Membranofony
Membranofony – instrumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest drgająca membrana (zazwyczaj skóra lub błona[1]) napięta na rezonatorze (ramce o dowolnym kształcie lub korpusie otwartym bądź sklepionym z jednej strony[1])[2]. Dźwięk wydobywa się uderzając membranę pałką (bez główki lub z główką z filcu, drewna, gumy itp.)[3], palcami lub dłonią[4], pocieranie dłonią, palcami, stalową szczoteczką, smyczkiem[5], uderzanie membraną o dłoń, łokieć lub kolano[3] lub zadęcie[2]. Membranofony razem z idiofonami tworzą grupę instrumentów perkusyjnych[6]. Rozróżnia się membranowfony o wysokości dźwięku nieokreślonej (np. bębny) i określonej (np. kotły). W orkiestrze wchodzą w skład perkusji i służą przede wszystkim do podkreślenia rytmu[2].
Budowa i zasada działania
[edytuj | edytuj kod]
Przez pojęcie „membrana” rozumiane jest ciało stałe o bardzo małej grubości w stosunku do długości i szerokości[4]. Membrana z natury jest niesprężysta[3]. Przez równomierne napięcie jej na otwartym obwodzie kolistego naczynia (cylindra) uzyskuje sprężystość i zdolność do wykonywania drgań, które są źródłem dźwięków[4][3]. Drgania membrany rozchodzą się we wszystkich kierunkach w postaci fali głosowej, odbijają od obudowy i interferują[4] tworząc wielowęzłowe fale stojące i generując szereg tonów nieharmonicznych[3] – wieloton odbierany przez zmysł słuchu jako szum[7].
Niektóre membranofony (np. kotły) wydają dźwięki o określonej wysokości[2] – możliwe jest to poprzez rezonansowe wzmocnienie jednej z częstotliwości membrany korpusem i słupem powietrza w nim zawartym[3].
Membrany wykonuje się ze skóry[2] lub tworzyw sztucznych (PET)[8]. Do korpusu moga być przyklejone, przybite gwoździami, zaczepione na kołkach bocznych lub osznurowane[9]. Membranofony mogą być wyposażone w jedną lub w dwie membrany[10]. W dwumembranowych, wzdłuż nieuderzanej membrany mogą być rozciągnięte napięte struny lub spiralne sprężynki (np. werbel głęboki i taraban)[11]. Korpusy wykonuje się z drewna, orzechów kokosowych, tykwy, bambusa, gliny, metalu[11] lub tworzyw sztucznych[8]. Mają kształt cylindryczny[10], beczułkowaty, stożkowy, klepsydrowy, pucharowy, półkulisty, misowy lub obręczowy[12].
Barwa dźwięku zależy od sposobu pobudzania membrany do drgań (pałka, miotełka, palce, dłoń), materiału, z którego wykonana jest końcówka uderzającej pałki, oraz miejsca uderzenia[4].
Podział
[edytuj | edytuj kod]_-_Gypsy_Girl_with_a_Basque_Drum_(1867).jpg)
Hornbostela-Sachsa
[edytuj | edytuj kod]W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO klasyfikacji naukowej membranofonom przypisany jest identyfikator główny 2 i kolejno[13]:
- 21: Bębny uderzane – uderzane są membrany (np. kotły, werbel, bęben), tamburyn,
- 22: (uchylono)
- 23: Bębny pocierane – membrana jest przystosowana do wibracji po potarciu (np. burczybas),
- 24: Mirlitony – membrana wibruje (rezonuje) pobudzana mówieniem lub śpiewem w jej kierunku; membrana sama nie jest źródłem dźwięków lecz jedynie modyfikuje ich brzmienie (np. kazoo).
Ponadto, klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry[13]:
- -1: wibracje są połączone z przetwornikiem dla uzyskania sygnału elektrycznego, emitowanego poprzez wzmacniacz i głośniki,
- -6: z membraną przyklejoną do bębna,
- -7: z membraną przybitą do bębna,
- -8: z membraną przysznurowaną do bębna,
- -9: z membraną mocowaną obejmą.
Wg konstrukcji
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na konstrukcję membranofony dzieli się na[14]:
- kotły – membrana jest napięta, korpus jest z jednej strony sklepiony,
- bębny – membrana jest napięta, korpus jest otwarty z obu stron,
- mirlitony – membrana jest luźna, lekko przymocowana do ramki instrumentu, korpus ma kształt dowolny.
Wg incytatora
[edytuj | edytuj kod]Incytator jest elementem pobudzającym drgania źródła dźwięku instrumentu muzycznego[14]. Ze względu na sposób pobudzania drgań membranofony dzieli się na[15]:
- uderzane – pałką[3], palcami lub dłonią[4] (np. kotły, bęben)[5],
- pocierane – dłonią, palcami, stalową szczoteczką, smyczkiem (np. bęben obręczowy)[5],
- dęte – strumieniem powietrza (zadęcie[2], np. kazoo)[5].
Wg wysokości dźwięku
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na wysokość emitowanego dźwięku wyróżnia się membranofony[5]:
- o określonej wysokości dźwięku, np. kotły, tom-tom jednostronny, bongosy[16],
- o nieokreślonej wysokości dźwięku, np. bęben mały, bęben wielki, tom-tom dwustronny, bębenek baskijski, bębenek ręczny, kociołki kubańskie, kongi[16].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Chronologicznie starsze są bębny; kotły pojawiły się później[6].
Najstarsze znane membranofony – bębny – z terenów Europy pochodzą z neolitu[5]. Małe bębny z cylindrycznym korpusem i dwiema błonami napiętymi na przeciwległych stronach walca znane były na różnych kontynentach[10]. W starożytnym Egipcie znane były dwa rodzaje: mały, okragły lub czworokątny kem-kem i duży, dwumembranowy bęben wojskowy[6]. Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi bęben obręczowy tof z brzęczącymi blaszkami na obwodzie[17]. Najwięcej odmian kształtów i wymiarów bębnów wykształciła kultura arabska[6]. W środkowej Europie zostały przejęte z kultury starożytnego Rzymu[10]. Bębenki obręczowe znane są w Europie co najmniej od wczesnego średniowiecza[5].
Kotły pojawiły się najwcześniej prawdopodobnie w krajach azjatyckich[5]. Przodek kotłów – instrument z półkulistym rezonatorem i skórzaną membraną – przywędrował do średniowiecznej Europy z Bliskiego Wschodu, gdzie nosił nazwę naggara[10]. Do orkiestry wprowadzone zostały w XVII wieku[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 544.
- ↑ a b c d e f membranofony, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-02-15].
- ↑ a b c d e f g Drobner 1997 ↓, s. 215.
- ↑ a b c d e f Sikorski 1975 ↓, s. 221.
- ↑ a b c d e f g h Baculewski et al. 2006 ↓, s. 554.
- ↑ a b c d e Sikorski 1975 ↓, s. 218.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 222.
- ↑ a b Timpani, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.27985 [dostęp 2024-02-15] (ang.).
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 442.
- ↑ a b c d e Drobner 1997 ↓, s. 216.
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 441.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 440.
- ↑ a b Vogel 2015 ↓, s. 9.
- ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 386.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 443.
- ↑ a b Sikorski 1975 ↓, s. 12.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 98.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
- Beniamin Vogel, Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-02-15] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Prezentacja kotłów w serwisie YouTube – NIMiT, Prezentacja kotłów
- Prezentacja zestawu perkusyjnego w serwisie YouTube – NIMiT, Prezentacja zestawu perkusyjnego
- Membranofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT.