Bank spółdzielczy

Budynek banku spółdzielczego w Brodnicy - najstarszego istniejącego w Polsce

Bank spółdzielczy – jedna z form prawnych działalności banku (obok spółki akcyjnej i banku państwowego), przewidziana w polskim prawie bankowym. Banki spółdzielcze pod względem formy prawnej są spółdzielniami, a więc korporacjami udziałowymi tworzonymi w celach zarobkowych. Jednocześnie bank spółdzielczy to przedsiębiorstwo zorientowane społecznie, które działa na rzecz swoich członków.

Struktura organizacyjna

Ustrój organów banku spółdzielczego jest trójkompozycyjny. Bank spółdzielczy posiada własną strukturę organizacyjną, na którą składają się:

• walne zgromadzenie – pełni rolę najwyższego organu nominacyjnego i uchwałodawczego,
• rada nadzorcza – kontroluje działalność banku spółdzielczego, wykonuje czynności kontrolne oraz nadzorcze,
• zarząd – reprezentuje bank spółdzielczy oraz zarządza jego działalnością, przysługuje mu domniemanie kompetencji.

Historia

Spółdzielczość bankowa miała swoich prekursorów w okresie późnego średniowiecza. Pierwszą instytucją bankową w Polsce działającą na zasadach współdziałania i samopomocy była założona w 1577 r. przez ks. Wawrzyńca Białobrzeskiego Fundacja Ostrołęcka Taniego Kredytu. W XVIII w. we wsiach zakładane były różne instytucje działające na zasadach samopomocy, które poprzez gromadzenie środków pieniężnych lub rzeczowych pomagały później w oparciu o nie udzielać pożyczek pieniężnych lub wsparcia w naturze potrzebującym.

Tablica pamiątkowa Banku Spółdzielczego w Brzozowie 1888-1938

Podstawą tworzenia i funkcjonowania współczesnych banków spółdzielczych w wielu krajach europejskich były koncepcje działania kas kredytowych opracowane przez dwóch niemieckich działaczy społecznych: Fryderyka Wilhelma Raiffeisena (1818–1880) i Franza Hermana Schultze z Delitzsch (1808–1883). „Głównym celem powoływania do życia kas kredytowych było przezwyciężenie niedorozwoju i biedy w środowiskach wiejskich oraz umożliwienie kupcom, rzemieślnikom i drobnym producentom z miast uniezależnienia się od lichwiarskich pożyczek”.

Rolnicy samodzielnie prowadzący swoje gospodarstwa rolne, od momentu uwłaszczenia, coraz częściej zgłaszali zapotrzebowanie na dodatkowe środki finansowe, które były potrzebne im do utrzymania i prowadzenia produkcji rolnej. Środki kredytowe oferowane im przez ówcześnie istniejące banki i instytucje były bardzo wysoko oprocentowane. Przekraczały one możliwości ich efektywnego wykorzystania przez chłopów. Właśnie wtedy pojawiła się konieczność stworzenia instytucji finansowej, której działalność odpowiadałaby potrzebom i możliwościom osób prowadzących działalność rolniczą. Tą instytucją był bank spółdzielczy.

Po II wojnie światowej reaktywowano spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe według przedwojennych zasad i statutów. Tworzono je także na Ziemiach Odzyskanych. Od 1950 roku działały jako Gminne Kasy Spółdzielcze. Centralą finansową, organizacyjną i rewizyjną był Bank Rolny. Zachowana została w ten sposób spółdzielczość oszczędnościowa-kredytowa włącznie z całym zapleczem, pracownikami i placówkami, którą zlikwidowano w innych krajach bloku wschodniego (np. na Węgrzech kasy oszczędnościowo-pożyczkowe reaktywowano dopiero w 1956 roku). W 1952 zniesiono możliwość prowadzenia działalności oszczędnościowej na własny rachunek, którą przejęła Powszechna Kasa Oszczędności. W 1956 roku przywrócono to prawo oraz nazwę spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. W 1957 roku powołano Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych jako centralę organizacyjno-rewizyjną (związek rewizyjny). Art. 36 Ustawy o prawie bankowym z 1960 roku dawał spółdzielniom oszczędnościowo-pożyczkowym prawo używania nazwy „bank” z dodaniem wyrazu „spółdzielczy” lub „ludowy”. Część spółdzielni wykorzystując to prawo używała nazwy mieszanej, zachowując częściowo dotychczasową nazwę, np.: „Spółdzielnia Oszczędnościowo-Pożyczkowa Bank Spółdzielczy”. W 1964 roku Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych zmienia się na Centralny Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych. W 1974 roku ograniczono kompetencje Centralnego Związku SOP, a w 1975 roku połączono go z Bankiem Rolnym tworząc państwowo-spółdzielczy Bank Gospodarki Żywnościowej, w którym 54% udziałów posiadał Skarb Państwa, a 46% posiadały banki spółdzielcze. Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe zostały zobligowane do używania ujednoliconej nazwy ze słowami „bank spółdzielczy”, stając się jednocześnie bankami w pełni tego słowa znaczeniu, na podstawie Ustawy o prawie bankowym z 1975 roku. BGŻ do 1990 roku pełnił funkcję związku rewizyjnego i banku zrzeszającego z mocy prawa wobec banków spółdzielczych. Po 1990 roku utracił tę funkcję, a banki spółdzielcze zaczęły się samodzielnie zrzeszać, często dobrowolnie kontynuując zrzeszanie się w BGŻ. Po wejściu w życie Ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych z 2000 roku BGŻ starał się o przyznanie licencji banku zrzeszającego od Komisji Nadzoru Finansowego, ale nie uzyskał jej.

W ten sposób, w wyniku ewolucji, kontynuatorami przedwojennej działalności spółdzielni oszczędnościowych są dziś banki spółdzielcze.

Banki spółdzielcze współcześnie

Budynek Oddziału Banku Spółdzielczego w Bierutowie

Banki spółdzielcze są spółdzielniami, które prowadzą działalność bankową. Przez pojęcie banku spółdzielczego należy rozumieć bank będący spółdzielnią, do którego w zakresie nieuregulowanym w ustawie z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe stosuje się przepisy ustawy - Prawo spółdzielcze.

Działalność banków spółdzielczych jest ograniczona pod względem terytorialnym. Ustawowym kryterium, na podstawie którego dochodzi do regionalizacji działalności banków spółdzielczych, jest wysokość kapitału założycielskiego.

Banki spółdzielcze, w których zasadą jest demokratyczny system zarządzania i kontroli, świadczą usługi skierowane do klientów o ograniczonych przychodach lub mających miejsce zamieszkania albo siedzibę na obszarach wiejskich bądź wiejsko-miejskich. Banki spółdzielcze wykonują czynności depozytowo-kredytowe wobec przedsiębiorców prowadzących działalność rolniczą, rzemieślniczą i usługową. W tym sensie banki spółdzielcze jako podmioty ekonomii społecznej zaspokajają potrzeby na poziomie lokalnym w stosunku do swoich członków. Stąd działalność wykonywana przez banki w formie spółdzielni bywa określana bankowością relacyjną. W odróżnieniu od bankowości transakcyjnej świadczenia banku spółdzielczego często wynikającą ze stałych stosunków prawnych z konsumentami, będącymi jednocześnie członkami banku. Bank spółdzielczy można uznać za bank wartości interesariuszy, nie wyłącznie bank wartości dla udziałowców.

Bank spółdzielczy jest obowiązany zawrzeć umowę zrzeszenia. Ustawodawca pozostawia jednak swobodę w wyborze banku zrzeszającego, z którym bank spółdzielczy zawrze umowę zrzeszenia. Zawarcie umowy zrzeszenia następuje na czas nieoznaczony. Umowa zrzeszenia jest zatem źródłem stosunku o charakterze ciągłym i bezterminowym. Do niedawna w Polsce działały trzy zrzeszenia banków spółdzielczych: Bank Polskiej Spółdzielczości, Spółdzielcza Grupa Bankowa oraz Mazowiecki Bank Regionalny. W maju 2014 istniały dwa zrzeszenia banków spółdzielczych: Bank Polskiej Spółdzielczości i Spółdzielcza Grupa Bankowa.

Interesy polskich banków spółdzielczych reprezentuje, jako sektorowa izba gospodarcza, Krajowy Związek Banków Spółdzielczych.

Bibliografia

• Szczęśniak P., Zgrupowania solidarnościowe banków spółdzielczych. Konstrukcja normatywna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2022.
• Lenia P., Nadolska A., Srokosz W., Szczęśniak P., Weber A-M., Zbiegień-Turzańska A., Ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających. Komentarz (red. Osajda K., Lackoroński B.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2023.

Linki zewnętrzne

• Lista banków spółdzielczych
• Internetowy Serwis Bankowości Spółdzielczej. bs.net.pl. [dostęp 2015-12-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-25)].
• Spis stron www banków spółdzielczych. bs.net.pl. [dostęp 2015-12-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-04)].
• The International Confederation of Popular Banks (CIBP). [dostęp 2009-07-10]. (ang.).