Gwara sądecka

Gwara sądecka – część dialektu małopolskiego, gwara mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Wyspowego, w uogólnieniu – mieszkańców powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego i północnej części limanowskiego, południowych krańców bocheńskiego (min. Rozdziele i Rajbrot) oraz południowej części woj. podkarpackiego. Po dialekcie śląskim i gwarze podhalańskiej jest to jedna z bardziej żywych odmian języka polskiego, używana na co dzień przez dużą część mieszkańców regionu. Jakkolwiek coraz częstsze jest tu zjawisko tzw. dyglosji, to w ostatnich latach pojawiło się tu wiele nowych słów, nieużywanych bądź nawet nieznanych w innych częściach Polski.

Gwara sądecka rozwinęła się jako specyficzny język Lachów i Górali Sądeckich. Fonetycznie i gramatycznie przypomina inne gwary Małopolski, np. gwarę podhalańską. Warstwę leksykalną odróżniającą ją od literackiego języka polskiego stanowią słowa związane z życiem codziennym w górach, miejscowymi zwyczajami i tradycją. W materii gramatycznej, fonetycznej i leksykalnej zauważalne są też pewne wpływy języka słowackiego, rusińskiego i niemieckiego. Jest do pewnego stopnia zróżnicowana wewnętrznie, w całym regionie występują nieznaczne różnice. Dlatego np. pewne wyrazy używane w południowej części rejonu bywają nieznane mieszkańcom jego północnej części itp.

Cechy gwary

Fonetyka

Gwara sądecka posiada kilka istotnych cech fonetycznych, odróżniających ją od oficjalnej polszczyzny. Niektóre z nich są charakterystyczne wyłącznie dla tej gwary, inne z kolei odnaleźć można również w innych gwarach, występujących na terenie Polski.

1. Mazurzenie, tzn. wymawianie sz, cz, dż jako s, c, dz

• scelina zamiast szczelina
• dzem zamiast dżem

2. Silna, przedniojęzykowa artykulacja nosowych samogłosek ą, ę. W gwarze tej wymawia się je jako połączenie o z „głuchym” n

• mądry – moŋdry
• między – mjoŋdzy

3.1. Udźwięcznianie głosek na styku dwóch wyrazów, np.:

• tak jakby – tag jagby
• z dziećmi – ź dziećmi
• Wiesz, że... – Wież, że...

3.2. Udźwięcznianie głosek wewnątrz wyrazów, np.:

• Ździsław – Zdzisław
• jezeźmy – jesteśmy
• ślizgo – ślisko

3.3. Wymawianie trz jako czsz, strz jako szcz, a drz jako dż

• trzeba – czszeba
• strzec – szczec
• drzwi – dżwi
• mistrz – miszcz

4. Charakterystyczna labialna artykulacja o i u po bezdźwięcznych głoskach i na początku wyrazu:

• ona – ona
• kot – kot
• u nas – u nos

5. staropolskie „a pochylone”, wymawiane jako o np.:

• kwiotek
• ptok

6. staropolskie „e ścieśnione” jest wymawiane jako y np.:

• jychoł
• pjynknie

7. Zacieranie głosek l oraz ł w ostatnich sylabach, np.:

• tyko
• widziaem

8.1. Charakterystyczna krtaniowa artykulacja ch wewnątrz wyrazu. Dźwięk w takiej pozycji jest wymawiany bardzo słabo, jest on wręcz pomijany w artykulacji

8.2. Ch na początku wyrazu przed spółgłoską wymawiane jest jako k, np.:

• Kryste Ponie zamiast Chryste Panie
• krzan zamiast chrzan
• Krząszcz zamiast chrząszcz
• Krystianizacja zamiast chrystianizacja

8.3. Przejście f w chw

• Chwalejówka zamiast Falejówka

9. Długie i(wym. ji) po samogłosce

• kraina – krajina

10. Zmiana końcówki -ie czasownika w 3 os. l.poj., np.:

• on umie – on umi

11. Niekiedy zbitka je może być wymawiana jako jy, np.:

• nie zje – nie zjy

12. Końcówka -ej jest skracana do i lub y, a -aj do -ej, np.

• więcej – wjencyj
• rzadziej – rzadzij
• gdzieś indziej – dzie ińdzij
• tutaj – tutyj

Morfologia i słownictwo

1.1. Ludzie posługujący się gwarą sądecką używają końcówki o w pierwszej osobie l. poj. i l. mn., np.:

• Jo jado
• Widzo
• Pojadoma
• Bedoma

1.2. W czasie przeszłym niektóre czasowniki mają skróconą formę, np.:

• poszłem zamiast poszedłem
• zamkłem zamiast zamknąłem
• my byli zamiast my byliśmy

1.3. Pewne czasowniki w czasie teraźniejszym mogą posiadać wydłużoną postać, np.:

• śnije się zamiast śni się
• kipjeje zamiast kipi

1.4. Niektóre czasowniki mają inną formę trybu rozkazującego

• brać np. Bier mi to
• być np. Cicho że być

2. Częste używanie partykuły że z trybem rozkazującym

3.1. W dopełniaczu rzeczowniki rodzaju żeńskiego posiadają często końcówkę e

• Ido do kuchnie zamiast Idę do kuchni

3.2 Specyficzna forma celownika, występująca też w innych rejonach Polski (m.in. na Górnym Śląsku), np.:

• tatowi
• bratowi
• kotowi

3.3. W bierniku rzeczownik rodzaju żeńskiego i narzędniku rodzaju męskiego i nijakiego ogólnopolskie e przechodzi w o, np.:

• podejże mi śklanko zamiast podaj mi szklankę
• Jado rowerom zamiast jadę rowerem

4. Ruchomy akcent w wołaczu, zarówno l.poj., jak i mn. Niezależnie od jego pozycji w innych przypadkach akcent przypada zawsze na ostatnią sylabę. Sylaba ta jest wymawiana o wiele silniej w stosunku do pozostałych.

5. Przyimek do jest często zastępowany przyimkiem na:

• do Sącza – na Sonc
• Idę do domu – ido na chato

6. Tworzenie form żeńskich z ogólnopolskich form męskich za pomocą końcówki ka (jak w innych gwarach małopolskich, także miejskich, np. Krakowie i Zagłębiu Dąbrowskim)

• krawat – krawatka
• parasol – parasolka

7. Dokładanie do zdań twierdzących sformułowania no nie i co nie (gwara krakowska):

• To jest fajne, no nie?
• To jest fajne, co nie? Odpowiedź twierdząca „No”