iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
Link to original content: http://rifondou.walon.org/djeu.html
|
|
Textes wallons sur les jeux traditionnels. Sicrijhaedjes e walon so les djeus did dinltins. |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2004-02-21.
Dressêye:
Les caractères des joueurs de quilles.
Les djouweus d' gueyes.
I n' sont nén tos les minmes, les amoreus dol bole.
I gn a li poizé: lu, i prind s' tins po tchoezi si bole, li rxhoube avou si mwin, toûne come on tchén ki s' va coûtchî, po trover si plaece divant li plantche, vize pa troes côps li " prumire ", et k' i fwaixhe des gueyes u k' i n' è fwaixhe pont, c' est todi li minme tchanson.
Li pressé: avou çti la, li planteu doet-z esse subtil, ca, a poenne li dierinne gueye plantêye, si prumire bole est ddja e rote, et ele n' est nén co arivêye, k' il a ddja li deujhinme al mwin.
Li comike: lu, si pus grand plaijhi, c' est d' fé rire les rwaitants et, ma fwè, tant mî s' i fait des gueyes
Li vantåd: divant d' djouwer, il esplike çou k' i va fé, et après aveur djouwé, il esplike co pocwè i n' a nén fwait çou k' il aveut dit.
Li maniake: lu, li planteu, i l' frè tourner a bourike, i lyi frè ridschinde li prumire d' on cintimete, fé fé on cwårt di toû al dame, schover li plantche, et on côp so deus, li frexhi.
Li foirt: ki rtrosse ses mantches bén hôt po ki tot l' monde voeye ses gros bresses... lu, c' est a croere k' i saye puvite di casser les gueyes ki d' les stårer.
Li grigneus: ki n' rate nén on concours, mins ki djeure come todi, ki c' est l' dierin côp k' i vént... paski li plantche pind a gåtche, les gueyes sont todi må plantêyes, les pougnêyes des bols sont trop stroetes, les efants sont trop près do djeu et haye et vos nd åroz.
Li passioné: ki n' fwait k' onk avou si bole, et cwand i l' a låtchî, leve li djambe d' on costé, li bresse di l' ôte po waiti del fé aler dou k' i fåt ! On direut De Funès ki reguele la circulåcion.
Li tourciveus: ki s' arindje todi po passer l' ligne.
Li dneu d' conseys :
Li djonne ki djouwe ses prumîs cints francs :
Et tanawète ene feme k' a do succès !
Et bén seur, i gn a l' mårkeu, l' ome k' i fåt po tni l' pot droet.
Mins, çki conte, c' est bén di s' ritrover eshonne.
Jan Hermand,
Un jeu d'adresse, réplique populaire du tournoi à cheval.
Li djeu del tinlete
C' esteut-st on djeu k' on fjheut li djoû del dicåce, dinltins.
On prindeut ene tinlete (= tin'ète, tin'nate), ça vout dire on schadea (= scadia, hadrê) [un petit baquet]. On-z i agritchive deus grossès coides dins les deus orayes. Les orayes del tinlete, c' est les manikes, endon. Adon, on l' pindeut après deus balivôs solidmint plantés dins tere, onk di tchaeke costé d' ene pitite sitroete voye.
On côp ki l' tinlete esteut pindowe, elle esteut ki berlondjive a pô près troes metes hôt.
Dj' a rovyî d' dire ki, divant di pinde li tinlete, on-z î aveut clawé ene plantche pa padzo, ki dispasséve di céncante cintimetes d' onk des costés. Et on-z aveut trawé ci plantche la po fé on trô di dijh cintimetes di diyamete dins l' pårteye ki brotchive foû.
Mins, å djusse, savoz bén çou k' c' est, ene tinlete ?
Vos n' avoz k' a prinde on Lucky Luke et rloukî li dmey tonea ki " l' ome ki saetche pus vite ki si ombrire " si bagne divins por lu s' rilaver. C' est vormint on dmey tonea, avou des dmeyès clapes [douve, planche de tonneau]. C' est po ça k' on dit ossu " on côpé ", c' est on tonea côpé e deus. C' est po ça k' on-z i pout clawer ene plantche pa padzo. Ci n' est k' après k' on-z a yeu les tines et les tinletes di blanc fier; pu, di galvanijhî.
Rivnans a nosse djeu.
Asteure on-z a li tinlete ki pind après les deus balivôs o dbout di deus coides metowes dins ses orayes, et ahesseye d' ene trawêye plantche pa padzo. Adon, on rimplixh li tinlete avou d' l' aiwe.
Come usteyes, i nos fåt co ene tcherete a bresse et on volontaire (todi l' minme) po si mete dins l' limon del tcherete.
Les djouweus, tchaeke a si tour, montént a djno sol tcherete. I tnént a leus mwins ene grande bardaxhe, a môde des cavlîs [chevaliers] do Moyin-Ådje dins les tournwès.
Dji n' vos a nén co dit åk [quelque chose]. Li tinlete esteut todi metowe dins on fond et li voye ki li tcherete aléve apwinter esteut todi a valêye.
A 6870 Sint Hubert, metans, les deus balivôs ki l' tinlete esteut pindowe après estént al rexhowe d' on pont.
Li mineu del tcherete - dji l' lomrans Djule - coreut a plinne tchedje tot trinnant li tcherete padrî lu, avou l' djouweu dsu. Li djouweu, a djok sol tcherete, sayive di stitchî li betchete del bardaxhe dins l' trô del plantche del tinlete. S' i ratéve li trô, i n' ratéve nén li plantche et i fjheut basculer li schadea (li tinlete) ki lyi vudive tote l' aiwe sol camizole.
S' i moussive li betchete dins l' trô, i låtchive li bardaxhe ki dmanéve pindowe. L' aiwe ni touméve nén et nosse djouweu passéve houte. " Wangnî ! " breyeut on, et les djins tchaként tertos dins leus mwins tot criyant : Proficiat !
Li djouweu k' aveut stî raiwé [arrosé] esteut eliminé. Les ôtes cotinouwént et li ci ki dmoréve li dierin esteut medaye-d'-ôrî. I wangnive sovint on djambon.
On aveut etot des pris pol medaye d' årdjint, li cile di scrou-fier et tos les " lots d' aswadjance " [consolation] : såcisson, cervulas, djamboneas, botayes di peket, mousmints, galotches...
Sovint, les djouweus, cabén k' il estént neyés, cotinouwént a djouwer po fé durer li plaijhi.
I n' polént må d' aveur on rafroedixhmint, pask' il avént ddja boevou bråmint des gotes di peket, ki siervént d' antidjale !
Mimile Petcheur, divins: Li Ranteule, l° 3, avri 1997.
Al lene
à la ligne
Di ç' tins la, les omes di nosse coulot do Fayi å Bork, (6870 Sint Hubert) travayént a l' oujhene Koob (ki fjhént les velos Bury) ou a l' oujhene da Nestor Martin.
Å bon tins, sol plaece addé l' cintråle electrike, i djouwént al lene tos les dimegnes do l' après-nonne avou des pîces di cénk sôs.
Li plaece esteut a môde di bati [terre battue]. I tracént ene lene e fôme di H, tchaeke brantche do l' H mezuréve cwarante cintimetes. Li nombe des djouweus n' esteut nén limité, mins po-z espliker l' djeu, dji n' è prindrans ki cwate.
Les djouweus s' metèt a deus metes del lene. Adonpu, i tapèt leu pîce di cénk sôs tot sayant d' ariver li pus près possibe del lene, ou co mî, sol lene.
Cwand k' on-z est sol lene, on dit k' on-z est croufe. D' après li distance del lene ki l' pîce toume, on-z est prumî, deujhinme, troejhinme u cwatrinme.
Adon, gn a deus manires di cotinouwer.
Prumire manire
Li prumî prind ene pîce, li tape e l' air tot l' fijhant pivoter so leyminne. Li deujhinme li ratrape et l' fote al tere.
Croes ["croix" = face]: li prumî ramasse tot. Peye [pile]: li deujhinme ramasse tot, mins s' doet i rlancî li pîce pol troejhinme. Minne djeu : croes; c' est pol lanceu, peye, c' est pol rascodeu. Si c' est l' troejhinme ki wangne, i doet rfé li minne avou li cwatrinme.
Deujhinme manire
Li prumî ramasse les cwate pîces, et les mete dins les mwins do deujhinme ki les doet maxhî et les taper al tere. Les pîces ki toumèt croes sont pol prumî, les ciles ki toumèt peye, c' est pol deujhinme.
Li deujhinme, avou les pîces k' il a wangnî, cotinouwe li maxhaedje avou l' troejhinme... et l' troejhinme avou l' cwatrinme.
Variante
Voci padzeu, c' est l' djeu l' pus simpe. Rivnans a nos djouweus k' ont hiné [jeté] leu pîce. Li ci k' est dierin pout dire " Dj' î rva ". I s' rimet a lancî des pîces disk' a çk' i soeye li prumî. Li troejhinme, k' a divnou dierin, î pout raler ossu disk' a çk' i soeye prumî, et ça cotinouwe inla disk' a tant ki l' ci k' est dierin î vout raler.
Cwand les djouweus rlancèt les pîces, onk di zels est ascropou addé l' lene et rsaetchî totes les pîces ki n' sont nén prumires. Come ça, dins l' lene, on n' a ki cwate pîces, ene pîce pa djouweu.
Les pîces k' on rsaetche foû, ele sont-st etaslêyes sol costé del lene. C' est l' pot.
Sovint li pot montéve, pa des côps foirt hôt... tant ki les dierins ni s' rindént nén.
Cwand deus ou troes djouweus estént croufes et k' les ôtes avént abandné, on rsaetchive totes les pîces et les croufes alént rihiner leu pîce. Gn aveut co on prumî, on deujhinme... et on dierin.
Nosse novea dierin î pleut co raler tant k' i vleut. C' esteut åjhey : tant k' on n' esteut nén prumî, on-z î pleut todi raler.
Cwand pus nolu n' î raléve, on copléve li pot. Admetans ki li pot åyaxhe vint francs. Li prumî pleut taper ene pîce po tot, come espliké pus hôt. Come on n' åreut seu maxhî totes les pîces, li prumî djheut : " Dji va fé maxhî cwate pîces, tchaekene po cénk francs ".
On maxhe come on-z a dit pus hôt, do prumî å deujhinme, do deujhinme å troejhinme... tant k' i gn a des pîces ki toumèt peye.
Dj' a sovnance k' on côp, li pot passéve les cint francs et, e 1907, cint francs c' esteut di pus k' ene cwénzinne a l' oujhene, dwô !
Les femes ki vnént rcweri les omes po soper avént dmoré po vey li fén do djeu. On nd a cåzè lontins, di ç' dimegne la.
Gn a co des ôtès variantes; si télfeye ça agresseyrive [intéresserait] ene sakî, i n' a k' a mi scrire : dji lyi mosterrè les boutants et les royants do djeu. Udon lére " Singuliers ", l° 2 di 1997.
Mimile PETCHEUR (E. Pêcheur, 1997, divins: Li Ranteule, l° 4, setimbe 1997
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
Hagnon di l' eciclopedeye Wikipedia so les vîs djeus.
Li djeu d' beyes.
Li rbolete.
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
