Czajka (łódź)

Rycina przedstawiająca czajkę z dzieła Déscription de l'Ukrainie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, Contenuës depuis les confins de la Moscovie, jusques aux limites de la Transilvanie Guillaume’a Le Vasseura de Beauplana (1651)

Czajki kozaków zaporoskich atakują galery tureckie w latach 30. XVII wieku

Czajka kozacka na obrazie wotywnym jeńców polskich wziętych do niewoli w bitwie pod Korsuniem w 1648 roku

Czajka – zwrotna, pełnomorska kozacka łódź bojowa o długości do 20 i szerokości do 4 metrów. W XVI i XVII wieku była doskonałym, tanim i bardzo łatwo dostępnym środkiem walki. Pochodzenie nazwy do dziś stanowi zagadkę, obok niej funkcjonowało również określenie czółno.

Stanisław Sarnicki tak je opisywał:

Czajkami zowią Niżowi Kozacy, że się na nich czają, z sitowia albo z pięci jakoby uplecioną opalką, co w niej Rus dzieci kołysze, a pofutrują ją rzemieniem świeżem albo ceratami. Powiadają, że Mojżesz, on zacny sługa Boży, w taką był wsadzony od króliewny, gdy go chciała zataić; bo taka łódka równo z wodą zanurzy się i uczaić się w niej łacno.

Zaś Dymitr Jawornicki (Дмитрий Иванович Яворницкий pseudonim Эварницкий) podawał, że nazwa kozackiej czajki pochodzi od tatarskiego słowa „kaik” (czaik) oznaczającego okrągłą łódkę.

Kozacy zapuszczali się na nich na Morze Czarne, gdzie grabili posiadłości tureckie i tatarskie, docierając nawet do Konstantynopola. Wyprawy takie nazywali „chadzkami”.

Technologia budowy

Na wiosnę Kozacy w grupach 40 do 70 osób udawali się nad Dniepr. Każda taka grupa wykonywała statek dla siebie. Wycinali wierzby i lipy i pod kierunkiem doświadczonych w tym rzemiośle budowali czajki. Wykonywano je ze ściętych drzew, obijano deskami i obwodzono linami, oblewanymi następnie smołą. Otaczano je dodatkowo pękami trzcin, co zapewniało stateczność podczas burzy. Czajkę budowano zwykle 2–3 tygodnie.

Wyposażenie

Najczęściej czajki posiadały dwa stery (z przodu i z tyłu). Na każdej czajce znajdowało się 10–15 par wioseł. Posiadały też żagiel, który zwykle był używany w dni pogodne. Początkowo czajki nie miały artylerii, później na większych montowano 4–6 falkonetów.

Załoga

Załogę stanowiło zwykle około 30 osób. Na wyprawę każdy Kozak zabierał jedną lub dwie rusznice lub pistolety, 5–7 funtów prochu, ołów, żywność (suchary, sołomachę, suszone mięso, w tym również ryby) oraz zapas pitnej wody. Wielkość czajek była różna w różnych okresach. Przykładowo czajka o wyporności 10 ton miała długość 15 metrów, szerokość około 2,5 metra, wysokość wewnętrzną 1,4 metra, zanurzenie 0,7 metra, 6 par wioseł, a załoga składała się z 25–28 ludzi. Natomiast czajka o wyporności 20–40 ton miała długość 17–25 metrów, szerokość 2,5–3,5 metra, wysokość zewnętrzną 2,7 metra, zanurzenie 1,7 metra, 10–15 par wioseł, zaś załoga składała się z 50 do 70 ludzi.

W czasie wyprawy panowała żelazna dyscyplina, za nieposłuszeństwo lub upicie się wyrzucano za burtę.

Bałtycka flotylla czajek

Choć czajki kojarzą się z Morzem Czarnym i Siczą, to już hetman Koniecpolski myślał o sprowadzeniu ich do Zatoki Gdańskiej. Proponował sprowadzić 2000 Kozaków z czajkami przez Dniepr, Prypecią aż za Pińsk, a następnie przetransportować do Bugu i Wisły. W czasie wojny polsko-szwedzkiej 1626–1629, w czasach panowania Zygmunta III Wazy pomysłu nie udało się zrealizować, ale plan ten powrócił podczas przygotowań Władysława IV Wazy do wojny przeciwko Szwecji. W 1635 roku król polecił wprowadzić plan Koniecpolskiego w życie. Pierwotnie planowano sprowadzić 500 Kozaków, ale ostatecznie liczbę tę podwyższono do 1500. Dlatego zamiast 15 czajek, jak wstępnie planowano, trzeba było przygotować 30. Wiosną 1635 roku Władysław IV nakazał pułkownikowi zaporoskiemu Konstantemu Wołkowi (Костянтин Вовк), sprowadzić 1500 Kozaków rejestrowych nad dolny Niemen, do Prus, gdzie miały już na nich czekać łodzie. 15 czajek przygotowano na Niemnie rękami doświadczonych w tym fachu Kozaków, a w Królewcu wyposażono je w niezbędny sprzęt wojskowy. Pozostałe 15 wykonano adaptując zarekwirowane jednomasztowe baty. Bazą flotylli czajek był Królewiec, który został odpowiednio uzbrojony i ufortyfikowany. Był on silną bazą morską w pobliżu zajętej przez Szwedów Piławy. Pomimo drobnych sukcesów w walce ze Szwedami, rozejm w Sztumskiej Wsi ze Szwecją sprawił, że flotylla czajek stała się zbędna na Zalewie Wiślanym i Kozacy zostali zawróceni na Zaporoże.

Zobacz też

• Bajdak
• Szajkasze

Bibliografia

• Leszek Podhorodecki: „Sicz Zaporoska”, Warszawa 1978.
• Tadeusz Górski: „Flotylle kozackie w służbie Jagiellonów i Wazów”, Gdańsk 2006.