ابي نصر الفارابي

ابو نصر محمد بن محمد بن اوزلق (فارابي)

ابونصر محمد بن محمد فارابی (پارسي)

اړوند

زېږونځای	Otrar (en)
ښاروندتوب	عباسي خلافت
زېږون نېټه	۸۷۰ ز.پ / ۲۵۹ ه.پ
مړينې نېټه	۹۵۰ ز.پ / ۳۳۹ ه.پ
مړينې ځای	د مشق
ژبې	عربي ژبه — پارسي ژبه — Sogdian (en)
اغېزمن شوی له	ارستو, افلاتون, Porphyry, Ptolemy,, الکندي
دنده	لړۍ... فیلسوف — فزيک پوه — music theorist (en) — logician (en) — astronomer (en) — social scientist (en)
نامتو زده‌کوونکی	Yahya ibn Adi (en)
بلننوم	le Second Maître المعلم الثاني

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	انسان
دین	اسلام — شيعه

فارابي بشپړ نوم ابو نصر محمد بن محمد بن اوزلق، او په فارابي سره پېژندل کېږي. پلاريې محمد اوزلق بن ترخان د پوځ سپه سالار ؤ. د اټکل له مخې په ۸۷۰زېږيز کال چې له ۲۵۹هجري سره سمون خوري د ننني افغانستان د فارياب ولايت په وسېج نومي کلي کې زېږېدلې دى. دې د درېيمې او څلورمې هجري پېړيو له نوموړيو فلسفيانو څخه شمېرل کېږي. دده زيات شهرت د ارستو د ثارو له شرحو له وجې دى. نو د همدې شرحو او د ارستو په کتابونو د لمنليکونو له وجې په دوهم ښوونکي (معلم ثاني) مشهور شو. ده له مرگ څخه مخکې د (الجمع بين الرايين))، (اغراض مابعدالطبيعه ارسطو)، (فصول الحکم) او (احصاء العلوم) په څېر نادره ليکلي کتابونه پرېښي. فارابي د خپل عمر په ۸۰يم کال د ۳۳۹هجري کال (۹۵۰ز) د نننۍ سوريي په پلازمېنه دمشق کې په حق ورسېد او هورې خاورو ته وسپارل شو.

ژوند

د ژوند لومړې پړاو: فارابي د ژوند په لومړۍ لسيزه کې د خپل پلار سره چې د پوځ سرلښکر ؤ د بغداد په لور چې په هغه وخت کې د پوهې او تمدن کور ؤ وخوځېد. هورې يې د وخت له نامتو ښوونکو څخه ادبي، مطقي، فلسفي، اورياضي علوم ترلاسه کړل. له بغداد څخه د حلب امير سيف الدوله په دربار کې د سلاکار په توگه پاتې شو، د سېف الدوله ستاېنه يې په خپلو شعرونو کې کړې، د نوموړي امير له مړيني څخه وروسته د دمشق په لور وخوځېد او ترمرگه هملته پاتې شو.

اخلاق او ژوند

فارابي د سپېڅلي نفس خاوند ؤ، له دونيادارۍ څخه به يې ځان لرې ساته، په لږ څه به يې بسيا کوله، ساده ژوند يې خوخاوه، د ورځيني خرڅ يې دا حال ؤ چې د امير سېف الدوله له اړخه چې ورته کومې اسانتاوې برابرې شوې وي، له څلورو درهمه سپين زرو څخه پرته هېڅ هم نه اخيستل. د ورځې به د د مشق دښار په بڼونو کې د يخو چينو او سيورو لاندې له خپلو زده کوونکو او ملگرو سره وخت تېراوه، په ژوند کې دومره اقتصادي ؤ چې د شپې له مخې به يې د ساتونکو د څراغونو ته شپه تېروله او خپل ليکل به يې کول. د ژود تر آخره نه د کوم کور خاوند شو نه د د مال او دارايۍ، چې دا يې د فقيرانه او ملنگۍ يوه ښکاره ثبوت دى.

خوراک

د حکيم فارابي د ژوند په څېر د هغه خوراک هم ساده مگر رنگين ؤ. په خوراک کې به يې تل د (حملان) د زړونو او ځيگر خوروا خوړله، او د رېحان شراب به يې څښل.

ابونصر محمد بن محمد فارابی (در برخی متون متأخر، محمد بن محمد بن طرخان بن اوزلغ)، در حدود سال ۲۵۷هجری قمری/ ۸۷۰میلادی در دهکده «وسیج» از ناحیه فاراب خراسان (در افغانستان کنونی) به دنیا آمد. در جوانی برای تحصیل به بغداد رفت و نزد «متی بن یونس» به فراگرفتن منطق و فلسفه پرداخت. سپس به حران سفر کرد و به شاگردی «یوحنا بن حیلان» درآمد. از آغاز کار، هوش سرشار و علم آموزی وی سبب شد که همه موضوعاتی را که تدریس می‌شد، به خوبی فرا گیرد. به زودی نام او به عنوان فیلسوف و دانشمند شهرت یافت و چون به بغداد بازگشت، گروهی از شاگردان، گرد او فراهم آمدند که «یحیی بن عدی» فیلسوف مسیحی یکی از آنان بود. در سال ۳۳۰هجری قمری/۹۴۱میلادی به دمشق رفت و به «سیف الدوله حمدانی» حاکم حلب پیوست و در زمره علمای دربار او درآمد. فارابی در سال ۳۳۸هجری قمری/۹۵۰میلادی در سن هشتاد سالگی در دمشق وفات یافت. مورخان اسلامی معتقدند که فارابی فردی زهد پیشه و عزلت‌گزین و اهل تامل بود. اعراض او از امور دنیوی به حدی بود که با آن که سیف الدوله برایش از بیت‌المال حقوق بسیار تعیین کرده بود، به چهار درهم در روز قناعت می‌ورزید. فارابی در انواع علوم بی همتا بود. چنانکه درباره هر علمی از علوم زمان خویش کتاب نوشت و از کتاب‌های وی معلوم می‌شود که در علوم زبان و ریاضیات و کیمیا و هیات و علوم نظامی و موسیقی و طبیعیات و الهیات و علوم مدنی و فقه و منطق دارای مهارت بسیار بوده است. درست است که کندی نخستین فیلسوف اسلامی است که راه را برای دیگران پس از خود گشود؛ اما او نتوانست مکتب فلسفی تأسیس کرده و میان مسائلی که مورد بحث قرار داده است، وحدتی ایجاد کند. در صورتی که فارابی توانست مکتبی کامل را بنیان نهد. ابن سینا او را استاد خود می‌شمرد و ابن رشد و دیگر حکمای اسلام و عرب، برایش احترام بالایی قائل بودند. در سنت فلسفه اسلامی، فارابی را بعد از ارسطو که ملقب به «معلم اول» بود، معلم ثانی لقب داده اند.

زده کړې

فارابي له کندي څخه وروسته د اسلامي نړۍ لوى فلسفي پېژندل کېږي. فارابي د عباسي لـښکرو سره بغداد ته په رسېدو سره دعربي ژبې زړه کړې ته ملا وتړلهو د عربي ژبې له زړه کړې څخه وروسته يې له رنځپوهوه ابو البشر متى بن يونس څخه مطق زده کړ. په ځانگړي ډول: ۱- اېساغوجي، ۲- قاطيغورياس (المقولات او ۳- پارمېنياس (العباره) يې له روبېل څخه زده کړل. همدارنگه يې د قياس په نامه کتاب له ابن يحيى المروزي څخه زده کړ. دا ټول ذکر شوي کتابونه د ارستو ليکنې وى. نحو يې له ابي بکر بن سراج څخه زده کړه. دارنگه يې په رياضي او طبي علومو کې لوړو پوړيو ته ځان ورساوه. استاتاليسي فلسفه يې په بغداد کې زده کړه ، د خپلې ژورې مينې له مخې يې د (ډي اينيما) کتاب دوه سوه ځلې، او د (طبيعيات) کتاب څلوېښت ځلې لوستلې مگر د فارابي زياته مينه له منطق سره وه، نو ځکه خو په (المعلم الثاني) يانې دوهم ښوونکي باندې ونومول شو. د منطق لومړنې ښوونکې ارستو دى، فارابي د هغه کتابونه تشريح کړل، نو ځکه په دوهم ښوونکي سره ونومول شو. د فارابي زياتره ليکنې منطقي دي، دې د خپل يون په کړۍ کې مصر ته هم ورسېد. هورې له يو څه خت پاتې کېدو څخه وروسته دمشق ته ولاړ، او د ژوند ترپايه هملته پاتې شو.

د فارابي فلسفه

فلسفه فارابی آمیزه‌ای است از حکمت ارسطویی و نو افلاطونی که رنگ اسلامی و به خصوص شیعی اثناعشری به خود گرفته است. او در منطق و طبیعیات، ارسطویی است و در اخلاق و سیاست، افلاطونی و در مابعدالطبیعه به مکتب فلوطینی گرایش دارد. د فلسفې يووالې فارابی از کسانی است که می‌خواهند آراء مختلف را با هم وفق دهند. او در این راه بر همه گذشتگان خود نیز سبقت گرفت. او در این راه تا آن جا پیش رفت که گفت: فلسفه، یکی بیشتر نیست و حقیقت فلسفی ـ هر چند مکاتب فلسفی متعدد باشند ـ متعدد نیست. فارابی به وحدت فلسفه سخت معتقد بود و برای اثبات آن براهین و ادله بسیاری ذکر کرد و رسائل متعدد نوشت که از آن جمله، کتاب «الجمع بین رایی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو» به دست ما رسیده است. وی معتقد بود که اگر حقیقت فلسفی واحد است، بایدبتوان در میان افکار فلاسفه بزرگ به ویژه افلاطون و ارسطو توافقی پدید آورد. اساسا وقتی غایت و هدف این دو حکیم بزرگ، بحث درباره حقیقتی یکتا بوده است، چگونه ممکن است در آراء و افکار، با هم اختلاف داشته باشند؟ فارابی میان این دو فیلسوف یونانی پاره‌ای اختلافات یافته بود، اما معتقد بود که این اختلافات، اختلافاتی سطحی است و در مورد مسائل اساسی نیست. مخصوصا آنکه آن‌ها مبدع و پدیدآورنده فلسفه بوده و همه حکمای بعدی کم و بیش، به این دو متکی هستند. مسائلی که به عنوان اختلاف مبانی افلاطون و ارسطو مطرح بود و فارابی درصدد هماهنگ ساختن بین آنها برآمد، عبارت بودند از: روش زندگی افلاطون و ارسطو، روش فلسفی افلاطون و ارسطو، نظریه مُثُل، نظریه معرفت یا تذکر، حدوث و قدم، نظریه عادت. البته تردیدی نیست که فارابی در این امر رنج بسیاری متحمل شده است؛ اما نکته مهم در این رابطه این است که یکی از منابع او برای انجام این مقصود، کتاب «اثولوجیا» یا «ربوبیت» بود که یکی از بخش‌های کتاب «تاسوعات» فلوطین می‌باشد. وی فکر می‌کرد که این کتاب متعلق به ارسطو است و چون در آن به یک سلسله آراء افلاطونی برخورد کرده بود، همین امر او را بر این کار، تشویق می‌کرد. (در حالی که مطالب این کتاب، ارتباطی با ارسطو نداشت.) بنابراین، اگر چه فارابی در کار خود به توفیق کامل دست نیافت، ولی راه را برای دیگر فلاسفه اسلامی گشود. بدین ترتیب که میان ارسطو و عقاید اسلامی یک نوع هماهنگی ایجاد کرد و فلسفه ارسطو را جزو سرچشمه‌ها و اصول فلسفه اسلامی قرارداد.

د فارابی پوهنيز دور او اثار

د فارابي پوهنيز مصروفيتونه او ليکلي اثار په لاندې ډول دي:

فارابي د ارستو منطقي ليکنو (ارگانين) باندې لمنليکونه پېل کړل. دا ليکنې د لومړي ځل لپاره له يوناني څخه عربي ژبې ته د فارابي په واسطه وژباړل شوې. چې وروسته د وخت په تېرېدو سره نورو اروپايي او لويديځو ژبو ته وژباړل شول. و د وخت په تېرېدو سره نورو پوهانو او فلسفيانو د فارابي لار خپله کړه او د ارستو منطقي ليکنې يې اروپايي پخوانيو او اوسنيو ژبو ته وژباړلې. د ارگانيونو کتابونه په لاندې ډول دي: ۱- کټگوريانې: (المقولات) – The Categories ۲- د تفسير فن (فن التفسير) – The Hermeneutiea ۳- لومړې تحليل (القياس) – The Asalytica Prior ۴- دوهم تحليل (البرهان) – The Analytica Posteriora ۵- جدل The Topica ۶- بلاغت او فصاحت (البلاغه) The Rhetoric ۷- تېر ايستنه، غولونه (سوفسطه) The Sophistrica Elinnhchi ۸- شعر The Poetic ۹- فارفوريوس (د اېساغوجي سريزه) لکه څرنگه چې مو يادونه وکړه چې د فارابي اصل کار د منطق تشريخ کول ؤ ، خو سره لدې يې هم په نورو علومو کې ليکنې کړي، لکه په سياسيت کې يې د افلاطون د قوانينو لنډيز جوړ کړى، په اخلاقو کې يې د ارستو (نقوما) شرحه ليکلې ده. دارنگه يې په طبعي علومو کې ليکنې کړي چې په لاندې ډول دي: ۱- طبيعيات، ۲- کتاب السماء العلم، ۳- التوليد و الفساد، ۴- علم جو، ۵- علم النفس، ۶- الحس و المحسوس، ۷- کتاب النبات، ۸- الحيوان. ۱) ما ینبغی ان تعلم قبل الفلسفه (هغه څه چې له فلسفې څخه مخکې يې زده کړى): د فارابي دا کتاب د منطق، هندسې، اخلاقو او له شهواتو څخه ډډه کولو او د فلسفې اساسي زده کړې څخه بحث کوي، او د هريو په اړه بېل، بېل غږېږي. ۲) السیاسه المدنیه (ښاري سیاست): دا کتاب د سیاسی اقتصاد په اړه ليکلې دى. ۳) الجمع بین رأيی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو طالیس ( د دوه رنځپوهانو (افلاتون الهي او ارستو) د رايو يووالې): فارابي په دې کتاب کې کوښښ کړې ترڅو د افلاتون او ارستو د نظرياتو ترمنځ يووالې راولي، او ترډېره بريده پدې کار کې بريالې شوې دى. ۴) رساله فی ماهیه العقل (د عقل په ماهيت کې کتابگوټې): پدې کتاب کې فارابي د عقلونو پېژندنه کړې او د هغوي مرتبې يې بيان کړي. ۵) تحصیل السعاده (د نېکبختۍ لاسته راوړنه): دا کتاب يې د اخلاقو او نظري فلسفې په اړه ليکلې دى. ۶) اجوبه عن مسائل فلسفیه (فلسفي مسايلو ته ځوابونه): هغه ځوابونه دي چې له فارابي څخه د فلسفې په اړده پوښتل شوي. ۷) رساله فی اثبات المفارقات (رساله‌ای در اثبات وجود موجودات غیر مادی): در این رساله، فارابی درباره موجودات غیر مادی بحث می‌کند. ۸) اغراض ارسطو طالیس فی کتاب مابعد الطبیعه (مقاصد ارسطو در کتاب متافیزیک): این کتاب یکی از مهم‌ترین کتابهای فارابی است که مورد استفاده ابن سینا هم قرار گرفت. ۹) رساله فی السیاسه (رساله‌ای در سیاست): فارابی درباره سیاست صحبت می‌کند. ۱۰) فصول الحکم (د حکمت بېلوونکي): دا کتاب د الهي حکمت په اړه دى، او ۷۴ بحثونه لري او له اروا څخه هم غږېدلې.

ليکنه: عثمان منصور انصاري

اخځليکونه

• • فلسفه، ليکوال: محمد نادر ايوبي (کندهارې)، ۱۴۲۶هجري لمريز کال، صحاف نشراتي مؤسسه- کوټه
  • تاریخ علوم عقلی درتمدن اسلامی، جلد اول، ص ۱۸۲
  • اسلام اور فلسفه، ليکوال: کريم بخش، شيخ محمد بشير او زامن- اردو بازار لاهور.
  • د مصري فلسفي ښ.ډ. محمد احمد جاد درسي ليکچرونه، د فلسفې او عقيدې څانگه- نړېوال اسلامي پوهنتون- اسلام اباد
  • دانشنامهٔ رشد
  • تاريخ نظريات فلسفي، ليکوال پوهنمل بصير کامجو، بنشگاه انتشارات ميوند، کابل- افغانستان