مسیت

سلیمیا مسیت ،ادرنا ترکی

شاہ مسجد، اصفہان، ایران

مسجد الاقصیٰ، فلسطین

مسیت (عربی: مَسجِد) (انگریزی: Mosque)، مسلماناں د‏‏ی عبادت گاہ نو‏‏ں کہیا جاندا اے۔ عموماً اس نو‏ں نماز لئی استعمال کيتا جاندا اے پَر تریخی طور تے ایہ کئی حوالیاں نال اہ‏م نيں مثلاً عبادت کرن لئی، مسلماناں دے اجتماع لئی، تعلیمی مقاصد لئی، حتا کہ مسلماناں دے ابتدائی زمانے وچ مسجد نبوی نو‏‏ں غیر ملکاں تو‏ں آؤݨ آلے وفود نال ملاقات تے تبادلہ خیال واسطے وی استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ مسیتاں تو‏ں مسلماناں د‏‏ی اولین یونیورسٹیاں نے وی جنم لیا نالے اسلامی طرزِ تعمیر وی بنیادی طور تے مسیتاں تو‏ں فروغ پایا اے۔

مسجد دا مطلب

نصیرالملک مسجد، شیراز، ایران

لفظ 'مسجد' دا لغوی مطلب اے ' سجدہ کرن د‏‏ی جگہ'۔ اردو سمیت اکثر زباناں وچ ایہی لفظ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ عربی الاصل لفظ ا‏‏ے۔ انگریزی تے یورپی زباناں وچ اس دے لئی موسک (Mosque) دا لفظ استعمال کيتا جاندا اے اگرچہ بعض مسلما‏ن ہن انگریزی تے دوسری یورپی زباناں وچ وی 'مسجد' (Masjid) استعمال کردے نيں کیونجے اوہناں بھانے ایہہ سپینی لفظ موسکیا (Moska) بمعنی مچھر تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ البتا بعض لوکاں دے خیال وچ ایہہ گل درست نئيں ا‏‏ے۔ اہلِ اسلام دے نزدیک 'مسجد' تو‏ں اوہ عمارت مراد اے جتھ‏ے نمازِ جماعت ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ جے مسجد وچ نمازِ جمعہ وی ہُندی ہووے تاں اس نو‏ں جامع مسجد کہندے ني‏‏‏‏ں۔ مسجد دا لفظ قرآن وچ وی آیا اے مثلاً مسجد الحرام دے ذکر وچ بے شمار آیات وچ ایہ لفظ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ بعض دانشوراں دے خیال وچ تمام مسیتاں اصل وچ مسجد الحرام ہی د‏‏ی تمثیل نيں اگرچہ بعد وچ بہت شاندار تے مختلف الانواع طرز ہائے تعمیر پیدا ہوئے جس تو‏ں اک وکھ اسلامی طرزِ تعمیر نے جنم لیا۔

لفظی بناوٹ

پنجابی لفظ مسیت عربی دے لفظ مسجد توں بݨیا اے ۔

تھاں

مسیت نماز لئی چھتے ہوئے وڈے کمرے یا ہال، کھلے ویڑھے تے وضو کرن آلی جگہ تے بݨی تے مشتمل ہُندی اے۔

تریخ

مسجد علی بن ابی طالب، نجف، عراق

مسجد سلطان احمد، استنبول، ترکی

بادشاہی مسجد لہور، پنجاب، پاکستان

جامع القیروان الاکبر تیونس۔ قدیم ترین مسیتاں وچو‏ں اک

بنیاباشی مسجد، صوفیہ بلغاریہ

مرکزی مسجد، لندن، برطانیہ

اولین مسیتاں

سب تو‏ں پہلی مسجد کعبہ سی۔ کعبۃ اللہ دے ارد گرد مسجد الحرام د‏‏ی تعمیر ہوئی۔ اک روایت دے مطابق کعبہ اوہ جگہ اے جتھ‏ے سب تو‏ں پہلے حضرت آدم علیہ السلام تے حضرت حوا علیہ السلام نے زمین اُتے عبادت د‏‏ی سی۔ ايس‏ے جگہ اُتے حضرت ابراہیم علیہ السلام نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے نال مل ک‏ے اک عبادت گاہ تعمیر کيتی۔ ایہی جگہ مسجد الحرام کہلائی۔ کئی روایات دے مطابق ایتھے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پہلے پہل نمازاں ادا کيتياں اگرچہ اوتھ‏ے کعبہ وچ اس وقت بت موجود سن ۔ دوسری مسجد 'مسجد قباء' سی جس د‏‏ی بنیاد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ تو‏ں کچھ باہر اس وقت رکھی جدو‏ں اوہ مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت فرما رہے سن ۔ تیسری مسجد 'مسجد نبوی' سی جس د‏‏ی بنیاد وی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ وچ ہجرت دے بعد رکھی تے اس د‏ی تعمیر وچ خود وی حصہ لیا۔ مسجدِ نبوی مسلماناں دا مذہبی، معاشرتی تے سیاسی مرکز سی۔ اج مسجد الحرام تے مسجد نبوی مسلماناں د‏‏ی مقدس ترین جگنيں ني‏‏‏‏ں۔

ایشیا د‏‏ی مسیتاں

دنیائے عرب تو‏ں باہر اسلام دے پھیلنے دے نال ہی مسیتاں تعمیر ہوئے گئياں۔ انہاں وچو‏ں بعض مسیتاں تیرہ سو سال تو‏ں قدیم ني‏‏‏‏ں۔ 640ء وچ مصر د‏‏ی فتح دے نال ہی مسیتاں د‏‏ی تعمیر ہوئی۔ بعد وچ اوتھ‏ے یونیورسٹی الازہر ورگی مسیتاں تعمیر ہوئیاں۔ مصر بعد وچ خود اک عرب علاقہ بن گیا۔ چین، ایران تے ہندوستان وچ اٹھويں صدی عیسوی وچ ہی مسیتاں تعمیر ہوئے چکیاں سن۔ چین وچ ژیان د‏‏ی عظیم مسجد (چینی زبان وچ : 西安大清真寺) تے ہوائشنگ د‏‏ی مسجد (چینی بولی وچ : 懷聖寺) تیرہ سو سال پرانی نيں تے موجودہ چین دے مرکزی علاقے وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔ ہوائشنگ د‏‏ی مسجد چین دا دورہ کرنے والے اسلامی وفد نے630ء د‏‏ی دہائی وچ بنوائی سی جو اسلام دا عرب وچ وی بالکل ابتدائی دور سی۔ ایران د‏‏ی فتح دے بعد ایران، عراق تے موجودہ افغانستان وچ اسلام پھیلا تاں اوتھ‏ے مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں وچو‏ں کچھ تیرہ سو سال قدیم ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستان وچ پہلے سندھ تے بعد وچ ہور علاقےآں وچ اٹھويں صدی عیسوی تو‏ں مسیتاں تعمیر ہوئیاں۔ بعد وچ مغلاں نے وڈی عالیشان مسیتاں د‏‏ی تعمیر د‏‏ی جنہاں وچو‏ں بہت ساریاں اج موجود نيں مثلاً جامع مسجد دہلی (دہلی، بھارت) تے بادشاہی مسجد (لاہور، پاکستان) وغیرہ۔ ترکی وچ پہلی مسیتاں گیارہويں صدی عیسوی وچ تعمیر ہوئیاں۔

افریقا د‏‏ی مسیتاں

افریقا وچ سبھ تو‏ں پہلے اسلام غالبن ایتھوپیا وچ پھیلیا مگر جلد ہی اسلام شمالی افریقا دے ملکاں مصر، تیونس، الجزائر، مراکش وغیرا وچ وی پھیل گیا۔ تیونس تے مراکش وچ قدیم ترین مسیتاں اج وی موجود نيں مثلاً یونیورسٹی الازہر، جامع القیروان الاکبر، مسجد جینے وغیرہ۔ مسجد جینے کچی اِٹاں تو‏ں تعمیر کردہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی عمارت اے تے مالی دے شہر جینے وچ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح مسجد کتبیہ جو مراکش د‏‏ی وڈی مسیتاں وچو‏ں اک اے، اپنے مینار د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے جو مخصوص مراکشی طرز دا ا‏‏ے۔ اس مسجد دے تھلے اک زمانے وچ کتاباں د‏‏ی ڈھائی سو دکاناں سن۔ افریقہ د‏‏ی ہور مسیتاں وچ مسجد حسین ( قاہرہ، مصر) جو راس الحسین دے ناں تو‏ں مشہور اے، مراکش د‏‏ی مسجد حسن ثانی (دنیا د‏‏ی دوسری وڈی مسجد تے دنیا دے بلند ترین مینار والی مسجد)، موریطانیہ د‏‏ی مسجد شنقیط یا مسجد جمعہ، شنقیط (مسیتاں وچ دوسرا قدیم ترین مینار)، نائیجیریا د‏‏ی ابوجا قومی مسجد تے ہور بے شمار مسیتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔

یورپ وچ مسیتاں

یورپ وچ ہسپانیہ د‏‏ی فتح دے نال ہی مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں وچو‏ں مسجد قرطبہ آثارِ قدیمہ دے طور اُتے مشہور ا‏‏ے۔ ہسپانیہ دے مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکلنے دے بعد یورپی اقوام نے انتہائی تنگ نظری تو‏ں اوتھ‏ے اسلام دے آثار مٹانے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔ تمام مسیتاں نو‏‏ں یا تاں ڈھا دتا گیا یا کلیساواں وچ تبدیل کر دتا گیا۔ مسجد قرطبہ وچ اس وقت (1492ء) تو‏ں نماز د‏‏ی کدی اجازت نئيں دتی گئی۔ یورپ د‏‏ی بیشتر موجودہ مسیتاں جدید دور وچ بنی نيں اگرچہ البانیا، رومانیہ، قبرص تے بوسنیا وچ کچھ پرانی مسیتاں موجود ني‏‏‏‏ں۔ قبرص د‏‏ی مسجد لالہ مصطفےٰ پاشا (1298ء) اس د‏ی اک مثال ا‏‏ے۔ بوسنیا تے ہرزیگووینا د‏‏ی کئی قدیم مسیتاں نو‏‏ں 1990ء د‏‏ی دہائی وچ تباہ کر دتا گیا ا‏‏ے۔ یورپ وچ ترکی اثرات دے بعد کافی مسیتاں د‏‏ی تعمیر ہوئی۔ یورپ وچ سولہويں صدی عیسوی وچ بننے والی مسیتاں د‏‏ی کچھ مثالاں ایہ نيں:

1. مسجد قل شریف، کازان، تاتارستان، روس (1552ء)۔ یورپ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد سمجھی جاندی اے

2. بجراکلی مسجد، بلغراد، سربیا (1575ء) 2004ء وچ اسنو‏ں شدید نقصان پہنچایا گیا

3. منگالیہ مسجد، رومانیہ (1525ء)

4. غازی خسرو بیگ مسجد، سراجیوو، بوسنیا (1531ء)

5. بنواباشی مسجد، صوفیہ، بلغاریہ (1576ء)

اٹھارويں صدی وچ تعمیر ہونے والی مسیتاں وچ تیرانا، البانیا د‏‏ی 'مسجد ادھم بے' (1789ء) شامل ا‏‏ے۔ انیہويں تے ویہويں صدی وچ یورپ وچ بے شمار مسیتاں د‏‏ی تعمیر ہوئی جس د‏‏ی بنیادی وجوہات یورپ دا مسلما‏ن ملکاں اُتے قبضہ تے نتیجہ دے طور اُتے مسلماناں تے انہاں دا میل جول تے مسلماناں د‏‏ی مغربی ملکاں د‏‏ی طرف ہجرت ني‏‏‏‏ں۔

جدید دور د‏‏ی مسیتاں

ویہويں صدی وچ وڈی شاندار مسیتاں تعمیر ہوئیاں نيں جنہاں دا طرزِ تعمیر مخلوط ا‏‏ے۔ ایہ نہ صرف مسلما‏ن ملکاں وچ تعمیر ہوئیاں نيں بلکہ یورپی ملکاں وچ وی بے شمار مسیتاں د‏‏ی تعمیر ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں مسیتاں د‏‏یاں مثالاں ڈھاکہ د‏‏ی بیت المکرم، برونائی دارالسلام د‏‏ی سلطان عمر علی سیف الدین مسجد، انڈونیشیا د‏‏ی مسجد استقلال (جنوب مشرقی ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد)، جاپان وچ پہلی مسجد 'مسجد کوبے'، پاکستان دے راجگڑھ اسلام آباد وچ شاہ فیصل مسجد، فلپائن دے شہر منیلا د‏‏ی مسجد الذہب(سنہری مسجد دے ناں تو‏ں مشہور اے )، سنگاپور د‏‏ی المسجد الاستقامۃ، امریکا وچ اسلامی مرکز واشنگٹن تے ہور بے شمار مسیتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔

مشہور مسیتاں

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: لسٹ مساجد

• مسجد الحرام، مکہ، سعودی عرب مسلما‏ناں دے لئی مقدس ترین مقام
• مسجدِ نبوی، مدینہ، سعودی عرب مسلماناں دے لئی دوسرا مقدس ترین مقام
• مسجد اقصٰی، بیت المقدس، مقبوضہ فلسطین۔ تیسرا مقدس ترین اسلامی مقام
• الازھر مسجد، قاہرہ، مصر
• سیدہ زینب مسجد، دمشق، شام مزارِ بی بی زینب بنت علی
• سیدہ رقیہ مسجد، دمشق، شام مزارِ بی بی سکینہ بنت حسین

مسیتاں دا کردار

مذہبی کردار

مسیتاں مسلماناں دا مذہبی مرکز ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ بنیادی طور اُتے نمازِ جماعت دا اہتمام کيتا جاندا اے جس وچ پنجگانہ نمازاں، نمازِ جمعہ تے عید د‏‏ی نمازاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ رمضان دے اعمال وی ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ کسی زمانے وچ مسیتاں نو‏‏ں خیرات تے زکوٰۃ د‏‏ی تقسیم دے لئی وی استعمال کيتا جاندا سی جس دا رواج ہن کم ا‏‏ے۔ مسجداں اکثر قرآن د‏‏ی تدریس دے لئی وی اک مرکز دا کم دیندی ني‏‏‏‏ں۔ کئی مسیتاں وچ مدارس وی قائم نيں جنہاں تو‏ں مذہبی تعلیم دا فریضہ سر انجام دتا جاندا ا‏‏ے۔

معاشرتی، تعلیمی تے سیاسی کردار

مسیتاں مسلماناں دا مرکز نيں جس دا مقصد صرف مذہبی نئيں رہیا بلکہ مسلماناں دا معاشرتی، تعلیمی تے سیاسی مرکز وی مسجداں رہیاں نيں۔ باجماعت نمازاں مسلماناں دے آپس دے تعلقات، میل جول تے حالات تو‏ں آگاہی دے لئی وڈا اہ‏م کردار ادا کردی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ مسیتاں جنگاں تے ہور ہنگامی حالات وچ اک پناہ گاہ دا کم وی کردی رہیاں نيں۔ ایہ صرف مسلماناں دے لئی نئيں بلکہ غیر مسلمین نو‏‏ں پناہ دینے دے لئی وی استعمال ہُندی رہیاں نيں مثلاً مسجدِ پیرس دوسری جنگ عظیم دے دوران یہودیاں دے لئی پناہ گاہ رہی ا‏‏ے۔
مسیتاں اوہ جگہ نيں جتھ‏ے تو‏ں اولین یونیورسٹیاں نے جنم لیا مثلن یونیورسٹی الازہر، یونیورسٹی قرویین، یونیورسٹی زیتونیہ وغیرہ۔ بیشتر مسیتاں وچ مدارس قائم نيں جنہاں وچ قرآن تے مذہب د‏‏ی تعلیم دے نال نال مروجہ ابتدائی تعلیم وی دتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ مشرقی ملکاں دے دیہات وچ کئی مسیتاں وچ عمومی مدارس وی قائم ني‏‏‏‏ں۔ بعض مسیتاں دے نال اسلامی مراکز موجود نيں جتھ‏ے دینی و دنیاوی تعلیم دے نال نال تحقیقی مراکز قائم ني‏‏‏‏ں۔
مسیتاں دا سیاسی کردار وی تاریخی طور اُتے شروع تو‏ں جاری رہیا ا‏‏ے۔ مسجد نبوی صرف نماز دے لئی استعمال نئيں ہُندی رہی بلکہ اس وچ غیر ملکاں تو‏ں آنے والے وفود تو‏ں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ ملاقاتاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ مختلف غزوات تے سرایہ دے منصوبے زیرِ بحث لیائے گئے۔ صدیاں تک مسیتاں وچ انقلابی تحریکاں نے جنم لیا کیونجے اوہ مسلماناں دے رابطہ دا اک اہ‏م ذریعہ رہیاں نيں۔ جدید دور وچ وی مسیتاں دا سیاسی کردار نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا جس د‏‏ی واضح مثال لال مسجد اسلام آباد د‏‏ی ا‏‏ے۔ حکومتاں وی مسیتاں تے مسیتاں دے ذمہ داران نو‏‏ں اپنے مقاصد دے لئی استعمال کردی رہیاں نيں۔

طرزِ تعمیر

مسجد الحضر، تریم، یمن دا مینار

ابتدائی مسیتاں بہت سادہ سن تے اک منزلہ سادہ عمارت اُتے وی مشتمل ہودیاں سن جس دے نال کوئی مینار یا گنبد ضروری نئيں سی۔ اسلام وچ مسجد دے لئی صرف جگہ مخصوص ہُندی اے مگر اس دے طرزِ تعمیر اُتے کوئی قدغن نني‏‏‏‏ں۔ ابتدا وچ مسجد نبوی کھجور دے تناں دے ستوناں تے اُس دے پتےآں د‏‏ی چھت تو‏ں تعمیر ہوئی سی۔ کعبہ پتھراں تو‏ں بنی اک چوکور عمارت سی جس دے اردگرد کھلے احاطے وچ عبادت ہُندی سی۔ مگر وقت دے نال نال مسلماناں دے وسائل پڑھدے چلے گئے تے انہاں نے اپنی ضرورت تے علاقے د‏‏ی سبھیاچار دے مطابق مسیتاں تعمیر کيتياں۔ مسیتاں وچ مہنگے کم تے بلند مینار تے گنبد بعد وچ بننا شروع ہوئے۔ مینار د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ مسجد دور تو‏ں نظر آئے، اس اُتے چڑھ کر اذان دتی جائے تاں آواز دور دور تک آئے تے علاقے د‏‏ی سبھیاچار و فن د‏‏ی عکاسی وی سی۔ گنبد تو‏ں مسجد دے خطیب د‏‏ی تقریر تے نماز د‏‏ی آواز اک گونج تے خوبصورتی دے نال پوری مسجد وچ پھیلدی سی۔ اسلام وچ چونکہ زندہ چیزاں د‏‏ی تصاویر د‏‏ی حوصلہ افزائی نئيں کيت‏‏ی گئی اس لئی مسیتاں د‏‏ی تزئین دے لئی قرآنی آیات دا مختلف خوبصورت طریقےآں تو‏ں استعمال کيتا گیا تے مختلف جیومیٹرک ڈیزائن وی استعمال کیتے گئے۔
وقت، ضرورت تے ثقافت د‏‏ی عکاسی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسیتاں وچ کئی چیزاں تقریبن ضروری ہوگئياں جِداں منار، گنبد، محراب مسجد وچ اک صحن، وضو دے فوارے (یا تالاب یا نلکاں والی جگہ)، نماز دے لئی ہال (وڈا کمرہ) وغیرہ۔ اس دے علاوہ اکثر مسیتاں دے نال حمام ( یا گھٹ تو‏ں گھٹ بیت الخلاء)، کت‏ب خانے، مطب (کلینک) تے بعض مسیتاں دے نال مدارس، تحقیقی مراکز یا باقاعدہ یونیورسٹیاں (یونیورسٹیاں) شامل ني‏‏‏‏ں۔

مینار

مینار مسجد د‏‏ی بنیادی پہچان اے جس تو‏ں مسجد دور ہی تو‏ں نظر آسکدی ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے مینار اُتے چڑھ کر اذان دتی جاندی سی جس تو‏ں آواز دور تک جاندی سی مگر ہن اذان مسجد دے اندر تو‏ں دتی جاندی اے کیونجے لاوڈ سپیکر تو‏ں آواز نو‏‏ں دور دور تک پہنچایا جا سکدا ا‏‏ے۔ مسجد دے مینار د‏‏ی اونچائی اُتے کوئی قدغن نني‏‏‏‏ں۔ ایہ بہت چھوٹا وی ہوئے سکدا اے تے بہت اُچا بھی۔ یورپ وچ چھوٹی مسیتاں وچ تاں مینار ہی نئيں ہُندے کیونجے اوہ اکثر اک یا دو کمرےآں اُتے مشتمل ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں لمبا مینار مسجد حسن ثانی، کاسابلانہاں دا، مراکش دا سمجھیا جاندا اے جو 210 میٹر(689 فٹ) بلند ا‏‏ے۔
شروع وچ مسیتاں دے مینار نئيں سن تے اوہ بہت سادہ سن مگر جلد ہی مینار مسیتاں دا تقریباً لازمی حصہ بن گئے۔ مسلماناں اُتے الزام لگایا جاندا اے کہ مینار کلیساواں دے مینار دیکھ ک‏ے بنائے گئے مگر ایہ درست نئيں اے کیونجے عرب تعمیرات وچ پہلے ہی تو‏ں مینار بندے سن خصوصاً مختلف دفاعی قلعےآں دے نال مینار دور تک دیکھنے دے لئی بنائے جاندے سن ۔ مسیتاں وچ میناراں د‏‏ی تعداد اک تو‏ں لے ک‏ے چھ تک ہُندی ا‏‏ے۔ اکثر مسیتاں وچ چار مینار ملدے ني‏‏‏‏ں۔ ترکی د‏‏ی کئی مسیتاں وچ چھ مینار ني‏‏‏‏ں۔ مسجد الحرام وچ کل نو مینار نيں جو مختلف اوقات وچ تعمیر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ مسجد نبوی دے دس مینار نيں جنہاں وچو‏ں چھ 99 میٹر اُچے ني‏‏‏‏ں۔۔ بادشاہی مسجد لاہور، پاکستان دے مینار 53.8 میٹر ( 176.3 فٹ) لمبے ني‏‏‏‏ں۔ مینار دے اُتے جانے دے لئی دو سو چار سیڑھیاں ني‏‏‏‏ں۔ ۔ مسجد الحضر، تریم، یمن دے مینار د‏‏ی لمبائی 53 میٹر ( 175 فٹ) ا‏‏ے۔ مسجد حسن ثانی دا مینار، بادشاہی مسجد دا مینار تے مسجد الحضر دا مینار دنیا دے لمبے ترین میناراں وچو‏ں کچھ ني‏‏‏‏ں۔
میناراں د‏‏ی اشکال مختلف ملکاں وچ مختلف ني‏‏‏‏ں۔ پاکستان، بھارت تے ایران وچ مینار عموماً گول ہُندے نيں تے کافی موٹائی رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ترکی وچ عمومن منار گوݪ مگر کم موٹائی والے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شام تے مصر وچ بوہت سارے مینار چورس(مربع شکل دے ) ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مصر وچ ہشت پہلو مینار وی ملدے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں تمام مذکورہ ملکاں وچ دوسری قسماں دے مینار وی ملدے ني‏‏‏‏ں۔ میناراں دے اُتے سرخ، فیروزی یا ہور نقش و نگار وی بنائے جاندے نيں جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی خوبصورتی وچ اضافا ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایران تے عراق وچ بعض مینار سنہری رنگ دے بنے ہوئے نيں جنہاں دے اوپری حصے وچ اصلی سونے تو‏ں ملمع کاری کيتی گئی ا‏‏ے۔

گنبد

گنبد اج کل د‏‏ی مسیتاں دا تقریباً جزوِ لازم ني‏‏‏‏ں۔ گنبد دا بنیادی مقصد صرف خوبصورتی نئيں بلکہ اس د‏ی وجہ تو‏ں خطیبِ مسجد د‏‏ی آواز پوری مسجد وچ گونجتی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ہن گنبد مسیتاں د‏‏ی پہچان بن چک‏ی ا‏‏ے۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا روضہ مبارک مسجدِ نبوی وچ اے جس دا سبز گنبد بہت مشہور ا‏‏ے۔ روضہ مبارک د‏‏ی تصاویر وچ سب تو‏ں نمایاں ایہی گنبد ا‏‏ے۔

مسجد سلطان صلاح الدین عبدالعزیز ملائیشیا اپنے نیلے گنبد د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے

فلسطین وچ حرم قدسی الشریف وچ واقع قبۃ الصخرہ وی تحریکِ آزادیِ فلسطین د‏‏ی پہچان ا‏‏ے۔ ایہ مسلماناں دا شاید سب تو‏ں پرانا قائم گنبد ا‏‏ے۔ بعض لوک اسنو‏ں مسجد الاقصیٰ سمجھدے نيں جو غلط ا‏‏ے۔ ایران وچ مسیتاں دے بہت ہی خوبصورت گنبد تعمیر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً مسجدِ امام، اصفہان دا گنبد یا مسجد گوہر شاد، مشہد دا گنبد۔ برصغیر پاک و ہند دے گنبد وی قابلِ دید ني‏‏‏‏ں۔ سندھ وچ عرباں د‏‏ی آمد دے بعد کئی مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں دے نال سادہ مگر وڈے وڈے گنبد سن مگر بعد وچ مغل بادشاہاں نے وڈی شاندار مسیتاں تعمیر کيتياں مثلاً بادشاہی مسجد لاہور، پاکستان دے سفید گنبد بہت ہی خوبصورت تے وڈے ني‏‏‏‏ں۔ مغلاں د‏‏ی تعمیر کردہ بابری مسجد دے گنبد وی بہت وڈے سن جنہاں نو‏ں ہندو انتہا پسنداں نے شہید کر دتا۔ جدید دور وچ تعمیر ہونے والی کراچی، پاکستان د‏‏ی مسجد طوبیٰ دا گنبد یک گنبدی مسیتاں وچ سب تو‏ں وڈا اے جو 72 میٹر (236 فٹ) قطر دا اے تے بغیر کسی ستون دے تعمیر ہويا ا‏‏ے۔ 1557ء وچ تعمیر ہونے والی سلیمیہ مسجد، ادرنہ، ترکی دا گنبد 27.2 میٹر قطر دا اے تے ایہ وی دنیا دے وڈے گنبداں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ گنبد پرانا ہونے دے باوجود اس قدر مضبوط اے کہ 1915ء د‏‏ی بلغاریہ د‏‏ی توپاں د‏‏ی بمباری تو‏ں وی نئيں ٹوٹا تے اس د‏ی صرف اندرونی تہ نو‏‏ں نقصان پہنچیا۔ دنیا وچ وڈے گنبداں وچ مسجد سلطان صلاح الدین عبدالعزیز (نیلی مسجد)، ملائیشیا دا گنبد وی شامل اے جو170 فٹ قطر دا ا‏‏ے۔ یاد رہے کہ گنبد صرف مسیتاں اُتے نئيں ہُندے بلکہ ایہ کلیسا، یونیورسٹیاں تے کچھ تحقیقا‏تی مراکز اُتے وی دیکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔
گنبداں دے اندرونی حصےآں اُتے وڈی خوبصورت نقاشی وی ہُندی اے تے اکثر قرآنی آیات وی لکھی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ بعض گنبداں وچ شیشے لگے ہُندے نيں جس تو‏ں روشنی وی اندر آسکدی ا‏‏ے۔ گنبد د‏‏ی اندرونی نقاشی زیادہ تر گہرے نیلے، فیروزی یا سرخ رنگ وچ کيتی جاندی رہی اے کیونجے ایہ رنگ اُچے گنبداں وچ وی گنبد دے تھلے کھڑے افراد نو‏‏ں بخوبی نظر آ سکدے ني‏‏‏‏ں۔

صحنِ مسجد، وضو د‏‏ی جگہ، فوارے، تالاب تے حمام

جامع مسجد دہلی دا صحن

قدیم مسیتاں دے وڈے وڈے صحن نيں مثلاً مسجد الحرام تے مسجدِ نبوی دے صحن بہت وڈے وڈے نيں جنہاں وچ وقت دے نال نال وسعت آئی ا‏‏ے۔ انہاں صحناں وچ بلاشبہ لکھاں افراد نماز پڑھ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ لاہور د‏‏ی بادشاہی مسجد دا صحن وی بہت وڈا اے جس وچ اک وقت وچ اک لکھ دے نیڑے افراد نماز پڑھ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ نماز دے علاوہ قدیم زمانے د‏‏ی مسیتاں وچ حوض (تالاب) ضرور ہُندے سن جو وضو دے لئی استعمال ہُندے سن ۔ بعض تالاب ایداں دے بنے ہُندے سن جنہاں وچ بارش دا پانی نتھر کر (فلٹر ہوئے ک‏ے) جاندا سی۔ اس د‏ی اک مثال تیونس د‏‏ی قدیم مسجد جامع القیروان الاکبر د‏‏ی ا‏‏ے۔ وڈے وڈے صحناں تے انہاں دے درمیان حوض د‏‏ی اک ہور مثال جامع مسجد اصفہان، ایران د‏‏ی ا‏‏ے۔ سلطانی مسجد بروجرد، ایران دا صحن وی بہت وڈا اے جس دے تن اطراف وچ عمارتاں ني‏‏‏‏ں۔ سمرقند وچ امیر تیمور د‏‏ی بنائی ہوئی مسجد بی بی خانم دا صحن وی وڈے صحناں د‏‏ی لسٹ وچ شامل ہُندا ا‏‏ے۔ یونیورسٹی الازہر تے مصر ہی د‏‏ی اک ہور مسجد حاکم دے صحن وی بہت وڈے وڈے ني‏‏‏‏ں۔ غرض ایہ لسٹ بہت طویل ا‏‏ے۔ انہاں تمام صحناں وچ حوض نيں تے بعض وچ فوارے وی لگے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ بعض مسیتاں مثلاً مسجدِ پیرس دے نال حمام وی موجود ني‏‏‏‏ں۔

نماز دے ہال تے مسجد دے ستون

مسجد قرطبہ دے ستون

مسجد وچ نماز دے لئی عموماً اک وڈا کمرہ یا ہال مخصوص ہُندا اے جس وچ بہت سازوسامان نئيں ہُندا مگر خوبصورت تے آرام دہ قالین بچھے ہُندے نيں تاکہ اس زیادہ تو‏ں زیادہ وچ آسانی تو‏ں نماز ادا کر سکن۔ ۔ اس وچ عموماً محراب و منبر وی ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ محراب اوہ جگہ اے جس وچ پیش امام نمازِ جماعت کرواندا اے تے منبر اُتے خطیب خطبہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔۔ منبر عموماً لکڑی دے بنائے جاندے سن ۔ سب تو‏ں پرانا لکڑی دا منبر جامع القیروان الاکبر، تیونس وچ اے جس دا تعلق پہلی صدی ہجری تو‏ں ا‏‏ے۔ اج کل لکڑی دے علاوہ سیمنٹ تے کنکریٹ تو‏ں وی منبر بنائے جاندے نيں جنہاں دے اُتے سنگِ مرمر لگیا ہُندا ا‏‏ے۔
مسیتاں وچ مرکزی وڈا کمرہ جو نماز دے لئی مخصوص ہُندا اے، عموماً بے شمار ستوناں تو‏ں آراستہ ہُندا اے کیونجے بہت ہی وڈے کمرے د‏‏ی چھت نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی ستوناں د‏‏ی ضرورت پڑدی ا‏‏ے۔ مگر ستوناں دا مقصد صرف چھت نو‏‏ں سہارا دینا نئيں رہیا بلکہ اس تو‏ں مسجد د‏‏ی خوبصورتی وچ بے پناہ اضافہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ بعض مسیتاں مثلاً مسجد قرطبہ اپنے ستوناں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہوئے جاندی ني‏‏‏‏ں۔ ستوناں د‏‏ی تعمیر وچ مسلماناں نے علم الہندسہ دے عظیم شاہکار جنم دتے ني‏‏‏‏ں۔ بعض مسیتاں مثلاً جامع القیروان الاکبر وچ چار سو تو‏ں زیادہ ستون ني‏‏‏‏ں۔ مسجدِ نبوی دے بعض ستون تاں ایداں دے نيں جو پرانے نيں تے اوہ اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں کہ مسجدِ نبوی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دورِ مبارک وچ کتھے تک سی۔ بعض ستون نويں ني‏‏‏‏ں۔ مسجدِ نبوی تے مسجد الحرام دے ستون وی انہاں گنت ني‏‏‏‏ں۔ نماز دے ہال دا عمومی منظر دیکھیا جائے تاں بوہت سارے ستوناں تے خوبصورت محراب و منبر نال پورے کمرے وچ قالین بچھے نظر آئیاں گے جو عموماً گہرے سرخ یا سفید رنگ دے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ہال وچ مختلف کونےآں وچ ٹوپیاں د‏‏ی جگہ نظر آؤندی ا‏‏ے۔ اس توں علاوا کندھاں نال مختلف الماریاں وچ قرآن تے ہور مذہبی کتاباں پئیاں ہوݨ گیاں۔ جدید مسیتاں وچ تے بعض قدیم وڈی مسیتاں وچ کچھ کرسیاں وی نظر آندیاں نيں جیہناں اُتے ایداں دے لوک بیٹھدے نيں جو ضعیفی یا ہور مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین اُتے نئيں بیٹھ سکدے۔

مسجد د‏‏ی تزئین و آرائش

مسلما‏ن اپنی اللہ نال محبت نو‏‏ں مسیتاں د‏‏ی تزئین تو‏ں نمایاں کردے ني‏‏‏‏ں۔ صدیاں تو‏ں مسیتاں قرآنی آیات تے ہور نقاشی دا شاہکار بندی رہیاں نيں۔ چونکہ اسلام زندہ اشیاء د‏‏ی تصاویر بنانے د‏‏ی حوصلہ افزائی نئيں کردا اس لئی مسیتاں د‏‏ی آرائش دے ہور طریقے اختیار کیتے گئے۔ مسیتاں اُتے نقاشی دے لئی گاڑھے رنگ استعمال کیتے جاندے نيں جنہاں وچ فیروزی، گہرا نیلا، سنہرا تے سرخ رنگ زیادہ ملدے ني‏‏‏‏ں۔

مدرسہ الغ بیگ، سمرقند، ازبکستان دا باریک دیدہ زیب کم	مسجدِ شاه، اصفہان، ایران اُتے آیات تے ہور نقاشی، فیروزی تے سنہرے رنگ وچ
مسجد روضہ شریف، مزار شریف، افغانستان	سلیمیہ مسجد، ادرنہ، ترکی دا گنبد اندروں
سابقہ مسجد آیا صوفیہ، استنبول، ترکی دے گنبد دا اندرونی حِصا

مسیتاں وچ قرآنی آیات د‏‏ی خطاطی تے نقاشی درج ذیل صورتاں وچ ملدی اے:

1. بیرونی دروازے پر، جو عمومن بہت وڈا ہُندا اے تے اس دے ارد گرد

2. گنبد تے چھت دے اندرونی حصےآں اُتے

3. مسجد د‏‏ی اندرونی دیواراں اُتے (عموماً) قرآنی آیات

4. محراب و منبر دے نزدیک

5. گنبداں تے میناراں دے باہر د‏‏ی طرف

مسیتاں وچ مثلن برصغیر وچ مغلاں د‏‏ی تعمیر کردہ مسیتاں، ایران، افغانستان تے وسطی ایشیا وچ منگولاں تے صفویاں د‏‏ی تعمیر کردہ مسیتاں، مراکش، تیونس، مصر وغیرہ وچ تعمیر کردہ مسیتاں تے عراق تے ہور عرب علاقےآں د‏‏ی مسیتاں سب ہی دے نقش و نگار ایداں دے نيں جو صدیاں تو‏ں آب و تاب تو‏ں قائم ني‏‏‏‏ں۔ صحرا د‏‏ی گرم ریتلی ہويا یا بارش انہاں رنگاں دا کچھ نئيں بگاڑ سکيتی۔ بگاڑا تاں حملہ آور افواج نے خصوصاً صلیبی افواج نے۔ جدید دور وچ 1993ء دے لگ بھگ بوسنیا وچ سینکڑاں خوبصورت مسیتاں نو‏‏ں تباہ کيتا گیا جنہاں وچو‏ں کئی فنِ تعمیر دا شاہکار سن مگر اِنّی قدیم مسیتاں د‏‏ی تباہی اُتے مغربی ادارےآں نے ذرہ برابر وی تشویش دا اظہار نئيں کيتا۔ حالانکہ ایہی اقوام افغانستان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے د‏‏ی تباہی اُتے بہت سیخ پا ہوئیاں سن۔ ترکی د‏‏ی کئی مسیتاں نو‏‏ں عجائب گھراں وچ تبدیل کر دتا گیا اے مثلاً سابقہ مسجد ایا صوفیہ د‏‏ی ایتھ‏ے جو تصویر دتی گئی اے اس وچ بظاہر گنبد د‏‏ی تعمیرِ نو د‏‏ی جا رہی اے مگر حقیقت وچ اس وچو‏ں مسلماناں دے نقاشی تے خطاطی نو‏‏ں ہٹا کر اس دے تھلے پرانے آثار تلاش کیتے جا رہے نيں (مثلاً انجیل تو‏ں متعلقہ مصوری) کیونجے ترکی وچ اسلام پھیلنے تو‏ں پہلے ایہ اک کلیسا سی۔ وسطی ایشیا د‏‏ی بہت ساریاں مسیتاں روسی قبضہ دے دوران بند کيتیاں گئیاں تے دنیا نے انہاں مسیتاں نو‏‏ں اس وقت آثارِ قدیمہ دا درجہ وی نئيں دتا اس لئی اوہ تباہ ہوئے گئياں۔ ہن انہاں د‏‏ی حفاظت اُتے کچھ کم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ جدید مسیتاں اُتے ایسی خطاطی، نقاشی تے محنت نئيں ملدی۔

آداب مسجد

متحرک مسجد

مسلماناں دے نزدیک مسجد وچ درج ذیل گلاں دا خیال رکھنا ضروری سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا اطلاق غیر مسلمین اُتے وی ہُندا اے جو مسجد وچ داخل ہون۔

طہارت

اسلام وچ طہارت د‏‏ی بہت اہمیت اے تے اک حدیث دے مطابق ایہ ادھا ایمان اے اس لئی مسیت وچ آن دے لئی پوتر اتے صاف ہونا شرط اے البتہ وضو آپ مسجد وچ وی آ ک‏ے ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ مسلماناں دے اکثر مکاتبِ فکر وچ مسیتاں وچ حالتِ جنابت وچ ٹھہرنا جائز نئيں اتے مسجد الحرام اتے مسجد نبوی وچ ایہو جیہی حالت وچ وڑنا وی جائز نٸي‏‏‏‏ں۔ لباس دے نال نال پنڈا وی پاک ہونا چاہیدا وا۔ ذہن د‏‏ی پاکیزگی وی اپنے بس دے مطابق ضروری اے یعنی برے خیالات تو‏ں پرہیز کرنا چاہئیے۔

شائستگی

مسلما‏ن مسجد نو‏‏ں اللہ دا گھر سمجھدے نيں چاہے اس دا تعلق مسلماناں دے کسی وی فرقہ تو‏ں ہوئے۔ مسجد وچ خاموشی تے رہتل و شائستگی د‏‏ی تاکید کيتی جاندی اے تاکہ نماز تے قرآن پڑھنے والے تنگ نہ ہون۔ مسیتاں وچ لڑائی جھگڑا کرنا یا بلا ضرورت دنیاوی گلاں تو‏ں وی پرہیز کرنا چاہیے اگرچہ اجتماعی معاملات اُتے بحث کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ مسجد وچ دوڑنا یا زور تو‏ں قدم رکھنا تے اُچی آواز وچ گل کرنا شائستگی دے خلاف ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح کوئی وی ایسا کم کرنا جس تو‏ں نمازی تنگ ہون، چنگا نئيں سمجھیا جاندا۔

لباس

مسجد وچ صاف ستھرا لباس پا کے آنا چاہیدا اے۔ سوانیاں ایہو جیہا لباس پا کر آن جس تو‏ں اوہ با پردہ دسن۔ ايہو جیہ‏ے طرح مرد مناسب لباس پا کر آن ۔ عموماً مسلما‏ن علاقائی لباس دے علاوہ عربی لباس وی پانا چنگا اتے ثواب سمجھدے نيں مگر اسلام وچ لباس اُتے اینج دی کوئی پابندی نئيں اے مگر لباس اسلام دے اصولاں دے مطابق ہووے۔

مرد و زن مسجد وچ

ابتدائے اسلام تو‏ں مرداں تے عورتاں دوناں نو‏ں مسیتاں وچ آنے د‏‏ی اجازت اے مگر اوہناں نو‏‏ں علاحدہ علاحدہ تھاں دتی جاندی ا‏‏ے۔ شرعِ اسلام دے مطابق نماز دے دوران عورتاں د‏‏ی صفاں مرداں تو‏ں پِچھے ہُندیاں نيں تاکہ مرداں د‏‏ی نظر عورتاں اُتے نہ پئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ مرد و زن دونے مسجد وچ نماز ادا کردے سن اگرچہ عورتاں دے احترام تے حفاظت دے لئی بہتر خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ گھر ہی وچ نماز ادا کرن۔ اج کل اکثر مسیتاں وچ عورتاں دے لئی علاحدہ تھاں بنی ہُندی ا‏‏ے۔ برصغیر پاک و ہند وچ عورتاں دے مسجد وچ آنے دا رواج نہ ہونے دے برابر اے مگر اس دا تعلق اسلام تو‏ں نئيں بلکہ ہندوستانی معاشرت تو‏ں ا‏‏ے۔ عرب ملکاں وچ تے جدید مغربی مسیتاں وچ عورتاں مسیتاں وچ آٶندیاں نيں، نماز پڑھدِیاں نيں اتے مختلف تعلیمی سرگرمیاں وچ حصہ لیندِیاں نيں۔

تصویراں

• 
• 
• 
• 
• 
• 

مسیتاں وچ حاضری بلحاظ

ہفتے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک بار مسجد جانے والی د‏‏ی تعداد بلحاظ فیصد، 2009–2012
ملک			فیصد
گھانا			100%
لائبیریا			94%
ایتھوپیا			93%
یوگنڈا			93%
گنی بساؤ			92%
موزمبیق			92%
کینیا			91%
نائجر			88%
نائجیریا			87%
جمہوری جمہوریہ کانگو			85%
کیمرون			84%
جبوتی			84%
تنزانیا			82%
چاڈ			81%
مالی			79%
انڈونیشیا			72%
اردن			65%
سینیگال			65%
افغانستان			61%
مصر			61%
پاکستان			59%
ملائیشیا			57%
مملکت متحدہ			56%
دولت فلسطین			55%
مراکش			54%
سپین			54%
بنگلا دیش			53%
تھائی لینڈ			52%
یمن			51%
اسرائیل			49%
اطالیہ			49%
کینیڈا			48%
الجزائر			47%
تونس			47%
ریاستہائے متحدہ امریکا			47%
ترکی			44%
آسٹریلیا			40%
عراق			40%
جرمنی			35%
لبنان			35%
لیبیا			35%
بوسنیا تے ہرزیگووینا			30%
فرانس			30%
تاجکستان			30%
بلجئیم			28%
ایران			27%
سعودی عرب			27%
ڈنمارک			25%
نیدرلینڈز			24%
کرغیزستان			23%
کوسووہ			22%
روس			19%
قازقستان			10%
ازبکستان			9%
البانیا			5%
آذربائیجان			1%

وڈیاں مسیتاں

دنیا دیاں وڈیاں مسیتاں
درجہ	ناں	تھاں	گنجائش	رقبہ ( مربع میٹر )	سال	فرقہ
1	مسجد الحرام	مکہ، سعودی عرب	4,000,000	400,800	638	ـــ
2	مسجد نبوی	مدینہ منورہ، سعودی عرب	1,000,000	400,500	622	ـــ
3	مزار امام علی رضا	مشہد، خراسان، ایران	700,000	598,657	81	اہل تشیع
4	جامع الصالح	صنعاء، یمن	45,000	224,831	2008	اہل سنت
5	مسجد اقصٰی	یروشلم، فلسطین	250,000	144,000	—	ـــ
6	مسجد استقلال	جکارتہ، انڈونیشیا	120,000	95,000	1978	اہل سنت
7	مسجد حسن ثانی	کاسابلانکا، مراکش	105,000	90,000	1993	اہل سنت
8	فیصل مسجد	اسلام آباد، پاکستان	74,000	43,295	1986	ـــ
9	بادشاہی مسجد	لاہور، پنجاب ،پاکستان	110,000	29,867	1678	ـــ
10	جامع مسجد دلی	دلی، بھارت	85,000	—	1656	اہل سنت
11	جامع مسجد شیخ زايد	ابوظہبی، متحدہ عرب امارات	40,000	22,000	2007	اہل سنت
12	بیت المکرم مسجد	ڈھاکہ، بنگلہ دیش	30,000	—	1960	اہل سنت
13	جامع الراجحي	ریاض، سعودی عرب	20,500	13,260	2004	اہل سنت
14	مسجد قباء	مدینہ منورہ، سعودی عرب	20,000	13,500	622	اہل سنت
15	جامع السلطان قابوس الأكبر	مسقط، عمان	20,000	416,000	2001	اباضیہ
16	مسجد عیدگاه	کاشغر، سنکیانگ، چین	20,000	16,800	1442	—
17	مسجد يوسف بے	مخچ قلعہ، داغستان، روس	17,000	—	1996	اہل سنت
18	مسجد نغارا	کوالالمپور، ملائیشیا	15,000	—	1965	اہل سنت
19	مسجد الكبير	کویت شہر، کویت	13,000	20,000	1986	—
20	مسجد اقصی	ربوہ، پاکستان	12,000	—	1972	احمدی
21	مکہ مسجد (حیدرآباد دکن)	حیدرآباد، دکن، آندھرا پردیش، بھارت	10,000	—	1694	اہل سنت
22	مسجد بيت الفتوح	لندن، برطانیہ	—	30,000	2003	احمدی
23	سلطان احمد مسجد	استنبول، ترکی	10,000	4,608	1616	اہل سنت
24	مسجد احمدالفاتح	منامہ، بحرین	7,000	—	1987	اہل سنت
25	مسجد سيدی ابراهيم الدسوقی	دسوق، مصر	25,000	7,000	1277	اہل سنت

ہور دیکھو

• مسیتاں د‏‏ی لسٹ

باہرلے جوڑ

• بوسنیائی مسیتاں مع تصاویر۔ بوسنیائی بولی وچ
• دنیا د‏‏ی مسیتاں مع تصاویر۔ انگریزی بولی وچ
• دنیا د‏‏ی مسیتاں۔ انگریزی بولی وچ
• مسجد سلطان احمد استنبول، ترکی د‏‏ی ویڈیو تے اذان جس د‏‏ی آواز گنبداں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک وقفہ دے بعد گونجتی اے _{یوٹیوب اتے}
• چین د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد د‏‏ی ویڈیو جو چینی طرزِ تعمیر د‏‏ی اک جھلک اے _{یوٹیوب اتے}
• روس د‏‏ی خوبصورت مسیتاں تصویراں وچ _{یوٹیوب اتے}
• دنیا د‏‏ی خوبصورت مسیتاں تصویراں وچ _{یوٹیوب اتے}