Powstanie w getcie białostockim
| II wojna światowa | |||
 Mapa getta w Białymstoku | |||
| Czas | |||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
likwidacja getta białostockiego, masowy wywóz Żydów do obozów zagłady | ||
| Wynik |
klęska powstania, zwycięstwo Niemców | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Położenie na mapie Polski w 1939  | |||
 53°07′59,999″N 23°09′00,000″E/53,133333 23,150000
| |||
Powstanie w getcie białostockim (jid. אויפֿשטאַנד פֿון ביאַליסטאָקער געטאָ; Ojfsztand fun bialistoker geto) – powstanie, które wybuchło 16 sierpnia 1943 roku. Był to drugi co do wielkości po powstaniu w getcie warszawskim zryw ludności żydowskiej przeciw okupacyjnym władzom niemieckim. Zostało zorganizowane, a następnie dowodzone przez Antyfaszystowską Organizację Bojową.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]
Do pojedynczych przypadków stawiania oporu Niemcom dochodziło jeszcze przed wybuchem powstania. Jednym z bardziej znanych wystąpień jest przypadek Icchoka Malmeda, który w obronie rodziny oblał kwasem solnym niemieckiego żołnierza biorącego udział w łapance Żydów. Do masowego zrywu doszło na wieść o niemieckich przygotowaniach do likwidacji getta, związanych z uruchomieniem komór gazowych w obozie Auschwitz-Birkenau. Było z góry skazane na niepowodzenie. Samo powstanie trwało niewiele ponad dobę, przez kolejne kilka dni broniło się jeszcze kilka punktów oporu. Przywódcy powstania, Mordechaj Tenenbaum i Daniel Moszkowicz, wobec beznadziejności sytuacji popełnili samobójstwo. Niedługo później getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do obozów w Treblince, Majdanku, Auschwitz-Birkenau i Terezinie. Z ponad 60 tys. Żydów mieszkających przed wojną w Białymstoku i okolicach przeżyło zaledwie kilkuset.
Przebieg powstania
[edytuj | edytuj kod]Plan powstania opracował Daniel Moszkowicz. Zakładał on następujące działania:
Grupy bojowe wystąpią zbrojnie po raz pierwszy o godzinie 10 rano. W każdej fabryce winna znajdować się grupa samoobrony w ostrym pogotowiu. Główne jednak siły bojowców winny napaść na faszystów przy najsłabszym odcinku parkanu, otaczającego getto, na Smolnej. W tym miejscu należy przerwać pierścień wroga i oczyścić drogę do ucieczki masie pędzonej przez zbirów hitlerowskich. Z tego właśnie punktu, położonego przy Smolnej, prowadzi najkrótsza droga do lasu. Dla odciągnięcia stąd sił nieprzyjaciela należy jednocześnie zaatakować Niemców w 4 innych miejscach, a mianowicie: na Fabrycznej, Nowogródzkiej, Chmielnej i Ciepłej, tzn. wzdłuż całego terenu zbornego, na który spędzani są Żydzi z getta. Długość tego obszaru wynosi około kilkuset metrów[1].
.jpg)
W ostatecznej akcji likwidacyjnej udział wzięły 3 bataliony żandarmerii (1 batalion policji i 2 bataliony własowców). W nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto zostało otoczone 3 kordonami. W akcji udział brała również artyleria i czołgi. Niemcy, nauczeni doświadczeniem z likwidacji powstania w getcie warszawskim, obsadzili również fabryki. Akcja rozpoczęła się rano 16 sierpnia. Żydzi mieli przenieść się na drugą stronę rzeki Białej. Istniały tam jedynie zabudowania drewniane, w których opór byłby bardzo utrudniony. Niemcy nie chcieli aby murowane domy stały się punktami oporu żydowskich bojowników.
Plan Moszkowicza nie został wykonany. Silny ostrzał, szczególnie w miejscu utworzenia wyłomu w parkanie, oraz brak amunicji zmusiły powstańców do wycofania się. Żydzi byli uzbrojeni jedynie w 25 karabinów i około 100 pistoletów. Walki trwały jeszcze w niewielkich punktach oporu. W tym czasie mieszkańcy getta zostali przepędzeni do dzielnicy Białostoczek, gdzie zostali załadowani do wagonów. Walka w getcie trwała jeszcze kilka dni. Akcja likwidacyjna zakończyła się 20 sierpnia 1943 r. Mienie pozostawione przez mieszkańców getta zostało przejęte przez niemieckie władze. Mieszkania zaś posłużyły do zakwaterowania osób wysiedlanych z rejonu Białowieży.
Co najmniej 30 tys. białostockich Żydów zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince i obozu Auschwitz-Birkenau, a osoby zdolne do pracy − do obozu na Majdanku[2]. Pozostający przy życiu białostoccy Żydzi zostali zamordowani na Majdanku 3 listopada 1944 podczas Aktion Erntefest[3].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Cyt. za B. Mark: Ruch oporu w getcie białostockim. Samoobrona-zagłada-powstanie. Warszawa 1952, s. 229
- ↑ Szymon Datner: Walka i zagłada białostockiego ghetta. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2014, s. 94. ISBN 978-83-61850-18-2.
- ↑ Szymon Datner: Walka i zagłada białostockiego ghetta. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2014, s. 63. ISBN 978-83-61850-18-2.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- B. Mark: Ruch oporu w getcie białostockim. Samoobrona-zagłada-powstanie. Warszawa 1952.
- Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Warszawa 1979.