 ha la Saxonia serrà cun la Svezia l’Armistizi da Kötzschenbroda ed è sortida da la guerra. Las contractivas ed ils cumbats han però anc perdurà radund trais onns; pir il 1648 ha pudì vegnir proclamada la Pasch da Vestfalia. En quella è vegnida restituida la Pasch da religiun dad Augsburg dal 1555 e fixà uschia il dretg da libra elecziun da la baselgia. Intgins dretgs imperials èn vegnids transferids da l’Imperi tudestg a la Dieta imperiala; ils stans imperials han cuntanschì la suveranitad e l’Europa è vegnida repartida da nov tranter las partidas ch’eran sa cumbattidas.

La Pasch da Vestfalia e las consequenzas da guerra

Survista da la diminuziun da la populaziun chaschunada tras la guerra

En rom da las Preliminiarias da Hamburg èn ins sa cunvegnids il 1641 da tegnair in congress da pasch general en las citads da Münster (per ils catolics) ed Osnabrück (per ils protestants). Al negoziader principal cont Maximilian von Trauttmansdorff n’èsi l’emprim betg reussì d’unir las partidas, uschia che quel ha bandunà Münster. Silsuenter han il hofrat imperial Isaak Volmar ed il mess imperial, duca (pli tard prinzi) Johann Ludwig von Nassau-Hadamar, manà a fin cun success las contractivas da pasch.

Sper la confessiun catolica e luterana ha la Pasch da Vestfalia uss er renconuschì la confessiun refurmada sco cretta cun ils medems dretgs en l’entir Imperi. En quatter citads ch’eran confessiunalmain maschadadas è vegnida ordinada la paritad, tranter auter ad Augsburg e Biberach. Regulaziuns extendidas duevan sclerir las dumondas dispitaivlas areguard la religiun. Per part han ins chattà schliaziuns pragmaticas, per part er vaira spezialas (sco per exempel ina regenza alternanta d’uvestgs evangelics e catolics per il prinzi-uvestgieu d’Osnabrück).

La nova pussanza gronda Svezia ha survegnì il 1648 divers feuds imperials a disfavur da Brandenburg ch’avess gì il dretg da successiun: la Pomarania Occidentala incl. Stettin cun l’entira sbuccada da l’Oder, la citad Wismar incl. Neukloster sco er l’archuvestgieu Bremen incl. l’uvestgieu Verden. Il Danemarc percunter, che pretendeva per sai ils ducadis da Schleswig e Holstein, n’è betg vegnì resguardà.

La Spagna è s’accordada da relaschar ils Stadis generals dals Pajais Bass en l’independenza statala. L’archiducadi Austria ha cedì a la Frantscha il Sundgau. In’egemonia catolica sur l’Imperi n’ha betg sa laschà cuntanscher.

Abstrahà da quai è sa midà relativamain pauc entaifer l’Imperi: il sistem da pussanza tranter l’imperatur ed ils stans imperials è vegnida definida da nov, però senza midar da num la situaziun d’avant la guerra. La politica imperiala sco tala n’è betg vegnida deconfessiunalisada; igl è be vegnì reglà da nov co ir enturn cun las confessiuns. La Frantscha percunter è avanzada al pli pussant pajais da l’Europa dal Vest. Ils Stadis generals dals Pajais Bass e la Confederaziun svizra èn sortids da l’Imperi. En il cas da la Confederaziun svizra ha quai però be furmà la confermaziun de jure d’in fatg ch’era gia sa manifestà dapi la fin da la Guerra svabaisa dal 1499.

Tschertas parts dal Sontg Imperi roman eran vegnidas devastadas fermamain. Quant fitg che la populaziun da l’entir intschess da l’Imperi è sa sminuida en congual cun ils radund 16 milliuns d’avant la guerra, n’è betg dal tut cler. Las stimaziuns tanscha da 20 % fin 45 %. Tenor in’indicaziun fitg derasada duain radund 40 % da la populaziun rurala da la Germania odierna esser daventads l’unfrenda da la guerra u d’epidemias. En las citads han las sperditas munta a ca. 33 %. La diminuziun da la populaziun è stada repartida a moda fitg ineguala: las sperditas èn surtut stadas fitg grondas en territoris ch’èn vegnids percurrids da las armadas u en ils quals quellas han champà. En ils territoris ch’èn stads pertutgads spezialmain ferm dals scumbigls da guerra – sco parts dal Mecklenburg, la Pomeronia, il Palatinat u parts da la Turinga e dal Württemberg – han las sperditas muntà bundant 50 % e per part schizunt bundant 70 % da la populaziun. Il nordvest ed il sidost da l’Imperi èn percunter strusch stads pertutgads d’ina depopulaziun en consequenza dals eveniments da guerra.

In dals victurs dal conflict ha tranter auter furmà Hamburg. Bain n’ha la citad betg cuntanschì la finamira d’obtegnair il status d’in stan imperial; ma ad ella èsi reussì da controllar grondas parts dal commerzi cun la Germania Centrala. Tar las grondas metropolas da commerzi da la Germania Superiura ha la guerra percunter anc accelerà la fasa da stagnaziun da la fin dal 16avel tschientaner.

Strusch vegnì resguardà è in auter fatg: Suenter l’independenza dals Pajais Bass e la sperdita d’impurtantas regiuns da costa e da ports a la Mar da l’Ost a la Svezia, stevan praticamain tut las sbuccadas dals gronds flums tudestgs sut influenza estra. Ils stadis tudestgs n’avevan strusch pli access a l’auta mar ed eran pia quasi exclus dal commerzi d’ultramar. Las pussaivladads da l’Imperi da profitar dal commerzi maritim creschind èn uschia stadas fitg restrenschidas. Tge influenza che la Guerra da trent’onns ha gì sin il colonialissem da pli tard, che dueva manar tar auters pajais europeics a gronds gudogns territorials, vegn discutà en l’istoriografia a moda cuntraversa.

La Frantscha, l’Engalterra, la Svezia ed ils Pajais Bass han pudì sa sviluppar suenter la Guerra da trent’onns a pajais naziunals. Tras la prosperitad dal commerzi ha er la burgaisia liberala cuntanschì en quests stadis ina posiziun adina pli influenta. Dispitaivel è, tge consequenzas istoricas e socialas che quests svilups duevan avair per l’Imperi e la Germania da pli tard. L’Imperi furmava vinavant ina federaziun da principadis plitost lucca. Cumbain che questa federaziun dueva esser in dals facturs da pasch centrals dals proxims 150 onns, sche ha sia furma statala tuttina reducì las pussaivladads d’in svilup economic entaifer l’Imperi.

La finanziaziun da la guerra

Schuldads che sblundregian. Maletg dal 1647

A l’entschatta dal 17avel tschientaner mancavan als stadis premoderns las structuras che fissan stadas necessarias per mantegnair a moda effizienta in’armada permanenta. La finanziaziun da las immensas armadas da mercenaris ha perquai chaschunà grondas difficultads tar tut las partidas da guerra. Ina miseria finanziala spezialmain gronda è sa mussada tar ils prinzis tudestgs; pervi da la lunga durada e l’intensitad dal conflict èn lur territoris numnadamain gia baud stads spussads dal tuttafatg. Quai ha manà ad ina gronda svalitaziun dal daner ch’è enconuschenta sut il num ‹Kipper und Wipper›.

La schliaziun apparenta vegniva circumscritta cun la parola ‹La guerra nutrescha la guerra›. Quai vul dir: en ils territoris ch’ellas percurrivan gist incassavan las armadas taxas e contribuziuns en furma da daners e da prestaziuns en natiralias. Il pajais, en il qual i vegniva gist fatg guerra u ch’era vegnì occupà stueva pia pajar ils custs da guerra. E sa chapescha ch’ils chaus d’armada guardavan d’inchargiar il pli ferm ils territoris da las partidas adversarias. Pli ditg che la guerra ha durà e pli fitg che questa pratica è sa transfurmada en spogliaziuns arbitraras accumpagnadas da rapinas e mazzaments. Wallenstein duai avair ditg ch’i saja pli simpel da finanziar ina grond’armada, damai che quella vegnia da far pli gronda pressiun sin la populaziun civila ch’ina pitschna.

Truppas che vegnivan salarisadas a moda pli u main regulara, sco quellas da Wallenstein u da Gustav Adolf, procedivan – almain durant ils emprims onns da guerra – a moda pli disciplinada cun incassar daners e material che las truppas da mercenaris. Quellas s’associavan, tut tenor la situaziun da guerra, ina giada a questa ed ina giada a l’autra partida; ils mercenaris sezs derivavan da quasi tut ils pajais da l’Europa.

Recepziun

La guerra en la memoria collectiva ed en la litteratura

La Guerra da trent’onns ha laschà enavos numerus fastizs en l’art ed en la cultura en general. En ses roman da furbaz ‹Der abenteuerliche Simplicissimus› (1669) descriva Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen (1625–1676) ils scumbigls e las orrurs da guerra creond uschia l’emprim impurtant roman entaifer la litteratura tudestga. In rapport da perditga ha il mercenari Peter Hagendorf laschà enavos en furma da sia cronica.

La guerra senza fin, accumpagnada da destrucziun generala, fomazs e malsognas ha er fatg nascher ina lirica che sa deditgescha cun insistenza a la tensiun tranter mort e passageritad d’ina vart ed il regl da viver baroc da l’autra. Enconuschents exempels furman il sonet ‹Tränen des Vaterlandes Anno 1636› dad Andreas Gryphius, ‹Nun danket alle Gott› da Martin Rinckart u ‹Ich hab den Schweden mit Augen gesehen; er tat mir wohl gefallen› da Gregor Ritzsch.

Vers la fin dal 18avel tschientaner è er Friedrich Schiller sa deditgà a la Guerra da trent’onns, e quai tant sco istoriograf sco er sco poet: il 1792 ha el publitgà sia ‹Geschichte des Dreissigjährigen Krieges›; set onns pli tard è cumparì ses enconuschent drama ‹Wallenstein›.

Pli gronda ch’è daventada la distanza temporala tar ils eveniments e pli fitg ch’ils scrivents han fatg diever dal grond conflict dal 17avel tschientaner sco metafra per las sgarschurs da guerra en general. L’exempel il pli enconuschent dal 20avel tschientaner furma il drama ‹Mutter Courage und ihre Kinder› da Bertolt Brecht. Il toc da teater gioga bain dal temp da la Guerra da trent’onns, ma en ina moda che mussa ch’ils tratgs rubiestis e destructivs da l’uman pon prorumper dapertut e da tut temp.

Il term ‹Guerra da trent’onns›

Concepziuns e modas da s’approximar divergentas entaifer l’istoriografia han gì per consequenza suenter la Segunda Guerra mundiala ch’il term ‹Guerra da trent’onns› è vegnì mess en dumonda a moda fundamentala. L’istoriograf Sigfrid Heinrich Steinberg è vegnì il 1947 en in tractat ed il 1966 en ina publicaziun pli vasta a la conclusiun ch’i sa tractia tar quest term «dal product d’ina fantasia or da la retrospectiva». Tenor el n’hajan ni Pufendorf ni auters contemporans duvrà quest term. La finala ha l’istoriograf Konrad Repgen pudì cumprovar ch’il term cumpara gia dal term da la Pasch da Vestfalia. I resta però l’impressiun ch’il grond dumber da conflicts ch’han gì lieu in sper l’auter ed in cun l’auter hajan bunamain surdumandà ils contemporans e ch’i sa tracta tar il term ‹Guerra da trent’onns› d’ina emprova da dar dumogn a questa situaziun nunsurvesaivla.

Museums ed archivs

La dumonda da sustegn da Wallenstein a Pappenheim

Ils eveniments da la Guerra da trent’onns vegnan tematisads en nundumbraivels museums locals, regiunals e naziunals. In museum che sa deditgescha exclusivamain a questa guerra sa chatta dapi il 1998 a Wittstock an der Dosse. Er en il Museum da l’istorgia militara a Vienna è in grond sectur da l’exposiziun permanenta reservà a la Guerra da trent’onns. Qua vegnan mussadas las differentas armas ch’eran en diever da quel temp, illustradas las differentas battaglias e preschentà l’operar dals singuls chaus d’armada. Tranter auter pon ins contemplar qua ina brev dals 15 da november 1632, scritta dad Albrecht von Wallenstein a ses feldmarschal Gottfried Heinrich zu Pappenheim la saira avant la Battaglia sper Lützen. Sco che gronds fastizs da sang cumprovan, purtava Pappenheim cun sai quest scriver, cura ch’el è vegnì blessà mortalmain durant la battaglia.

L’archiv statal da Hessen a Marburg posseda in grond dumber da chartas dal temp da la Guerra da trent’onns. Quellas documenteschan champs da battaglia ed eveniments da guerra e mussan detagliadamain, co che las singulas cuntradas e citads sa preschentavan da quel temp. Tut las chartas èn digitalisadas ed accessiblas online.

Litteratura

• Johannes Arndt: Der Dreissigjährige Krieg 1618–1648. Reclam, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-15-018642-8.
• Günter Barudio: Der Teutsche Krieg 1618–1648. Fischer, Frankfurt a.M. 1985, ISBN 3-10-004206-9.
• Friedemann Bedürftig: Taschenlexikon Dreissigjähriger Krieg. Piper, Minca 1998, ISBN 3-492-22668-X.
• Johannes Burkhardt: Der Dreissigjährige Krieg. Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1992, ISBN 3-518-11542-1.
• Christoph Kampmann: Europa und das Reich im Dreissigjährigen Krieg. Kohlhammer, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-17-018550-0.
• Peter Milger: Gegen Land und Leute – Der Dreissigjährige Krieg, Ursachen, Verlauf und Folgen, erzählt anhand von teilweise unveröffentlichten Bildern, Augenzeugenberichten und Dokumenten. Orbis-Verlag, Minca 2001, ISBN 3-572-01270-8.
• Geoffrey Parker: Der Dreissigjährige Krieg. Aus dem Englischen übersetzt von Udo Rennert. Campus, Frankfurt am Main 1991, ISBN 3-593-34419-X.
• Georg Schmidt: Der Dreissigjährige Krieg. 6. ed., Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-49034-4.
• Gerhard Schormann: Der Dreissigjährige Krieg. 3. ed., Kleine Vandenhoeck-Reihe, Göttingen 2004, ISBN 3-525-33506-7.
• Cicely Veronica Wedgwood: Der Dreissigjährige Krieg. Paul List Verlag, Minca 1967.
• Peter H. Wilson: The Thirty Years War. Europe's Tragedy. Cambridge/Mass. 2009.

Colliaziuns

 Commons: Guerra da trent’onns – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• La Guerra da trent’onns online (DKO)
• Texts autobiografics dal temp da la Guerra da trent’onns (Germania Centrala)
• Museum da la Guerra da trent’onns
• Ils acturs politics da la Guerra da trent’onns
• Infurmaziuns, texts e funtaunas davart la Pasch da Vestfalia dal 1648
• Armaziun ed equipament da las armadas en la Guerra da trent’onns