Ampułka św. Menasa

Ampułka św. Menasa – rodzaj wczesnośredniowiecznego naczynia, przeznaczonego do transportu i przechowywania wody lub świętych olejów z sanktuarium św. Menasa na Pustyni Libijskiej. Woda płynąca na terenie sanktuarium miała status cudownej, podobnie jak oleje z relikwiarzy. Pielgrzymi z całego świata chętnie zabierali te płyny w drogę powrotną w specjalnych glinianych naczyniach (ampułkach), zaopatrzonych w odciśnięty wizerunek świętego, w stroju rzymskiego rycerza, stojącego najczęściej między dwoma wielbłądami. Ampułki, zabierane przez podróżnych z najodleglejszych zakątków chrześcijańskiego świata, znajdowane są podczas wykopalisk na terenie całej Europy.

Święty Menas

Święty Menas był męczennikiem chrześcijańskim, zamordowanym w czasie prześladowań cesarza Dioklecjana na terenie Egiptu. Na jego cześć, kilkanaście kilometrów od Aleksandrii, w Abu Mena, wzniesiono na Pustyni Libijskiej sanktuarium, gdzie umieszczono relikwie świętego^[1].

Sanktuarium

Sanktuarium powstało w miejscu pochówku św. Menasa. Za Konstantyna Wielkiego zbudowano hypogeum i umieszczono w nim relikwie. W czasach Atanazego Wielkiego powstała trójnawowa bazylika, którą rozbudował cesarz Arkadiusz. Kompleks nie tylko był miejscem kultu, ale pełnił też funkcję uzdrowiska. Uważano, że źródło na jego terenie ma właściwości lecznicze. Dlatego pielgrzymi zabierali ze sobą gliniane ampułki z „cudowną wodą”^[2]. Od końca IV do połowy VII wieku był to k ten był jeden z największych ośrodków pielgrzymich w Egipcie oraz Cesarstwie Bizantyjskim. Według badaczy powstał tam również duży ośrodek wytwarzający dewocjonalia, głównie ampułki^[3]. Najazd perski w roku 619-621 i podbój Egiptu przez Arabów w roku 639-642 spowodowały upadek sanktuarium^[3].

Ruiny starożytnego klasztoru Abu Mena w 1979 roku zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa Unesco^[4].

Ampułki

Ampułki mają wysokość 9 cm i szerokość 5–6 cm, kształt spłaszczonej tykwy z wąską szyjką i dwoma otworami do zawieszenia ich na rzemyku lub sznurku^[3]. Pielgrzymi zabiegali w nich do domu wodę lub święty olej^[5]. W medalionie umieszczona była najczęściej postać świętego ukazanego jako mężczyzna z kręconymi włosami w stroju rzymskiego żołnierza z krótką przepasaną tuniką i zapiętym na ramieniu płaszczem w pozie oranta u którego stóp umieszczano dwa wielbłądy. Wokół medalionu napis EULOGIA TOU HAGIOU MĒNA (co można przetłumaczyć jako Błogosławieństwo św. Menasa) lub jego skrócona wersja TOU HAGIOU MĒNA^[3]. Warsztaty w Abu Mena produkowały prawdopodobnie również ampułki dla sanktuarium św. Tekli. Stosowały taka sama technikę jak przy produkcji lamp. Obie połówki odciskano oddzielnie, a potem łączono dodając uchwyty i szyjkę^[6]. Zastosowanie form ceramicznych umożliwiło masową produkcję ampułek^[7]. Wierni powracający z pobożnych pielgrzymek nosili ampułki u pasa lub na szyi^[8].

Najwięcej ampułek odnaleziono na Półwyspie Bałkańskim. Dalmacja, Pannonia, Mezja i Dacja to dawne rzymskie prowincje i ampułki docierały tam szlakami handlowymi. Znaleziono tam 16 ampułek, które uznano za eulogie z Abu Mina, w tym 6 podczas badań archeologicznych. Około 12 ampułek znajduje się w zbiorach w Padwie, Akwilei, Trieście i Este^[3]. Kilka egzemplarzy znaleziono we Francji i Wielkiej Brytanii. Według źródeł historycznych nie wszystkie były przywożone przez pielgrzymów. Część zachowanych ampułek to dary przekazywane przez duchownych i bogate osoby świeckie^[6].

Badania archeologiczne

W latach 1905–1907 badania na terenie Abu Mena prowadził Karl Maria Kaufman. Obok innych przedmiotów odkrył około 150 ampułek i piece ceramiczne do wypalania z gliny^[9]. W 1959 roku powstała Polską Stację Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego z siedzibą w Kairze. W 1960 roku rozpoczęła ona badania w Aleksandrii na Kom el-Dikka gdzie wykopano dużo lokalnej i importowanej ceramiki, w tym. ampułek św. Menasa, narzędzi, figurek z terakoty, ozdób itp.^[10].

Ampułki w zbiorach muzealnych

Ampułki znajdziemy w zbiorach prywatnych i muzealnych. Między innymi: we Francji: w Luwrze^[11], Wielkiej Brytanii: w Yorkshire Museum^[12] czy Muzeum Brytyjskim^[13], na Wegrzech w Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie^[14], w Izraelu w Muzeum Izraela^[15].

Pojedyncze egzemplarze posiadają również muzea amerykańskie: Harvard Art Museums^[16], Metropolitan Museum of Art, Museum of Fine Arts w Bostonie czy Walters Art Museum, któremu ampułkę podarowano w 2014 roku^[17].

W zbiorach polskich muzeów ampułki możemy znaleźć w zbiorach: Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu^[18], Muzeum Archidiecezjalnego im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara w Przemyślu^[19].

Przypisy

↑ Martyr Menas of Egypt [online], www.oca.org [dostęp 2023-02-23] .
↑ Jan StanisławJ.S. Partyka Jan StanisławJ.S., Sztuka Egiptu i Nubii, [w:] Sztuka Świata, t. 3, Warszawa: Arkady, 1993, s. 65 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e PiotrP. Szkiłądź PiotrP., Ampułki pielgrzymie jako "pamiątki" z miejsc świętych, „Rocznik Teologii Katolickiej” (3), 2018, s. 139-155 .
↑ UNESCO World Heritage Sites In Egypt [online], Egypt Tours Portal, 4 maja 2021 [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Ampulla (Flask) of Saint Menas [online], The Metropolitan Museum of Art [dostęp 2023-02-21] (ang.).
↑ ^a ^b WilliamW. Anderson WilliamW., Menas flasks in the West: pilgrimage and trade at the end of antiquity, „Ancient West and East”, 6, 2007, s. 221-243 .
↑ Ampulla Flask [online], RELIGIONS OF LATE ANTIQUITY IN 20 OBJECTS [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Barbara H.B.H. Rosenwein Barbara H.B.H., ElinaE. Gertsman ElinaE. (red.), Pilgrim’s Flask with Saint Menas, sixth–seventh century, Egypt, terracotta; 10.00 × 6.40 cm (3 7/8 × 2 1/2 inches), Cambridge: Cambridge University Press, 2018, s. 10–13, ISBN 978-1-107-15038-6 [dostęp 2023-02-23] .
↑ ZsoltZ. Kiss ZsoltZ., Menas i Afrodyta "dewocjonalia" z sanktuarium świętego Menasa, „Vox Partum”, 64, 2015, s. 231-240 .
↑ CaldemarC. Ceran CaldemarC., Wkład polskich archeologów do badań nad dziejami Bizancjum, „Acta Archaeologica Lodziensia” (53), 2007, s. 71 .
↑ ampoule de St Ménas, kwiecień 395 [dostęp 2023-02-22] .
↑ St Menas Flasks – the traces of early Christian pilgrims – Maddy Pelling | York Museums Trust [online], www.yorkmuseumstrust.org.uk [dostęp 2023-02-23] .
↑ pilgrim flask | British Museum [online], The British Museum [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Menas-flask [online], Museum of Fine Arts, Budapest [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Saint Menas on a pilgrim’s flask [online], www.imj.org.il [dostęp 2023-02-23] .
↑ From the Harvard Art Museums’ collections Pilgrim Flask with Scenes of St. Menas [online], harvardartmuseums.org [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Pilgrim Flask of Saint Menas | The Walters Art Museum [online], Online Collection of the Walters Art Museum [dostęp 2023-02-23] (ang.).
↑ Zabytki śródziemnomorskie ze zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu [online], karnet.krakowculture.pl [dostęp 2023-02-22] (ang.).
↑ Kwadrans w Muzeum Archidiecezjalnym [online], Archidiecezja Przemyska [dostęp 2023-02-22] (pol.).

Bibliografia

Ewa Wipszycka, Drogi rozwoju antycznego chrześcijaństwa, w: Mówią Wieki, nr 12(333)/1985, s.10
Piotr Makowski, Późnoantyczne centrum pielgrzymkowe w Abu Mina - dostęp 13.7.2012

[1] Martyr Menas of Egypt [online], www.oca.org [dostęp 2023-02-23] .

[2] Jan StanisławJ.S. Partyka Jan StanisławJ.S., Sztuka Egiptu i Nubii, [w:] Sztuka Świata, t. 3, Warszawa: Arkady, 1993, s. 65 .

[:02-3] PiotrP. Szkiłądź PiotrP., Ampułki pielgrzymie jako "pamiątki" z miejsc świętych, „Rocznik Teologii Katolickiej” (3), 2018, s. 139-155 .

[4] UNESCO World Heritage Sites In Egypt [online], Egypt Tours Portal, 4 maja 2021 [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[5] Ampulla (Flask) of Saint Menas [online], The Metropolitan Museum of Art [dostęp 2023-02-21] (ang.).

[:5-6] WilliamW. Anderson WilliamW., Menas flasks in the West: pilgrimage and trade at the end of antiquity, „Ancient West and East”, 6, 2007, s. 221-243 .

[7] Ampulla Flask [online], RELIGIONS OF LATE ANTIQUITY IN 20 OBJECTS [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[8] Barbara H.B.H. Rosenwein Barbara H.B.H., ElinaE. Gertsman ElinaE. (red.), Pilgrim’s Flask with Saint Menas, sixth–seventh century, Egypt, terracotta; 10.00 × 6.40 cm (3 7/8 × 2 1/2 inches), Cambridge: Cambridge University Press, 2018, s. 10–13, ISBN 978-1-107-15038-6 [dostęp 2023-02-23] .

[9] ZsoltZ. Kiss ZsoltZ., Menas i Afrodyta "dewocjonalia" z sanktuarium świętego Menasa, „Vox Partum”, 64, 2015, s. 231-240 .

[10] CaldemarC. Ceran CaldemarC., Wkład polskich archeologów do badań nad dziejami Bizancjum, „Acta Archaeologica Lodziensia” (53), 2007, s. 71 .

[11] ampoule de St Ménas, kwiecień 395 [dostęp 2023-02-22] .

[12] St Menas Flasks – the traces of early Christian pilgrims – Maddy Pelling | York Museums Trust [online], www.yorkmuseumstrust.org.uk [dostęp 2023-02-23] .

[13] pilgrim flask | British Museum [online], The British Museum [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[14] Menas-flask [online], Museum of Fine Arts, Budapest [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[15] Saint Menas on a pilgrim’s flask [online], www.imj.org.il [dostęp 2023-02-23] .

[16] From the Harvard Art Museums’ collections Pilgrim Flask with Scenes of St. Menas [online], harvardartmuseums.org [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[17] Pilgrim Flask of Saint Menas | The Walters Art Museum [online], Online Collection of the Walters Art Museum [dostęp 2023-02-23] (ang.).

[18] Zabytki śródziemnomorskie ze zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu [online], karnet.krakowculture.pl [dostęp 2023-02-22] (ang.).

[19] Kwadrans w Muzeum Archidiecezjalnym [online], Archidiecezja Przemyska [dostęp 2023-02-22] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]