Bukszpanowate

Bukszpanowate
	; Bukszpan zwyczajny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Buxanae
Rząd	bukszpanowce
Rodzina	bukszpanowate
	Nazwa systematyczna
	Buxaceae Dumort.; Comment. Bot.: 54. Nov-Dec 1822, nom. cons.
	Typ nomenklatoryczny
	Buxus L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Bukszpanowate (Buxaceae Dumort.) – rodzina roślin z monotypowego rzędu bukszpanowców (Buxales). Obejmuje 6 rodzajów z ok. 120 gatunkami, które występują w dużym rozproszeniu na różnych kontynentach, z wyjątkiem Australii i Antarktydy^[2]. Centra zróżnicowania to wschodnia Azja (plemię Sarcococceae) i Ameryka Środkowa (rośnie tam 50 gatunków z rodzaju bukszpan, z czego 30 to endemity Kuby)^[4]. Rozpowszechnione w uprawie jako rośliny ozdobne są niektóre gatunki, zwłaszcza z rodzajów runianka i bukszpan^[4], przy czym te pierwsze najczęściej jako rośliny okrywowe, a drugie na żywopłot i topiary. Rośliny z rodzaju sarkokokka bywają uprawiane dla pachnących kwiatów kwitnących w okresie zimowym^[5]. Twarde drewno niektórych gatunków bukszpanu (zwłaszcza zwyczajnego i Buxus macowanii), dobrze nadaje się do toczenia i polerowania. Wykorzystywane jest od dawna do wyrobu mebli i przedmiotów ozdobnych^[4].

Morfologia

Pokrój: Zimozielone krzewy i niewielkie drzewa, rzadziej byliny o drewniejącej nasadzie łodyg^[6]. Pędy zwykle nagie, jeśli owłosione to włoski proste^[5].
Liście: Skrętoległe (Didymeles i plemię Sarcococceae) lub naprzeciwległe (Buxus)^[4]. Pojedyncze, zwykle skórzaste, całobrzegie, ząbkowane tylko u runianek Pachysandra^[4]. Pozbawione przylistków. Użyłkowanie liścia pierzaste, choć czasem z nasady blaszki wychodzą trzy główne żyłki, a nie jedna^[5].
Kwiaty: Drobne, promieniste, rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne, tylko u niektórych Styloceras dwupienne). Kwiaty wyrastają zwykle w kątach liści, rzadziej szczytowo, w pęczkach, kłosach i gronach^[4]. W kwiatach męskich okwiat w postaci czterech listków zrośniętych u nasady (brak ich u Haptanthus^[5]). Pręciki występują w liczbie od 4 (najczęściej), przez 6–8, do 45 Styloceras^[4], tylko u Haptanthus są dwa, przy tym zrośnięte^[5]. W kwiatach żeńskich listków okwiatu jest 5–6 (Buxus) lub więcej – do 20 (plemię Sarcococceae)^[4], albo brak wcale (Haptanthus)^[5]. Zalążnia górna z dwóch owocolistków (plemię Sarcococceae) lub trzech (Buxus). Owocolistki ponad zalążnią są rozchylone^[4] i wyciągnięte w szyjki słupka^[5].
Owoce: Torebki i pestkowce (plemię Sarcococceae)^[4], zwykle z zachowaną i okazałą szyjką słupka^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodziny przez długi czas pozostawała niejasna. Wyróżnia się bowiem zestawem cech zarówno opisywanych jako pierwotne (niezakończone zrastanie owocolistków ponad zalążnią) oraz cechy typowe dla roślin z podklas ukęślowych (Dilleniidae) i różowych (Rosidae) – trójkomorowa zalążnia, budowa anatomiczna łodygi. W efekcie grupa ta w randze rzędu włączana była do oczarowych (Hamamelidae)^[6] lub w randze rodziny trafiała do wilczomleczowców (Euphorbiales) (system Cronquista z 1981)^[4]. Późniejsze analizy, w tym molekularne wskazały odrębną pozycję tej rodziny blisko kladu bazalnego dwuliściennych właściwych^[4]. W systemach APG I z 1998 i APG II z 2003 rodzina Buxaceae przedstawiana była jako siostrzana rodzinie Didymelaceae w obrębie rzędu Buxales. W systemie APG III z 2009 i APG IV rodzaj Didymeles z monotypowej rodziny Didymelaceae włączony został do Buxaceae^[7], podobnie do Buxaceae włączono także rodzinę Haptanthaceae z jednym gatunkiem Haptanthus hazlettii w systemie APG IV. W efekcie od 2016 Buxaceae są jedyną rodziną w rzędzie Buxales^[8].

Pozycja systematyczna rodziny i rzędu według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

←

jaskrowce Ranunculales

srebrnikowce Proteales

trochodendronowce Trochodendrales

bukszpanowce Buxales

parzeplinowce Gunnerales

ukęślowce Dilleniales

skalnicowce Saxifragales

	winoroślowce Vitales

→	klad różowych

sandałowce Santalales

Berberidopsidales

	goździkowce Caryophyllales

→	klad astrowych

Podział rodziny według APweb

rodzaj: Didymeles Leandri
plemię Sarcococceae
- rodzaj: Pachysandra Michx. – runianka
- rodzaj: Sarcococca Lindl. – sarkokokka
- rodzaj: Styloceras Kunth ex A. H. L. Jussieu

rodzaj: Haptanthus Goldberg & C. Nelson

plemię Buxeae
- rodzaj: Buxus L. (w tym Notobuxus) – bukszpan

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-05-04] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-05-04] (ang.).
↑ ^a ^b James L. Reveal. [w:] Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – B [on-line]. University of Maryland, New York Botanical Garden. [dostęp 2020-02-22].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 74-75. ISBN 1-55407-206-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 227-228. ISBN 978-1-842466346.
↑ ^a ^b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 104-105. ISBN 83-214-1305-6.
↑ Angiosperm Phylogeny Group (2009). An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 105-121.
↑ The Angiosperm Phylogeny Group. An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 181, 1, s. 1–20, 2016. DOI: 10.1111/boj.12385.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-05-04] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-05-04] (ang.).

[maryland-3] James L. Reveal. [w:] Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – B [on-line]. University of Maryland, New York Botanical Garden. [dostęp 2020-02-22].

[heywood-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 74-75. ISBN 1-55407-206-9.

[christenhusz-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 227-228. ISBN 978-1-842466346.

[slownik-6] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 104-105. ISBN 83-214-1305-6.

[7] Angiosperm Phylogeny Group (2009). An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 105-121.

[apgIV-8] The Angiosperm Phylogeny Group. An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 181, 1, s. 1–20, 2016. DOI: 10.1111/boj.12385.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]