Janusz Radziwiłł
Janusz Radziwiłł (młodszy) herbu Trąby (ur. 12 grudnia 1612 w Popielu[1], zm. 31 grudnia 1655 w Tykocinie) – książę na Birżach i Dubinkach, hetman wielki litewski od 1654, wojewoda wileński od 1653, marszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1648 roku[2], starosta generalny żmudzki i hetman polny litewski od 1646, ciwun retowski w latach 1644–1655, podkomorzy wielki litewski od 1633, starosta mścisławski w latach 1643–1645[3], kamieniecki, starosta kazimierski od 1638 roku[4], starosta sejwejski, ambasador nadzwyczajny Rzeczypospolitej w Republice Zjednoczonych Prowincji w 1633 roku[5].
.jpg)
| |
 Trąby | |
| Rodzina | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
12 grudnia 1612 |
| Data i miejsce śmierci |
31 grudnia 1655 |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Żona | |
| Dzieci |
z Katarzyną Potocką: |
Młodość
edytujJanusz Radziwiłł urodził się 12 grudnia 1612 roku w Popielu (powiat wiłkomierski) w kalwińskiej rodzinie magnatów litewskich Krzysztofa Radziwiłła i Anny z Kiszków. Spośród sześciorga ich dzieci dzieciństwo przeżył tylko on i jego młodsza siostra Katarzyna. Wczesne dzieciństwo spędził w rodowych majątkach w Popieli, Kiejdanach, Birżach i Dubinkach, gdzie otrzymał podstawową edukację. W wieku trzynastu lat został wysłany do gimnazjum słuckiego, a trzy lata później – do szkół w Warszawie i Berlinie.
Studia rozpoczął w 1629 roku na uniwersytecie w Lipsku, a od 1631 uczył się w Altdorfie. W 1631 roku przebywał w obozie wojennym księcia Fryderyka Henryka Orańskiego, gdzie obserwował wojnę pomiędzy Hiszpanią a Stanami Holenderskimi. Edukację wyższą zakończył na uniwersytecie w Lejdzie. Dzięki odbytym w młodości podróżom poznał kilka języków europejskich. W tym czasie osobiście poznał elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma, elektora saskiego Jana Jerzego oraz wielu książąt niemieckich[6].
Za granicą zastała go śmierć króla polskiego Zygmunta III oraz pierwszy zaszczyt[7]. Na polecenie króla Władysława został posłem królewskim. Jako poseł podróżował do Stanów Generalnych, do Brukseli do Infantki Izabeli, oraz do Anglii[8]. Następnie na polecenie Władysława IV przeprowadził zaciąg wojska. Zwerbował około tysiąca piechoty, dwustu dragonów, kilku artylerzystów i inżynierów wojskowych. Po powrocie do kraju za własne fundusze wystawił chorągiew husarską[8]. Za zasługi dla kraju otrzymał tytuł podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
U boku ojca brał udział w wojnie smoleńskiej. W 1633 roku uczestniczył w bitwie o Smoleńsk, zakończonej zwycięstwem Litwinów. 25 lutego 1634 roku, po kapitulacji rosyjskiej armii pod dowództwem Michaiła Szeina, wkroczył na czele regimentu piechoty do obozu rosyjskiej armii, by zatknąć polskie chorągwie i przejąć sprzęt obozowy[9].
Po wojnie pełnił obowiązki podkomorzego na dworze Władysława IV. Jako królewski dworzanin pilnował interesów Radziwiłłów. W 1634 roku doszło do kłótni między Radziwiłłami a Sapiehami o obsadę synekury – urząd podstolego połockiego. W 1636 roku w Wilnie na rozmowie senatorów z królem, Radziwiłł dopuścił się obrazy majestatu. Król księciu wybaczył, ale dygnitarze: marszałek wielki koronny Krzysztof Opaliński i podkanclerzy koronny Piotr Gembicki również czuli się obrażeni[10]. Zwaśnieni magnaci zaczęli pisać na siebie skargi do sejmików ziemskich. W 1637 roku znów zadarł z innym dygnitarzem, podkomorzym koronnym Kazanowskim. Panowie wyzwali się na pojedynek, do którego nie doszło[11].
W 1637 roku został posłem na sejm z ziemi wileńskiej. W 1639 roku doszło do zamieszek w Wilnie pomiędzy kalwinistami a katolikami. W 1640 ponownie doszło do zamieszek w trakcie pogrzebu. Obie sprawy omawiane były na sejmach. W 1640 roku Janusz ponownie był posłem na sejmie, skąd chciano go wykreślić za udział w zamieszkach[12].
W 1640 zmarł ojciec Janusza Krzysztof Radziwiłł. Janusz przejął jego obowiązki jako głowy rodziny oraz przywódcy różnowierców na Litwie[13].
Działalność polityczno-wojskowa
edytujPomógł zorganizować ewangelicki synod generalny w Orlach w roku 1644, gdzie ewangelicy szykowali się do rozmów na zjazd teologów w Toruniu w 1645 roku[14].
Był posłem na sejm 1646 roku[15]. W 1646 roku został wybrany starostą żmudzkim. Tym samym został senatorem Rzeczypospolitej. W tym samym roku został hetmanem polnym litewskim. De facto dowodził całym wojskiem litewskim w zastępstwie starego hetmana wielkiego Janusza Kiszki.
Poseł na sejm ekstraordynaryjny 1647 roku[16], na którym biskup wileński Abraham Woyna oskarżył księcia o przewracanie przydrożnych krzyży, domagając się ukarania winnego. W 1648 roku król Władysław próbował pogodzić Janusza Radziwiłła z podkanclerzym Kazimierzem Leonem Sapiehą, gdyż Sapiehowie zmusili do zamęścia Chrystynę Chlebowiczównę, formalnie będącą pod opieką Radziwiłłów, za Kazimierza Pawła Sapiehę. Równocześnie królowa godziła biskupa Wilna z Radziwiłłem[17].
W 1648 roku zmarł Władysław IV, protektor Janusza Radziwiłła. Za jego panowania książę cieszył się łaską królewską, otrzymał wiele nadań, starostw i dochodów z dóbr królewskich[18]. Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 31 lipca 1648 roku[19]. W 1648 roku był elektorem Jana II Kazimierza Wazy z Księstwa Żmudzkiego[20].
Po wybuchu powstania Chmielnickiego na czele armii Wielkiego Księstwa Litewskiego walczył z Kozakami. W 1649 odniósł zwycięstwo w bitwie pod Łojowem. W kampanii 1651 roku rozbił wojska kozackie w kolejnej bitwie pod Łojowem oraz zajął Kijów. Następnie dowodził w nierozstrzygniętej bitwie pod Białą Cerkwią. Był przeciwny zawarciu ugody białocerkiewskiej.
W 1648 roku poparł wybór Jana Kazimierza na króla Polski, za co otrzymał starostwo borysowskie. W 1648 roku podpisał elekcję Jana II Kazimierza Wazy z Księstwa Żmudzkiego[21], podpisał jego pacta conventa[22]. Pomimo tego stosunki pomiędzy hetmanem a królem pełne były niechęci. Wynikały one z polityki króla dążącego do umocnienia władzy królewskiej i ukrócenia potęgi magnatów. W odpowiedzi Janusz Radziwiłł, Jan Leszczyński, Krzysztof Opaliński oraz Jerzy Sebastian Lubomirski zawiązali tzw. „spisek magnacki”, planując zamach stanu[23]. W 1652 roku Władysław Wiktoryn Siciński, poseł ziemi upickiej, zerwał sejm, być może na polecenie Janusza Radziwiłła[24]. W 1654 roku na sejmie doszło do zatargu o nieobsadzone stanowiska hetmańskie, a sejm również został zerwany. W tym samym roku Jan Kazimierz nadał Radziwiłłowi godność hetmana wielkiego, ale równocześnie hetmanem polnym został jego wróg Wincenty Aleksander Gosiewski.
Po rosyjskim najeździe na Rzeczpospolitą w 1654 roku bezskutecznie próbował powstrzymać przeważające siły moskiewskie. Odniósł zwycięstwo nad częścią armii rosyjskiej w bitwie pod Szkłowem, ale jego siły zostały rozbite pod Szepielewiczami. Przegrał też pod Nowym Bychowem i pod Wilnem. Był częściowo winny nieprzygotowania do obrony Smoleńska, kluczowej twierdzy nadgranicznej, bowiem przez długi czas utrudniał objęcie jej przez nowo mianowanego wojewodę Filipa Obuchowicza, stronnika królewskiego[25]. W październiku po trzymiesięcznym oblężeniu Smoleńsk skapitulował. W dowództwie litewskim doszło do kłótni. Janusz Radziwiłł obwiniał króla o brak posiłków wojskowych oraz o brak funduszy dla wojsk litewskich. Niechętny Radziwiłłom Paweł Jan Sapieha swoich prywatnych wojsk nie oddał pod dowództwo hetmana. Gosiewskiemu Radziwiłł wprost zarzucił tchórzostwo, doszło nawet do rękoczynów[26]. Hetmanowi Radziwiłłowi zarzucono, że nie wywiązał się z obowiązku pomocy w przygotowaniu twierdzy smoleńskiej do oblężenia. Zarzucano mu też zawyżone rachunki za wystawienie wojska. W odpowiedzi stronnicy hetmana zarzucili zdradę Filipowi Obuchowiczowi. W sierpniu 1655 roku wojska rosyjskie zdobyły Wilno, a część wojsk litewskich wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi z powodu braku żołdu.
Kalkulacje polityczne i niechęć do Jana Kazimierza skłoniły księcia Janusza do samodzielnego paktowania ze Szwedami. Na początku sierpnia 1655 roku w Rydze Gabriel Lubieniecki podpisał w imieniu księcia Radziwiłła porozumienie ze Szwecją. Układ został potwierdzony w Jaswojniach 17 sierpnia wspólnie przez hetmanów Radziwiłła i Gosiewskiego. 20 października 1655 roku doszło do zawarcia układu w Kiejdanach z przedstawicielem Karola X Gustawa. Układ ten uznawał protektorat Szwecji nad Litwą i był zerwaniem unii polsko-litewskiej. Układ podpisało wielu senatorów i ponad tysiąc szlachty litewskiej, w tym sam Radziwiłł[27].
Przeciwko polityce Janusza Radziwiłła wystąpiły rody litewskie na czele z Sapiehami (w tym Radziwiłłowie z linii na Ołyce i Nieświeżu), obawiające się dominacji hetmana. Pokonany w polu, ciężko chory, uzależniony militarnie i finansowo (jego dobra na Litwie były regularnie rabowane przez przeciwników) od Szwedów, prowadził walki na Podlasiu z wojskami litewskimi Pawła Sapiehy[28]. Radziwiłł jedyny ratunek w utrzymaniu swojej pozycji widział w zerwaniu unii Litwy z Polską i stworzeniu księstwa, rządzonego przez Radziwiłłów pod protekcją Szwecji. Stąd 6 grudnia 1656 roku jego krewniak Bogusław Radziwiłł był wymieniony jako sojusznik w Traktacie z Radnot między Szwecją i Siedmiogrodem.
Rodzina
edytujW 1638 roku Janusz Radziwiłł na przekór ojcu poślubił katoliczkę Katarzynę Potocką, córkę Stefana Potockiego i Marii Mohylanki. Małżonka podejmowała próby nakłonienia małżonka do konwersji na katolicyzm. Wymogła zwolnienie służących–kalwinistów, a na ich miejsce zatrudniła współwyznawców. Presję na Radziwiłła wywierał także król i magnaci litewscy, którzy przeszli z protestantyzmu na katolicyzm bądź przyjęli warunki unii brzeskiej, ponieważ Radziwiłł był jedynym senatorem-protestantem. Katarzyna Potocka zmarła w 1642 roku.
Janusz Radziwiłł ożenił się po raz drugi w 1645 roku z pochodzącą z rodziny prawosławnej Marią, córką hospodara mołdawskiego Bazylego Lupu. Małżeństwo zostało zaakceptowane przez króla, który szukał sojuszników przed planowaną wojną z Portą. Ślub odbył się w Jassach w Mołdawii. Zgody na ślub musiał udzielić sułtan turecki Ibrahim I, ponieważ ojciec panny młodej był jego wasalem[14].
Z małżeństwa z Katarzyną Potocką Janusz Radziwiłł miał córkę Annę Marię, urodzoną w 1640 roku, która wyszła za mąż za swego brata stryjecznego Bogusława Radziwiłła. Z drugiego małżeństwa miał syna Krzysztofa, który zmarł w dzieciństwie[28].
Śmierć
edytuj15 grudnia 1655 roku Janusz Radziwiłł rozpoczął przygotowania do obrony Tykocina przed oblężeniem wojsk Jana Kazimierza. Prośby o wsparcie, kierowane do Karola X Gustawa, pozostały bez odpowiedzi. W nocy z 30 na 31 grudnia Janusz Radziwiłł zmarł. Na jego ciele odnotowano plamy, co mogło świadczyć o otruciu. Został pochowany w Tykocinie.
Tykocin został zdobyty w 1657 roku przez wojska litewskie, którymi dowodził Paweł Sapieha. Trumnę z ciałem Janusza Radziwiłła przetransportowano do Sielca pod Brześciem, jednej z rodowych posiadłości magnatów, skąd ją zabrano na polecenie Bogusława Radziwiłła i wstawiono do rodowej krypty w Kiejdanach[28].
Janusz Radziwiłł w kulturze
edytujPostać Janusza Radziwiłła występuje w Potopie Henryka Sienkiewicza. Pisarz przedstawił go jako zdrajcę, pomijając - z powodu ówczesnej cenzury carskiej - niektóre motywy polityki hetmana: w lipcu 1655 roku Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone ze strony Rosji, więc Janusz Radziwiłł poczuwał się do obowiązku obrony Litwy kosztem zerwania z Polską i oddania się pod protektorat szwedzki[28]. Sienkiewicz pominął też antagonizującą politykę króla Jana Kazimierza[29].
Pomnik Janusza Radziwiłła znajduje się na rynku w Kiejdanach.
W filmie Potop w reżyserii Jerzego Hoffmana w rolę księcia wcielił się Władysław Hańcza.
Przypisy
edytuj- ↑ Popiel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 784.
- ↑ Artur Walden, Marszałkowie świeccy Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1633–1648, w: Czasopismo Prawno-Historyczne, t. LXV, 2013, z. 1, s. 171.
- ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy tom III: Księstwo Żmudzkie. XV–XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, opracowali Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk, Andrzej Haratym, Warszawa 2015, s. 350.
- ↑ Krzysztof Chłapowski, Starostowie w Malopolsce 1565-1668, w: Społeczeństwo staropolskie, t. IV red. A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 122.
- ↑ Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 84.
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 23
- ↑ W 1632 roku miał 20 lat, nie piastował żadnych urzędów, był jednak synem księcia Rzeszy niemieckiej
- ↑ a b Edward Kotłubaj, s. 27
- ↑ Leszek Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1985, s. 241, ISBN 83-205-3639-1, OCLC 830182542.
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 39 i 50
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 52-53
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 61-64
- ↑ Henryk Wisner Janusz Radziwiłł 1612–1655, Wydawnictwo MADA, Warszawa 2000
- ↑ a b Edward Kotłubaj, s. 77
- ↑ Volumina Legum, t. IV, Petersburg 1860, s. 46.
- ↑ Przemysław Paradowski, W obliczu „nagłych potrzeb Rzeczypospolitej”. Sejmy ekstraordynaryjne za panowania Władysława IV Wazy, Toruń 2005, s. 255.
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 99–100
- ↑ Edward Kotłubaj, s. 73
- ↑ Volumina Legum, t. IV, Petersburg 1860, s. 85.
- ↑ Svffragia Woiewodztw, y Ziem Koronnych, y Wielk. Xięstwa Litewskiego. Zgodnie na Naiaśnieyszego Iana Kazimierza Obranego Krola Polskiego [...]. Dane, między Warszawą, a Wolą, Dnia 17. Listopada, Roku 1648, [b.n.s].
- ↑ Svffragia Woiewodztw, y Ziem Koronnych, y Wielk. Xięstwa Litewskiego. Zgodnie na Naiaśnieyszego Iana Kazimierza Obranego Krola Polskiego [...]. Dane, między Warszawą, a Wolą, Dnia 17. Listopada, Roku 1648, [b.n.s]
- ↑ Porządek na seymie walnym elekcyey między Warszawą a Wolą przez opisane artykuły do samego aktu elekcyey należące, vchwalony y postanowiony roku Pańskiego M.DC.XLVIII, dnia VI października, s. 20.
- ↑ Artur Górski Zmagania z opozycją antykrólewską i próby reform ustrojowych za panowania Jana Kazimierza Wazy, Pro Fide, Rege et Lege” nr 1(51) z 2005 r.
- ↑ Zerwanie sejmu przez Władysława Sicińskiego (wywiad z prof. Janem Dzięgielewskim). Muzeum Historii Polski. [dostęp 2010-08-19]. (pol.).
- ↑ Paweł Jasienica, s.131.
- ↑ Michał Wójcik, Obrona Radziwiłła, Angora 3/2005 s. 49.
- ↑ Władysław Konopczyński, Kazimierz Lepszy, Akta Ugody Kiejdańskiej 1655 roku, w: Ateneum Wileńskie, r. X, Wilno 1935, s. 204 [32]
- ↑ a b c d К. Шышыгіна-Патоцкая, Януш Радзівіл (1612–1655), Бібліятэка гістарычных артыкулаў.
- ↑ Paweł Jasienica, op. cit. s. 127–129.
Bibliografia
edytuj- Paweł Jasienica: Rzeczpospolita obojga narodów: Calamitatis Regnum. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982. ISBN 83-06-00788-3.
- Edward Kotłubaj: Życie Janusza Radziwiłła. Wilno i Witebsk: 1859.
Linki zewnętrzne
edytuj
- Janusz Radziwiłł. ruinyizamki.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-16)].
- Księgozbiór Janusza Radziwiłła (pol.)