Tykwa pospolita

Tykwa pospolita
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	dyniowce
Rodzina	dyniowate
Rodzaj	tykwa
Gatunek	tykwa pospolita
	Nazwa systematyczna
	Lagenaria siceraria (Molina) Standl; Publ. Field Mus. Nat. Hist., Bot. Ser. 3: 435 1930
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Balafon – instrument zachodnioafrykański

Tykwa pospolita, kalebasa (Lagenaria siceraria (Molina) Standl.) – gatunek jednorocznych, pnących roślin tropikalnych z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek pochodzi z Afryki, z Zimbabwe, ale rozprzestrzenił się szeroko na obszarach o klimacie tropikalnym, w tropikach jest też powszechnie uprawiany^[4]. Obecnie występuje nie tylko w Afryce, ale również w Azji i obydwu Amerykach. Do Ameryki owoce tykwy zawędrowały niesione przez prądy morskie, a jej nasiona nie tracą w morskiej wodzie zdolności kiełkowania przez wiele miesięcy. Być może przeniesienie tykwy do Ameryk nastąpiło jednak przez zasiedlających je ludzi. Ocenia się, że miało to miejsce ok. 10 tysięcy lat temu^[5].

Morfologia

Łodyga: Pędy rośliny dochodzą do 5 m długości, są grube, kruche, podłużnie bruzdowate i miękko owłosione. Na pędach występują podwójne wąsy czepne^[6].
Liście: Okrągławe lub nerkowate, o długości i szerokości do 40 cm, krótko i miękko owłosione. Brzegi drobno ząbkowane, niekiedy 3-7-klapowane, o zaokrąglonych płatach^[5].
Kwiaty: Rozdzielnopłciowe, korona lejkowata, biała, pomarszczona i owłosiona. Płatki korony kremowe lub jasnożółte, owalne, o długości do 45 mm^[5].
Owoce: Zdrewniałe jasnozielone jagody osiągające długość do 80 cm i szerokość do 20 cm. Są jajowate lub cylindryczne z przewężeniem w środku, lub mają kształt kolby. Za młodu są zielone i gęsto owłosione, dojrzałe stają się żółte lub brązowe i nagie. Miąższ zawiera liczne spłaszczone nasiona osadzone w gąbczastej masie. Po wysuszeniu owoc składa się z grubej skorupy i nasion, jego wnętrze jest puste. Nasiona są płaskie, mają długość 7-20 mm^[5].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna, pnącze. Liście i pędy po roztarciu wydzielają charakterystyczny aromat, wydzielany przez dwa małe gruczoły występujące u nasady liści. Kwiaty otwierają się dopiero wieczorem i szybko więdną. Owoce mogą miesiącami dryfować po morzu, nie tracąc zdolności do kiełkowania^[5].

W Afryce tykwa pospolita rośnie głównie na glebie piaszczystej i na czerwonych glinach, na terenach płaskich i na umiarkowanych stokach, na skalistych grzbietach, na brzegach rzek oraz w suchych miejscach koryt rzecznych, na siedliskach ruderalnych, w pobliżu dróg, często w cieniu. Jest powszechna w nadrzecznych zaroślach, ale także w lasach i sawannach z takimi gatunkami roślin, jak: Acacia, Colophospermum mopane, Faidherbia albida i Phragmites. Można ją również znaleźć na polach uprawnych sorga i kukurydzy^[5].

Znaczenie

Jedna z najstarszych roślin uprawnych. Według M. Nowińskiego w Indiach i Afryce uprawiana była już 12 tys. lat temu^[7]. Znana była w Egipcie 3000 lat p.n.e.^[8].
Miąższ młodych owoców jest jadalny, spożywany jako warzywo^[9], wykorzystywany w postaci marynowanych pasków jako dodatek do sushi (kanpyo)^[10]. Niektóre okazy mają jednak miąższ gorzki – te uważane są za trujące^[5].
M. Zohary, jeden z badaczy roślin biblijnych uważa, że podana w Księdze Jozuego (15,37-38) nazwa miasta Dilan pochodzi od hebrajskiego słowa d^ela'aţ oznaczającego kalebasę^[7].
Skorupa dojrzałych owoców drewnieje i po wysuszeniu staje się nieprzepuszczalna dla płynów. Z wydrążonych dojrzałych owoców sporządza się naczynia do gospodarstwa domowego zwane kalebasami. Czasami na wewnętrznej stronie skorupy, przed jej stwardnięciem odciskano ozdobnymi formami wzorki, zdobiące później kalebasy^[7].
Z owoców tykwy wykonuje się do dzisiaj wiele rodzajów instrumentów muzycznych^[5].
Aż do roku 1980 w RPA uprawiano na plantacjach tykwy, z których sporządzano fajki, eksportowane za granicę. Były one szczególnie popularne w czasie II wojny burskiej^[5].
W medycynie ludowej liście, owoce i nasiona były w różnych krajach używane jako środek przeciwko robakom, środek przeczyszczający, a nawet jako lekarstwo na ból głowy^[5]
Na Nowej Gwinei wykonuje się z owoców koteki, zdobione osłony na penisa^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2012-12-20] (ang.).
↑ Lagenaria siceraria. The Plant List. [dostęp 2012-12-21]. (ang.).
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j PlantZAfrica. [dostęp 2014-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-06)].
↑ PlantZAfrica. [dostęp 2014-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-06)].
↑ ^a ^b ^c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
↑ ^a ^b Jolanta i Karol Węglarscy: Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne. Poznań: Bogucki Wydawnictwo naukowe, 2008, s. 491. ISBN 978-83-61320-17-3.
↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
↑ Tykwa marynowana kanpyo – istotny składnik sushi [online], Daichi.pl, 15 lutego 2019 [dostęp 2023-09-24] (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2012-12-20] (ang.).

[3] Lagenaria siceraria. The Plant List. [dostęp 2012-12-21]. (ang.).

[grin-4] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-20].

[africa-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j PlantZAfrica. [dostęp 2014-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-06)].

[africa2-6] PlantZAfrica. [dostęp 2014-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-06)].

[rb-7] Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[tropiki-8] Jolanta i Karol Węglarscy: Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne. Poznań: Bogucki Wydawnictwo naukowe, 2008, s. 491. ISBN 978-83-61320-17-3.

[podbielkowski-9] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

[10] Tykwa marynowana kanpyo – istotny składnik sushi [online], Daichi.pl, 15 lutego 2019 [dostęp 2023-09-24] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]