Września

Września (niem. Wreschen) – miasto w województwie wielkopolskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Września i powiatu wrzesińskiego. Położone 50 km na wschód od Poznania, nad rzeką Wrześnicą.

Września

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Zabytkowy ratusz z 1910, widok od płn.-zach.
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	wrzesiński
Gmina	Września
Data założenia	1256
Prawa miejskie	1375
Burmistrz	Tomasz Kałużny
Powierzchnia	12,73 km²
Wysokość	90–110 m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	31 857 2 502,5 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 61
Kod pocztowy	62-300
Tablice rejestracyjne	PWR
Położenie na mapie Polski Września
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Września
Położenie na mapie powiatu wrzesińskiego Września
Położenie na mapie gminy Września Września
52°19′30,4″N 17°33′54,9″E
TERC (TERYT)	3030054
SIMC	0971637
Hasło promocyjne: Miasto w centrum zainteresowania
Urząd miejski ul. Ratuszowa 1 62-300 Września
Strona internetowa

Ważny węzeł komunikacji drogowej i kolejowej. Okolica równinna, rolnicza.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1357 roku położone było w XVI wieku w województwie kaliskim.

Herb miasta – biała róża na czerwonym tle. Wywodzi się on z rodowego herbu Porajów – rodu będącego pierwszym właścicielem Wrześni.

W latach 1993–2009 we Wrześni przeprowadzano prawybory polityczne – parlamentarne, prezydenckie oraz do Parlamentu Europejskiego.

Według danych na dzień 1 stycznia 2023 roku miasto liczyło 31 857 mieszkańców

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosi 12,73 km².

Miasto znajduje się przy międzynarodowej trasie E30 – autostradzie A2 na odcinku Poznań – Warszawa.

Historia

Rynek

Ulica Kościelna

Pałac na Opieszynie

Pomnik Dzieci Wrzesińskich

Pomnik 68 Pułku Piechoty

Wykopaliska archeologiczne świadczą o pojawieniu się na tym terenie pierwszych grup ludzkich w środkowej epoce kamiennej – mezolicie (8000–2500 lat p.n.e.). Z epoki tej pochodzi m.in. osada wydmowa z Tarnowej pod Pyzdrami, stąd w archeologii stosuje się określenie „kultura tarnowska”. Ciągłość osadnictwa potwierdzają znaleziska z epoki brązu i żelaza. Nieopodal Wrześni znajduje się Giecz – jeden z najważniejszych w średniowieczu grodów książęcych i siedziba kasztelanii. Za czasów Bolesława Chrobrego, według Galla Anonima gród skupiał 2300 wojowników. Coraz głośniej mówi się też o grodzisku w Grzybowie – wiosce położonej między Wrześnią a Gnieznem. Gród ma imponujące wymiary (4,7 hektara), a jego położenie blisko Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego świadczy o tym, iż musiał pełnić ważną rolę w okresie formowania się państwa polskiego. Najstarsze materiały dendrologiczne datuje się na rok 923.

Pierwsza wzmianka o Wrześni pochodzi z 1256. Lokacja miasta nastąpiła w połowie XIV w. Od 1314 miasto leżało w województwie kaliskim. Miasto rozwinęło się na planie owalnicy wzdłuż traktu handlowego łączącego Kalisz z Gnieznem, opodal skrzyżowania ze szlakiem Poznań – Łęczyca. Korzystne położenie miasta sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła.

W czasie wojny trzynastoletniej Września wystawiła w 1458 roku 15 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku. W 1580 było tu 60 rzemieślników. Podczas wojny szwedzkiej w 1656 miasto zostało poważnie zniszczone.

Zabory Polski

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 miasto zostało włączone do Królestwa Prus. W wyniku zwycięskiego powstania wielkopolskiego 1806 roku w latach 1807–1815 Września wraz z całą Wielkopolską wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego. Podczas Wiosny Ludów mieścił się tutaj obóz powstańców wielkopolskich 1848 roku. W drugiej połowie XIX w. istniało kilka zakładów przemysłowych: fabryka obuwia, fabryka powozów, betoniarnia, mleczarnia, cukrownia. Powstało również w tym okresie połączenie kolejowe Gniezno – Września – Oleśnica oraz Poznań – Września – Strzałkowo.

Międzynarodową uwagę przyciągnął strajk dzieci we Wrześni, który rozpoczął się 20 maja 1901 roku, po tym jak niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną dzieciom za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii. Zastrajkowało wówczas 118 uczniów i uczennic. Ich rodziców władze niemieckie ukarały więzieniem. Za przykładem dzieci wrzesińskich poszli uczniowie w innych szkołach zaboru pruskiego. W 1906 opór dzieci, podtrzymywany przez rodziców, przybrał postać powszechnego strajku. W fazie największego jego nasilenia strajkowało ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na łączną liczbę 1100 szkół).

W 1905 w mieście (noszącym wówczas nazwę Wreschen) mieszkało 7007 osób, w tym 65,4% Polaków, 28,9% Niemców i 5,5% Żydów, natomiast w całym ówczesnym powiecie wrzesińskim Polacy stanowili 85,6% (1890). Ponad stuletnie panowanie pruskie zakończył wybuch powstania wielkopolskiego. Po rozbrojeniu garnizonu pruskiego 28 grudnia 1918. Września powróciła pod władzę polską.

II RP

W 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej, po odezwie Rady Obrony Państwa z dnia 1 lipca 1920, z inicjatywy hr. Stanisława Mycielskiego, mieszkańcy ziemi wrzesińskiej utworzyli Legię Ochotniczą Wrzesińską, która brała czynny udział w walkach w obronie Polski.

W latach międzywojennych Września była miastem handlowo-rzemieślniczym, zamieszkanym przez Polaków, Żydów i Niemców. W związku z tym w mieście istniały wówczas: kościół rzymskokatolicki, kościół ewangelicki i synagoga. W tym okresie na terenie Wrześni działało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”

II wojna światowa

1 września 1939 bombowce hitlerowskie zburzyły cukrownię. 5 września Niemcy zbombardowali węzeł kolejowy we Wrześni, strategiczny punkt, gdyż krzyżowały się tu i łączyły linie wschód-zachód (Warszawa-Poznań) oraz północ-południe (Gdynia-Katowice). Miasto zajęli Niemcy i włączyli w obszar Kraju Warty. W latach 1939–1941 z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. 22 stycznia 1945 do miasta wkroczyli żołnierze 1 Gwardyjskiej Armii Pancernej generała Michaiła Katukowa, kończąc tym samym okres niemieckiej okupacji.

Okres powojenny

Po wojnie nastąpiła intensywna rozbudowa i modernizacja przemysłu, gospodarki komunalnej, zaplecza socjalnego i kulturalnego, szkolnictwa i węzła komunikacyjnego. Powstała m.in. fabryka głośników Tonsil, zakłady zielarskie Herbapol, zakłady automatyki Mera-Zapmont oraz produkujące silniki elektryczne zakłady Mikroma. Powstały osiedla o zabudowie blokowej oraz willowej. Utworzono Jezioro Wrzesińskie – zalew na rzece Wrześnicy (26 ha, 3 km dł.), a przy nim niewielki ośrodek wypoczynkowy. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

W 2014 roku w Białężycach pod Wrześnią rozpoczęła się budowa fabryki samochodów koncernu Volkswagena. Pierwsze samochody zjechały z linii produkcyjnej pod koniec 2016.

Budynki użyteczności publicznej we Wrześni

Gmach Sądu Rejonowego

Budynek Starostwa Powiatowego

Szpital Powiatowy

Dawne koszary we Wrześni

Demografia

Według stanu na dzień 31 grudnia 2014 w mieście zamieszkiwało 28692 osób, w tym 15018 kobiet i 13674 mężczyzn.

• Piramida wieku mieszkańców Wrześni w 2014 roku.

Zabytki

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny)

Drewniany Kościół Świętego Krzyża z 1664 r. – widok od wschodu

Na terenie miasta znajduje się 14 obiektów zabytkowych:

• historyczny układ urbanistyczny z XIV–XIX w. (nr rej.: 295/Wlkp/A z 19.04.2006)
• kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny) z połowy XV w., przebudowywany w 1792 i 1881-87, ul. Kościelna 7 (nr rej.: 2466/A z 14.03.1933)
• kościół Świętego Ducha (neogotycki poewangelicki) z 1894, ul. Kościuszki 27 (nr rej.: 2293/A z 8.12.1993)
• kościół Świętego Krzyża (drewniany) z 1664, ul. Świętokrzyska 18 (nr rej.: 721/Wlkp/A z 6.05.1970 i z 2.12.2008)
• cmentarz farny, ul. Gnieźnieńska (nr rej.: 721/Wlkp/A z 6.05.1970 i z 2.12.2008)
• zespół pałacowy, ul. Opieszyn:
  • pałac z 1870 (nr rej.: 966/A z 5.03.1970)
  • park, obecnie miejski z XVIII–XIX w. (nr rej.: 2118/A z 10.04.1987)
• ratusz z 1909-1910, ul. Ratuszowa 1 (nr rej.: 191/Wlkp/A z 28.06.2004)
• willa starosty z 1913-15, ul.Chopina 9 (nr rej.: 385/Wlkp/A z 25.07.2006)
• szkoła z połowy XIX w. (budynek Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich), ul. Dzieci Wrzesińskich 2 (nr rej.: 1596/A z 10.09.1974)
• wozownia w zespole koszar z 1910, ul. Kościuszki (nr rej.: 2586/A z 26.03.1996)
• kamienica z oficynami z 1905, ul. Warszawska 5 (nr rej.: 2569/A z 28.12.1995)
• dom z 1 poł. XIX w., ul. Warszawska 10 (nr rej.: 967/A z 5.03.1970)
• dom z XIX w., ul. Warszawska 15 (nr rej.: 2173/A z 20.02.1989)
• Wyższa Szkoła Miejska z 1911 (obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza), ul. Witkowska 1 (nr rej.: 798/Wlkp/A z 25.05.2010)

Pomniki przyrody

• Dąb szypułkowy „Stefan” przy ul. 3 Maja
• Głaz narzutowy z granitu w Parku im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
• Platan wschodni w Parku Miejskim im. Dzieci Wrzesińskich

Transport

Dworzec kolejowy we Wrześni

EP09 i EU44 z TLK – widok od strony peronów

Września usytuowana jest przy autostradzie A2, która łączy Berlin z Warszawą. Przez miasto przebiegają drogi krajowe:

• nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda (obwodnica)
• nr 92: Nowy Tomyśl – Poznań – Września – Słupca – Konin – Łowicz (obwodnica)

oraz drogi wojewódzkie:

• nr 432: Września – Środa Wielkopolska – Śrem – Leszno
• nr 442: Września – Pyzdry – Gizałki – Kalisz

Przez miasto przebiega również linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Chojnice, a w odległości ok. 1,5 km na północ od stacji przebiega linia kolejowa nr 3 Warszawa Zachodnia – Poznań Główny – Kunowice. Połączenie z tą linią zapewnia łącznica kolejowa nr 807 i 808.

Komunikację autobusową w mieście i powiecie zapewniał lokalny oddział PKS Gniezno. Można spotkać tu także autobusy PKS Poznań, PKS Łódź, PKS Turek, PKS Włocławek, PKS Konin i inne.

Września posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Poznaniem, Gnieznem, Krakowem, Łodzią, Koninem, Turkiem, Włocławkiem, Szczecinem, Kielcami, Kaliszem i inne. Najważniejsze kierunki lokalne to Słupca, Miłosław, Pyzdry, Orzechowo, Witkowo, Czerniejewo i Środa Wielkopolska. Autobusy lokalne nie kursują w niedziele i święta.

W październiku 2017 roku w mieście ponownie uruchomiono komunikację miejską, realizowaną w postaci bezpłatnej linii obsługiwanej przez autobus elektryczny.

Dawniej ruch tranzytowy wschód – zachód, w ciągu drogi państwowej nr 17 i drogi międzynarodowej E8 przebiegał przez centrum miasta. Sytuacja zmieniła się dopiero w I połowie lat 80., wraz z budową obwodnicy, której bezpośrednim przedłużeniem stał się odcinek Autostrady A2 z Wrześni do Sługocina.

W marcu 2021 roku oddano do użytku wschodnią obwodnicę miasta, na którą został przeniesiony przebieg drogi krajowej nr 15.

Edukacja

• Wydział Medyczno-Społeczno-Techniczny we Wrześni, filia Uniwersytetu Kaliskiego im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, utworzony w 2016 jako zamiejscowy Wydział Inżynierii Przemysłu we Wrześni
• Wielkopolskie Samorządowe Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego
• Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza we Wrześni
• Zespół Szkół Politechnicznych im. Bohaterów Monte Cassino
• Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. gen. dr. Romana Abrahama
• Zespół Szkół Zawodowych nr 2 im. Powstańców Wielkopolskich
• Zespół Szkół Specjalnych im. Janusza Korczaka
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 1 im. 68 Wrzesińskiego Pułku Piechoty
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 2 im. Dzieci Wrzesińskich
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jana Pawła II
• Przedszkole Niepubliczne „Słoneczko”
• Przedszkole Niepubliczne „Mali Przyrodnicy”
• Przedszkole Niepubliczne „Miś Uszatek”
• Przedszkole Publiczne nr 6 „Pszczółka Maja”
• Niepubliczna Szkoła Muzyczna I i II st. „Collegium Artes”
• Szkoła Podstawowa „Collegium Artes”
• Niepubliczna Szkoła Muzyczna I stopnia Effect we Wrześni

Szkoły we Wrześni

Szkoła Podstawowa nr 1 im. 68 Wrzesińskiego Pułku Piechoty

Szkoła Podstawowa nr 2 im. Dzieci Wrzesińskich

Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika

Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jana Pawła II

Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. gen. dr. Romana Abrahama

Zespół Szkół Zawodowych nr 2 im. Powstańców Wielkopolskich

Zespół Szkół Politechnicznych im. Bohaterów Monte Cassino

Kultura

Amfiteatr Anny Jantar

Widok wieży ciśnień i zbudowań PWiK od strony Szosy WItkowskiej

Pomnik – ławeczka Bronisławy Śmidowiczówny

• Wrzesiński Ośrodek Kultury
• Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich
• Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”
• Amfiteatr im. Anny Jantar we Wrześni
• Festiwal Twórców Polskiej Piosenki we Wrześni
• Ławeczka Bronisławy Śmidowiczówny we Wrześni
• Wrzesińska Orkiestra Dęta
• Zespół „HO” działający w ramach Wrzesińskiego Ośrodka Kultury
• Chór „Camerata”
• Chór LO im. H. Sienkiewicza „Les Choristes”
• Chór kameralny „Pro Musica”
• Chór Żeński „Lutnia”
• Grupa Artystyczna „New Century”
• Klub Twórczości Różnej „Cóś innego”
• Wielkopolska Noc Rocka i Bluesa
• Wrzesińska Grupa Filmowa
• Wrzesińskie Towarzystwo Kulturalne
• Wrzesińskie Studio Piosenki
• Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy
• Publiczna Biblioteka Pedagogiczna
• Zespół taneczny „Puls”
• Festiwal orkiestr
• Wrzesińskie Spotkania z Książką i Kulturą
• Szkolny Teatr „Fakt”
• Stowarzyszenie „Twórcza Września”
• Zespół keyboardowo-akordeonowy „Muzykujące Skrzaty”

Media lokalne

• „Wieści z Ratusza” – dwutygodnik, biuletyn informacyjny Urzędu Miasta i Gminy we Wrześni, ukazujący się na terenie gminy Września. Redakcja mieści się w budynku wrzesińskiego ratusza, przy ulicy Ratuszowej 1. Oprócz wersji papierowej dwutygodnik ukazuje się również online w formacie PDF. Dystrybuowany jest bezpłatnie. Redaktorem naczelnym czasopisma jest Tadeusz Świątkiewicz
• „Przegląd Powiatowy” – Biuletyn Informacyjny Starostwa Powiatowego we Wrześni
• „Wiadomości Wrzesińskie” – tygodnik lokalny
• Radio Warta (dawniej Radio Września 93,7 FM) – lokalne radio nadające na częstotliwości 93.7 MhZ
• NowaWrzesnia.pl – lokalny portal informacyjny
• Wrzesnia.info.pl – lokalny portal informacyjny

Tytuły, których wydawanie zakończono:

• „Gazeta Radio Września” – tygodnik lokalny wydawany w latach 2016–2019

Organizacje społeczne

• Związek Harcerstwa Polskiego – Hufiec ZHP Września „Wrzos”

Początki harcerstwa we Wrześni datowane są na 1917. Tradycyjnie hufiec nosi imię Dzieci Wrzesińskich – upamiętniające strajk dzieci wrzesińskich z 1901. Kilkakrotnie likwidowany, do 2011 w ramach Hufca ZHP Poznań-Rejon. Odbudowany na bazie szczepu, a później związku drużyn „Wrzos”, do czego bezpośrednio przyczyniło się stworzenie 6 Wrzesińskiego Szczepu Harcerskiego ‘Feniks’.

• Stowarzyszenie Projekt Września

Założone w 2015 roku. Zajmuje się głównie tematami dotyczącymi komunikacji, transportu, gospodarki przestrzennej, przyrody i lokalnej historii. Od 2016 pełni funkcję społecznego opiekuna zabytków.

Wspólnoty wyznaniowe

Dawny kościół ewangelicki Świętego Ducha z 1894

Obecnie na terenie Wrześni działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
  • zbór „Anastasis”
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • zbór ewangelicko-augsburski we Wrześni (filiał parafii ewangelickiej w Poznaniu),
• Kościół rzymskokatolicki:
  • Dekanat wrzesiński I:
    • kościół parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny),
    • kościół parafii Świętego Krzyża,
    • kościół św. Józefa we Wrześni,
  • Dekanat wrzesiński II:
    • kościół parafii św. Kazimierza Królewicza,
    • kościół parafii św. Królowej Jadwigi,
    • kościół parafii Świętego Ducha,
• Świadkowie Jehowy: dwa zbory (w tym grupa angielskojęzyczna i ukraińskojęzyczna), (Sala Królestwa w Bierzglinku).

Sport i turystyka

Hala sportowa przy stadionie Victorii Września

• Miejski Klub Sportowy Victoria Września
• Klub Piłki Siatkowej Krispol Września
• Klub Szachowy Wrzos
• Klub Szachowy UKS Żak Września
• Ludowy Uczniowski Klub Sportowy Orkan
• Wrzesiński Klub Karate Do Shotokan
• Wrzesińskie Towarzystwo Piłki Nożnej w Futsalu
• Wrzesiński Klub Tenisa Stołowego
• Wrzesińska Grupa Płetwonurków Aqua
• Oddział PTTK we Wrześni im. Henryka Kamińskiego
• Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Sokół
• Wrzesińskie Towarzystwo Tenisowe
• Wrzesiński Klub Koszykówki
• Klub Sportowy Kosynier
• Ludowy Klub Sportowy Błękitni
• Klub Strzelectwa Myśliwskiego Trap
• Kurkowe Bractwo Strzeleckie
• Stowarzyszenie Born to ride
• Polski Związek Wędkarski koło Września
• Uczniowski Klub Sportowy Hwarang Taekwondo Olimpijskie Września
• Uczniowski Klub Sportowy Tiger Taekwondo
• Uczniowski Klub Sportowy Karate Tradycyjnego Orzeł Września
• Uczniowski Klub Sportowy Żak
• Uczniowski Klub Jeździecki Parkur
• Wrzesińska Brygada Kolarska
• Stadion Miejski
• Basen Miejski „Łazienki”
• Park Wodny Aqualife
• Wrzesińskie Zrzeszenie Miłośników Fantastyki
• Klub Biegacza Kosynier

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Garbsen, Niemcy
• Bruz, Francja
• Nottingham, Wielka Brytania

Zobacz też

• Pomniki we Wrześni
• Sławno (Mankowo) – część Wrześni
• gmina Września-Północ
• gmina Września-Południe
• Stary cmentarz żydowski we Wrześni
• Nowy cmentarz żydowski we Wrześni
• Cmentarz Komunalny we Wrześni
• Wieże ciśnień we Wrześni
• Pruska kultura (film 1908)

Bibliografia

• Bolesław Dolata: Wyzwolenie Polski 1944-1945. Warszawa: 1971.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa miasta i gminy
• Września, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 59 .
• Września podczas okupacji niemieckiej (1941) – unikalny film z niemieckich archiwów wojennych