Układ Sikorski-Majski

Układ Sikorski-Majski – układ z dnia 30 lipca 1941 roku między Polską (sygnatariusz: Władysław Sikorski) a ZSRR (sygnatariusz: Iwan Majski), przywracający stosunki dyplomatyczne między obu państwami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę wobec wysuniętego wówczas w nocie skierowanej do ambasadora RP oficjalnego stwierdzenia władz ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego. Układ miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w czasie II wojny światowej w ramach koalicji antyhitlerowskiej.

Zobacz w Wikiźródłach tekst
Układu Sikorski-Majski z 30 lipca 1941

Zobacz w Wikiźródłach tekst
noty rządu ZSRR z 25 kwietnia 1943 o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem RP w związku z ujawnieniem zbrodni katyńskiej

Zobacz kolekcję cytatów Układ Sikorski-Majski w Wikicytatach

Historia

Osobny artykuł: Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR (22 czerwca 1941) rząd Wielkiej Brytanii związany sojuszem politycznym i wojskowym z Polską pośredniczył w rozmowach zmierzających do normalizacji polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych. Było to elementem brytyjskiej gry dyplomatycznej zmierzającej do utworzenia faktycznej koalicji antyhitlerowskiej^[1].

Pierwsza bezpośrednia rozmowa Sikorski-Majski, z udziałem polskiego ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego, w obecności stałego sekretarza stanu w Foreign Office, Aleksandra Cadogana odbyła się 5 lipca 1941 roku^[2]. Rokowania prowadzone za pośrednictwem brytyjskim w Londynie zakończyły się podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR w dniu 30 lipca 1941 roku. Układ przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz budowę armii polskiej w ZSRR pod dowództwem polskim. Układ podpisany został przez premiera rządu RP na uchodźstwie generała Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego – stąd jego kolokwialna nazwa. W artykule 1 układu Rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc^[3], zaś Rząd RP stwierdzał, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. W protokole dodatkowym rząd ZSRR zagwarantował „amnestię” dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu, a także jeńców^[4].

Układ spisano w językach polskim i rosyjskim, bez potrzeby ratyfikacji (art. 5).

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz odmówił podpisania porozumienia Sikorski-Majski^[5], które pozostało tym samym zwykłym protokołem^[6]. Nie zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw ani nie było zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów (czego wymagał Traktat Wersalski w art. 18).

Kontrowersje polityczne

Wobec niejednoznacznych zapisów układu (nie potwierdzającego expressis verbis granicy polsko-radzieckiej ustalonej w traktacie ryskim)^[7] przeciw jego zawarciu wypowiedziała się prawie połowa składu rządu RP na uchodźstwie, co doprowadziło do kryzysu gabinetowego połączonego z dymisjami ministrów (ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Seydy).

Została rozwiązana I Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej również sprzeciwiająca się warunkom układu.

Jednoczesne stworzenie poprzez układ Sikorski-Majski jednoznacznych warunków prawnych i faktycznych do zwolnienia polskich więźniów Gułagu^[8] i stworzenia na ich bazie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które jako 2 Korpus Polski stanowiły od 1942 trzon Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jest dowodem niezasadności zarzutów wysuwanych w chwili podpisania układu wobec generała Władysława Sikorskiego przez członków Rządu Rzeczypospolitej.

25 kwietnia 1943 po odkryciu przez Niemców zbiorowych grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu i zwróceniu się przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o dochodzenie w sprawie, ZSRR jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej Polskiej. Zerwanie stosunków dyplomatycznych przez rząd ZSRR z rządem RP nie oznaczało unieważnienia pozostałych elementów umowy międzynarodowej, w szczególności jednostronnych deklaracji stron zawartych w art. 1 układu.

Przypisy

↑ Wielka Brytania była po upadku Francji w czerwcu 1940 faktycznie izolowana, USA przystąpiły do wojny po ataku Japonii na Pearl Harbor (9 grudnia 1941) i wypowiedzeniu wojny USA przez III Rzeszę 11 grudnia 1941.
↑ Jacek Ślusarczyk. Układ polsko-radziecki z 30.7.1941 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3/1981. s. 5–24.
↑ Art. 1 Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad uznaje, ze traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oświadcza, ze Polska nie jest związana z jakimkolwiek trzecim państwem żadnym układem zwróconym przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Rad.
↑ Sprawę wojny Polski z ZSRR układ pomijał, jednak mówiąc o „amnestii” dla jeńców (pomimo osobliwości takiego połączenia wyrazów) pośrednio stan ten uznawał. 17 lipca 1942 r. Szef Sądownictwa Wojskowego Stanisław Szurlej w okólniku nr 12 postanawiał, by ZSRR poczynając od 30 lipca 1941 r. nie traktować jako nieprzyjaciela, co a contrario oznaczało, że do chwili zawarcia układu państwo to było nieprzyjacielem. Dylematy wojskowej temidy. Problemy orzecznicze sądów wojennych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach II wojny światowej s. 23.
↑ Konstytucja kwietniowa w art. 12 g stanowiła, że prezydent zawiera i ratyfikuje umowy z innemi państwami. To samo dotyczyło stanowienia o wojnie i pokoju (art. 12 f).
↑ Michael Alfred Peszke, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939-1946, Poznań 2014, s. 141. 1 sierpnia 1941 w liście do Sikorskiego Raczkiewicz napisał: na podstawie art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 1 Ustawy Konstytucyjnej stwierdzam, że powyższa umowa z ZSRR nie może mieć i nie ma mocy wiążącej dla Rzeczypospolitej Polskiej, a może stanowić jedynie wytyczną dla bieżącego postępowania sygnatariuszy wspomnianej umowy (Konstytucyjne podstawy działania organów państwa polskiego w latach 1939–1945 s. 25). Art. 2 ust. 2 mówił o odpowiedzialności prezydenta wobec Boga i historji za losy Państwa, zaś art. 10 ust. 1 głosił Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa, wyrażonemi w jego prawach.
↑ Według Sikorskiego nieważność zmian terytorialnych zachodziła ex tunc (od początku), ZSRR uznał je za nieważne ex nunc wskutek ich zerwania przez III Rzeszę, nabytki lat 1939–41 „uzasadniał” zmianami w swej Konstytucji opisującymi powstanie nowych „obwodów” i „republik” (Wiktor Sukiennicki, Biała księga. Fakty i dokumenty z okresu dwóch wojen światowych Paryż, Instytut Literacki, 1964 s. 145).
↑ W tym świadków zbrodni katyńskiej (Stanisław Swianiewicz).

Bibliografia

Jacek Ślusarczyk. Układ polsko-radziecki z 30.7.1941 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 5–24, 1981. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
Eugeniusz Duraczyński, Układ Sikorski-Majski, Dzieje Najnowsze: kwartalnik poświęcony historii XX wieku, R. 19 z. 1 (1987)
Eugeniusz Duraczyński (red.), Układ Sikorski-Majski. Wybór dokumentów, Warszawa 1990.
Układ Sikorski-Majski w ocenie centralnej prasy polityczno-informacyjnej Polskiego Państwa Podziemnego (czerwiec – sierpień 1941 roku)
Cоглашение между правительством СССР и Польским правительством о взаимной помощи в войне против гитлеровской Германии, подписанное в Лондоне 30 июля 1941 г.

[1] Wielka Brytania była po upadku Francji w czerwcu 1940 faktycznie izolowana, USA przystąpiły do wojny po ataku Japonii na Pearl Harbor (9 grudnia 1941) i wypowiedzeniu wojny USA przez III Rzeszę 11 grudnia 1941.

[2] Jacek Ślusarczyk. Układ polsko-radziecki z 30.7.1941 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3/1981. s. 5–24.

[3] Art. 1 Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad uznaje, ze traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oświadcza, ze Polska nie jest związana z jakimkolwiek trzecim państwem żadnym układem zwróconym przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Rad.

[4] Sprawę wojny Polski z ZSRR układ pomijał, jednak mówiąc o „amnestii” dla jeńców (pomimo osobliwości takiego połączenia wyrazów) pośrednio stan ten uznawał. 17 lipca 1942 r. Szef Sądownictwa Wojskowego Stanisław Szurlej w okólniku nr 12 postanawiał, by ZSRR poczynając od 30 lipca 1941 r. nie traktować jako nieprzyjaciela, co a contrario oznaczało, że do chwili zawarcia układu państwo to było nieprzyjacielem. Dylematy wojskowej temidy. Problemy orzecznicze sądów wojennych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach II wojny światowej s. 23.

[5] Konstytucja kwietniowa w art. 12 g stanowiła, że prezydent zawiera i ratyfikuje umowy z innemi państwami. To samo dotyczyło stanowienia o wojnie i pokoju (art. 12 f).

[6] Michael Alfred Peszke, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939-1946, Poznań 2014, s. 141. 1 sierpnia 1941 w liście do Sikorskiego Raczkiewicz napisał: na podstawie art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 1 Ustawy Konstytucyjnej stwierdzam, że powyższa umowa z ZSRR nie może mieć i nie ma mocy wiążącej dla Rzeczypospolitej Polskiej, a może stanowić jedynie wytyczną dla bieżącego postępowania sygnatariuszy wspomnianej umowy (Konstytucyjne podstawy działania organów państwa polskiego w latach 1939–1945 s. 25). Art. 2 ust. 2 mówił o odpowiedzialności prezydenta wobec Boga i historji za losy Państwa, zaś art. 10 ust. 1 głosił Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa, wyrażonemi w jego prawach.

[7] Według Sikorskiego nieważność zmian terytorialnych zachodziła ex tunc (od początku), ZSRR uznał je za nieważne ex nunc wskutek ich zerwania przez III Rzeszę, nabytki lat 1939–41 „uzasadniał” zmianami w swej Konstytucji opisującymi powstanie nowych „obwodów” i „republik” (Wiktor Sukiennicki, Biała księga. Fakty i dokumenty z okresu dwóch wojen światowych Paryż, Instytut Literacki, 1964 s. 145).

[8] W tym świadków zbrodni katyńskiej (Stanisław Swianiewicz).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]