Szałwia

Szałwia
	; Morfologia (szałwia łąkowa)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	szałwia
	Nazwa systematyczna
	Salvia L.; Sp. Pl. 23. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Salvia officinalis L.
Synonimy
	; Aethiopis (Benth.) Opiz; Aethyopys (Benth.) Opiz; Aitopsis Raf.; Arischrada Pobed.; Audibertia Benth.; Audibertiella Briq.; Belospis Raf.; Calosphace Raf.; Codanthera Raf.; Covola Medik.; Crolocos Raf.; Dorystaechas Boiss. & Heldr. ex Benth.; Drymosphace Opiz; Elelis Raf.; Enipea Raf.; Epiadena Raf.; Euriples Raf.; Fenixanthes Raf.; Flipanta Raf.; Gallitrichum Fourr.; Glutinaria Raf.; Hematodes Raf.; Hemisphace Opiz; Hemistegia Raf.; Horminum Mill.; Jungia Heist. ex Moench; Jungia Heist. ex Fabr.; Kiosmina Raf.; Larnastyra Raf.; Lasemia Raf.; Leonia Cerv.; Leonura Usteri ex Steud.; Lesemia Raf.; Megyathus Raf.; Melinum Medik.; Melligo Raf.; Meriandra Benth.; Oboskon Raf.; Ormiastis Raf.; Ormilis Raf.; Perovskia Kar.; Piaradena Raf.; Plethiosphace Opiz; Pleudia Raf.; Polakia Stapf; Pycnosphace Rydb.; Ramona Greene; Rhodochlamys S.Schauer; Rhodormis Raf.; Rosmarinus L.; Salviastrum Scheele; Schraderia Medik.; Sclarea Mill.; Sobiso Raf.; Sphacopsis Briq.; Stenarrhena D.Don; Stiefia Medik.; Terepis Raf.; Zhumeria Rech.f. & Wendelbo;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Szałwia (Salvia L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych. Obejmuje ok. 900^[5], 950^[6] lub nawet 1010^[4] gatunków i jest to najliczniejszy w gatunki rodzaj rodziny jasnotowatych^[2]. Szałwie występują w stanie dzikim na całej kuli ziemskiej, z wyjątkiem obszarów o klimacie polarnym^[7]. Najbardziej zróżnicowane są na obu kontynentach amerykańskich, gdzie rośnie 591 gatunków, z czego ok. 250 w samym Meksyku. Drugi ośrodek z dużym zróżnicowaniem to Azja^[6] – od Chin, gdzie rosną 84 gatunki^[8], po Azję południowo-zachodnią, gdzie w samej Turcji rośnie 86 gatunków z czego połowa to endemity tego kraju. W Afryce rośnie 59 gatunków, w Australii 1, w Europie – 36^[6] (z czego w Polsce cztery rodzime – szałwia lepka S. glutinosa, łąkowa S. pratensis, okręgowa S. verticillata i omszona S. nemorosa^[9]). Po rewizji taksonomicznej do szałwii zaliczone zostały rodzaje dawniej tradycyjnie wyodrębniane m.in. rozmaryn Rosmarinus i perowskia Perovskia.

Łacińska nazwa rodzaju pochodzi od słowa salvus oznaczającego ocalony, nietknięty, żywy – niektóre gatunki szałwii mają bowiem własności lecznicze i od dawna używane były w lecznictwie^[7]. Spożywcze znaczenie ma zwłaszcza szałwia lekarska i hiszpańska, zwana chia, niektóre gatunki mają właściwości halucynogenne (np. szałwia wieszcza S. divinorum) lub stosowane są w przemyśle kosmetycznym, liczne uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza: szałwia błyszcząca S. splendens, szałwia szkarłatna S. coccinea, szałwia błękitna S. azurea, szałwia ananasowa S. elegans, szałwia zielona Salvia viridis^[6].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne i byliny) oraz półkrzewy osiągające do 3 m wysokości^[10] (zaliczane też już do krzewów^[11]). Pędy pokryte włoskami pojedynczymi i rzadziej rozgałęzionymi, często lepko ogruczolone, aromatyczne^[4]^[11].

Liście: Ulistnienie naprzeciwległe. Liście zimozielone lub sezonowe. Blaszka pojedyncza, zwykle ząbkowana lub klapowana, czasem pierzastosieczna lub pierzastozłożona^[11].

Kwiaty: Kwiaty grzbieciste, wyrastają w okółkach jedno- do wielokwiatowych, oddalonych od siebie lub skupionych, okółki tworzą kłosokształtny lub wiechowaty kwiatostan złożony. Kwiaty wsparte podsadkami, czasem szybko odpadającymi i niepozornymi, u niektórych gatunków okazałymi i barwnymi, czasem kolczastymi. Przysadki także czasem są obecne. Kielich zrosłodziałkowy, dwuwargowy, z 3 lub 5 łatkami, czasem szydlastymi. Dolna część kielicha dzwonkowata lub walcowata, z 9–15 żyłkami. Korona silnie grzbiecista, dwuwargowa, biała, żółta, fioletowa, czerwona lub niebieska. Górna warga często silnie wygięta, czasem wyprostowana lub spłaszczona. Dolna warga tworzona jest przez trzy łatki, z których środkowa zwykle jest najszersza. Dwa pręciki z pojedynczym płodnym pylnikiem. Nitki zwykle krótkie, ale za to łącznik między workami pyłkowymi silnie wydłużony^[11] (rzadziej wtórnie zredukowany)^[12]. Zalążnia górna, dwukomorowa z parą zalążków w każdej z komór. Szyjka słupka pojedyncza, ze zwykle asymetrycznie rozwidlonym znamieniem^[10].

Owoce: Rozłupnie rozpadające się na cztery, trójkanciaste, jajowate, brązowe lub kuliste rozłupki^[11].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Szałwia to rodzaj z rodziny jasnotowatych Lamiaceae z podrodziny Nepetoideae z plemienia Mentheae i podplemienia Salviinae^[12].

Badania molekularne i analizy filogenetyczne od końca XX wieku, a zwłaszcza z początków XXI wieku wykazały, że rodzaj w tradycyjnym ujęciu ma charakter parafiletyczny. Wśród różnych linii rozwojowych szałwii zagnieżdżone są inne rodzaje. Ostatecznie w 2017 opublikowana została rewizja taksonomiczna rozszerzająca ujęcie rodzaju i włączająca tu rośliny z rodzajów: Dorystaechas, Meriandra, Perovskia, Rosmarinus i Zhumeria. W ujęciu tym podrodzaj perowskia Perovskia jest siostrzany względem podrodzaju rozmaryn Rosmarinus, a wraz z nim tworzy grupę siostrzaną kladowi obejmującemu część gatunków z rodzaju Salvia, włącznie z S. officinalis^[12]. Alternatywnie przedstawiono też rozwiązanie taksonomiczne zachowujące rodzaj Perovskia i dzielące rodzaj Salvia na 6 rodzajów monofiletycznych^[13]. Dominuje jednak szerokie ujęcie rodzaju, włączające do niego gatunki z ww. taksonów^[6]^[4].

Gatunki dziko rosnące w Polsce^[9]

szałwia lepka Salvia glutinosa L.
szałwia łąkowa Salvia pratensis L.
szałwia okręgowa Salvia verticillata L.
szałwia omszona, sz. gajowa Salvia nemorosa L.
szałwia zaroślowa Salvia dumetorum Andrz. – antropofit zadomowiony
szałwia zielona Salvia viridis L. – efemerofit

Lista gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju szałwia.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
↑ ^a ^b ^c ^d Salvia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-10].
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 288. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 820, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Salvia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-03-26].
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 160, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 408. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 235. ISBN 978-3-642-62200-7.
↑ ^a ^b ^c Bryan T. Drew, Jesús Guadalupe González-Gallegos, Chun-Lei Xiang, Ricardo Kriebel, Chloe P. Drummond, Jay B. Walked, Kenneth J. Sytsma. Salvia united: The greatest good for the greatest number. „Taxon”. 66, 1, s. 133-145, 2017. DOI: 10.12705/661.7.
↑ Maria Will, Regine Classen-Bockhoff. Time to split Salvia s.l. (Lamiaceae) – New insights from Old World Salvia phylogeny. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 109, s. 33-58, 2017. DOI: 10.1016/j.ympev.2016.12.041.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].

[powo-4] Salvia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-10].

[philips2-5] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 288. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 820, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[E-7] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[china-8] Salvia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-03-26].

[checklist-9] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 160, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[philips-10] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 408. ISBN 0-333-73003-8.

[kubitzki-11] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 235. ISBN 978-3-642-62200-7.

[drew-12] Bryan T. Drew, Jesús Guadalupe González-Gallegos, Chun-Lei Xiang, Ricardo Kriebel, Chloe P. Drummond, Jay B. Walked, Kenneth J. Sytsma. Salvia united: The greatest good for the greatest number. „Taxon”. 66, 1, s. 133-145, 2017. DOI: 10.12705/661.7.

[13] Maria Will, Regine Classen-Bockhoff. Time to split Salvia s.l. (Lamiaceae) – New insights from Old World Salvia phylogeny. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 109, s. 33-58, 2017. DOI: 10.1016/j.ympev.2016.12.041.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]