Owies
 Owies zwyczajny | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
owies | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Avena L. Sp. Pl. Pl. 79. 1 Mai 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Owies (Avena L.) – rodzaj roślin z rodziny wiechlinowatych. Obejmuje 25 gatunków[4]. Rośliny te występują w Europie, Azji i północnej oraz wschodniej Afryce. Kilka gatunków jest uprawianych, głównie owies zwyczajny A. sativa, do najbardziej uciążliwych chwastów należy owies głuchy A. fatua[5].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Pierwotny zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary w obrębie tzw. Starego Świata na półkuli północnej: niemal całą Europę (bez Wysp Brytyjskich i Islandii), Azję (bez części południowo-wschodniej i północno-wschodniej), północną Afrykę oraz Etiopię i Kenię. Rośliny z tego rodzaju rosną poza tym introdukowane niemal wszędzie poza obszarami okołopolarnymi i równikowymi[4].
- Gatunki flory Polski[6]
- owies brodaty Avena barbata Pott ex Link – efemerofit
- owies głuchy Avena fatua L. – antropofit zadomowiony
- owies jednostronny Avena orientalis Schreb. ≡ A. sativa – gatunek uprawiany
- owies krótki Avena brevis Roth – efemerofit
- owies nagi Avena nuda L. em. Mansf. – efemerofit
- owies płonny Avena sterilis L. – efemerofit
- owies pośredni Avena × vilis Wallr., syn. Avena x hybrida Peterm. – antropofit zadomowiony
- owies szorstki, o. owsik Avena strigosa Schreb. – antropofit zadomowiony
- owies zwyczajny Avena sativa L. – gatunek uprawiany
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny wiechlinowatych (Poaceae), rzędu wiechlinowców (Poales)[2]. W obrębie rodziny należy do podrodziny wiechlinowych (Pooideae), plemienia Poeae, podplemienia Aveninae[7]. W obrębie podplemienia rodzaj sytuowany jest w pozycji siostrzanej względem rodzaju rajgras Arrhenatherum, podczas gdy pozycję bazalną dla tej pary zajmuje rodzaj owsica Helictotrichon[8].
- Wykaz gatunków[4]
- Avena abyssinica Hochst. – owies abisyński
- Avena aemulans Nevski
- Avena agadiriana B.R.Baum & G.Fedak
- Avena atlantica B.R.Baum & G.Fedak
- Avena barbata Pott ex Link – owies brodaty
- Avena brevis Roth – owies krótki
- Avena byzantina K.Koch – owies bizantyjski
- Avena canariensis B.R.Baum, Rajhathy & D.R.Sampson
- Avena chinensis (Fisch. ex Roem. & Schult.) Metzg.
- Avena clauda Durieu
- Avena eriantha Durieu
- Avena fatua L. – owies głuchy
- Avena insularis Ladiz.
- Avena longiglumis Durieu
- Avena magna H.C.Murphy & Terrell
- Avena murphyi Ladiz.
- Avena nuda L. – owies nagi
- Avena prostrata Ladiz.
- Avena sativa L. – owies zwyczajny
- Avena saxatilis (Lojac.) Rocha Afonso
- Avena sterilis L. – owies płonny
- Avena strigosa Schreb. – owies szorstki
- Avena vaviloviana (Malzev) Mordv.
- Avena ventricosa Balansa
- Avena volgensis (Vavilov) Nevski
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Rośliną uprawną jest przede wszystkim owies zwyczajny Avena sativa (ok. 90% upraw na świecie), a pozostałymi uprawnymi są: A. strigosa, A. abyssinica, A. bizantina i A. fatua. Wyprodukowane w Polsce ziarno owsa w 80% przeznacza się na paszę, w 15% na materiał siewny, resztę na cele konsumpcyjne. Jednak coraz bardziej poznawane są właściwości chemiczne owsa i znajduje się dla niego coraz bardziej różnorodne zastosowanie: w dietetyce, w lecznictwie, w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i chemicznym[9].
Rośliny jadalne
[edytuj | edytuj kod]- Historia
Owies należy do stosunkowo młodych roślin uprawnych. Pojawił się kilka tysięcy lat później aniżeli jęczmień i pszenica[potrzebny przypis].
Pierwsze znaleziska owsa pochodzą ze Szwajcarii z okresu brązu (1500–700 lat p.n.e.) i dotyczą głównie owsa szorstkiego (Avena strigosa). Na terenach polskich pierwsze ślady owsa tj. ziarniaki owsa głuchego (Avena fatua) pochodzą sprzed ok. 700 lat p.n.e. i odnalezione zostały w Biskupinie k. Żnina, jednak uprawa owsa na większą skalę rozpoczęła się dopiero w VIII wieku[potrzebny przypis].
Owies, podobnie jak żyto jest wtórną rośliną uprawną, tzn. początkowo towarzyszył uprawom zbóż jako chwast segetalny. Do Europy przywędrował razem z pszenicą z Azji i w miarę przesuwania się upraw z południa na północ kontynentu, pogarszania się warunków glebowo klimatycznych, zaczął zyskiwać na znaczeniu. Jego dominacja wśród upraw wzrastała i zaczął wypierać gatunki pierwotne. Owies siewny i głuchy są blisko spokrewnione ze sobą. Prawdopodobnie najpierw uprawiano owies głuchy, a z niego na skutek mutacji powstał owies siewny. A. sativa i A. fatua krzyżują się ze sobą, dając wiele form pośrednich. Inne formy owsa pochodzić mają z następujących obszarów: A. bizantina i A. sterilis – wybrzeże Morza Śródziemnego, szczególnie Afryki Północnej; A. abissinica – z byłej Abisynii (Etiopia); A. strigosa, A. brevis, A. nuda-brevis – z północno-zachodniej i zachodniej Europy; A. nuda – z Chin[potrzebny przypis].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-12-30] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-21].
- ↑ a b c d Avena L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-01].
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 89-90, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 39, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Poaceae (grass family). [w:] Taxonomy Browser [on-line]. The National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2010-12-29]. (ang.).
- ↑ Jeffery M. Saarela, Qing Liu, Paul M. Peterson, Robert J. Soreng, Beata Paszko: Phylogenetics of the Grass 'Aveneae-Type Plastid DNA. Clade' (Poaceae: Pooideae, Poeae) Based on Plastid and Nuclear Ribosomal DNA Sequence Data. W: Seberg, Petersen, Barfod, Davis: Diversity, phylogeny, and evolution in the Monocotyledons. Aarhus: Aarhus University Press, 2010.
- ↑ Owies - zastosowania inne niż spożywcze [online], Biotechnologiczny Portal Internetowy (ISSN 2080-8682) [dostęp 2024-03-21] (pol.).