iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.



Link to original content: http://pl.m.wikipedia.org/wiki/Języki_celtyckie
Języki celtyckie – Wikipedia, wolna encyklopedia
Wikipedia

Języki celtyckie

gałąź rodziny indoeuropejskiej, przetrwała w Europie zachodniej

Języki celtyckie – grupa językowa w obrębie języków indoeuropejskich, wywodząca się z rekonstruowanego języka praceltyckiego. Określenia „celtyckie” wobec tych języków użył po raz pierwszy Edward Lhuyd w 1707. Języków celtyckich dawniej używano na rozległym obszarze, obejmującym znaczne połacie zachodniej i południowej Europy oraz Azję Mniejszą, obecnie jednak mówi się nimi w peryferyjnych regionach Wysp Brytyjskich i zachodniej Bretanii, a także w skupiskach mniejszości celtyckojęzycznych na innych kontynentach.

Maksymalny i współczesny zasięg języków celtyckich

     Pierwotny zasięg kultury halsztackiej i lateńskiej

     Zasięg języka luzytańskiego o nieokreślonej przynależności genetycznej

     Maksymalny zasięg języków celtyckich w Europie i Azji Mniejszej

     Zasięg języków celtyckich w średniowieczu

     Współczesny zasięg języków celtyckich

Klasyfikacja języków celtyckich jest utrudniona, ponieważ wszystkie języki kontynentalne wymarły przed pierwszymi poświadczeniami języków wyspiarskich, więc ich wzajemne relacje są trudne do zbadania. Języki wyspiarskie dzieli się na brytańskie i goidelskie. Podziału grupy kontynentalnej nie ustalono, a ona sama jest najpewniej polifiletyczna. Funkcjonuje także odrębny podział na języki p-celtyckie i q-celtyckie, oparty na ewolucji praceltyckiego fonemu *kʷ. Oprócz języka walijskiego, wszystkie języki celtyckie są zagrożone wymarciem mimo podejmowanych wysiłków rewitalizacyjnych.

Współczesne języki celtyckie posiadają kilka rzadkich cech, takich jak mutacje nagłosowe, szyk VSO, koniugacja przyimków czy brak odrębnej formy czasownikowej o znaczeniu odpowiadającym polskiemu „mieć”.

Etymologia

edytuj
Zobacz też: Celtowie.

Określenie „języki celtyckie” zostało po raz pierwszy użyte przez Edwarda Lhuyda w 1707[1]. Zauważył on podobieństwo między językami brytańskimi i goidelskimi, i postulował, że musiały one wykształcić się w kontynentalnej Europie (brytańskie – w Galii, goidelskie – na Półwyspie Iberyjskim) i zostać zawleczone na Wyspy Brytyjskie. Lhuyd stwierdził, że są to języki ludów, nazywanych przez antycznych autorów greckich Κελτοί – „Celtowie”[2]. Co do pochodzenia wyrazu „Celt” wśród naukowców nie ma zgody. McCone proponuje derywację od pcelt. rdzenia czasownikowego *kel-o- „ukrywam, chowam”[3][4]. Wymienia się także praindoeuropejskie rdzenie *ḱel- „ogrzewać” i *kel- „pchać”[5]. Nie jest pewne, czy nazwa ma pochodzenie rodzime, czy została nadana przez Greków[6].

Klasyfikacja

edytuj

Języki celtyckie a inne języki indoeuropejskie

edytuj

Języki celtyckie należą wraz z językami italskimi i germańskimi do zachodniej grupy języków indoeuropejskich. Wykazuje się zbiór wspólnych innowacji gramatycznych i leksykalnych, które najprawdopodobniej są rezultatem wielowiekowego sąsiedztwa i wzajemnych wpływów[7]. Niektóre podobieństwa między językami celtyckimi i italskimi, takie jak formy zaimków wskazujących, rozwój pie. fonemu *kʷ do *k i *p w poszczególnych językach (łac. QUATTUOR, ale osk. petora „4”), zbliżone końcówki morfologiczne stopnia najwyższego przymiotnika czy wykorzystanie syntetycznej strony biernej z morfemem *-r, skłoniły część badaczy do wysunięcia teorii o grupie italoceltyckiej (por. języki bałtosłowiańskie)[8]. Szczegółową analizę podobieństw między obiema grupami przeprowadził Calvert Watkins, jednoznacznie odrzucając teorię o ich bliższym pokrewieństwie[9], niemniej, badania innych naukowców, wśród nich Jaya H. Jasanoffa[10] i Petera Schrijvera[11], wykazują, że wspólnych innowacji może być więcej. Związki z grupą germańską są luźniejsze, dotyczą przede wszystkim dość dużego zbioru słownictwa obecnego w najstarszych poświadczonych językach obu grup, przy czym część z tych leksemów zdaje się nie posiadać kognatów w innych językach indoeuropejskich[12]. Do grupy zachodniej zalicza się czasem także język albański o nie do końca jasnej genezie, oraz języki bałtosłowiańskie[13].

Języki celtyckie są wraz z językami italskimi, germańskimi, helleńskimi, anatolijskimi i tocharskimi językami kentum. W językach tych praindoeuropejskie twarde i miękkie spółgłoski miękkopodniebienne zlały się w jeden dźwięk (np. pie. *ḱm̥tóm „100” > cyb. kantom [ˈkantom], wal. cant [kant], irl. céad [ceːd̪ˠ], w odróżnieniu od np. pol. sto [stɔ], hind. सौ [sau]). Dawnej postrzegano izoglosę kentum-satem za podstawową, świadczącą o najwcześniejszym podziale języków indoeuropejskich[14]. Odkrycie, że język hetycki i języki tocharskie również są językami typu kentum zweryfikowało jednak ten pogląd – obecnie uważa się, że ewolucja spółgłosek miękkopodniebiennych zachodziła niezależnie od siebie w poszczególnych rodzinach językowych[15].

Klasyfikacja języków celtyckich jako indoeuropejskich sama w sobie nie była oczywista przed odszyfrowaniem pierwszych inskrypcji w dialektach kontynentalnych. Wynika to z faktu, że w językach wyspiarskich zaszło wiele powiązanych ze sobą na zasadzie reakcji łańcuchowych zmian fonetycznych, które znacznie oddaliły je formalnie i brzmieniowo od innych języków indoeuropejskich, szczególnie łaciny, sanskrytu i greki, których pokrewieństwo zostało zidentyfikowane jako pierwsze[16].

Klasyfikacja wewnętrzna

edytuj

Podział grupy celtyckiej nie został jeszcze ustalony w sposób niepozostawiający wątpliwości[17] z powodu niewystarczającego materiału źródłowego pochodzącego z języków kontynentalnych[18]: korpus najlepiej poświadczonego języka galijskiego obejmuje tylko około 800 w większości krótkich inskrypcji o podobnej strukturze gramatycznej[19]. Najwięcej uwagi poświęcono jak dotąd dwóm modelom klasyfikacyjnym: „geograficznemu” (podział na języki kontynentalne i wyspiarskie) i „fonologicznemu” (podział na języki q-celtyckie i p-celtyckie)[17][20]. Oba modele przedstawione są poniżej.

Tradycyjne modele klasyfikacyjne języków celtyckich
Model geograficzny Model fonologiczny
język praceltycki język praceltycki

Jako że model fonologiczny postuluje rozdział między obiema grupami wyspiarskimi, co do których wiadomo, że wykazują wiele wspólnych innowacji także w składni i morfologii[21], i oparty jest w zasadzie na tylko jednej, niezaskakującej zmianie fonetycznej[22], odchodzi się od rozciągania go na języki kontynentalne[23]. David Stifter rezygnuje z jakichkolwiek prób wewnętrznej klasyfikacji, argumentując to brakiem odpowiednich danych[24]. Joseph Eska natomiast, opierając się na własnych badaniach, zaproponował w 2010 nowy model drzewa genealogicznego[25], przedstawiony poniżej.

Języki uznawane za celtyckie

edytuj

Część fragmentarycznie poświadczonych języków jest lub była przez część świata nauki uznawana za języki celtyckie. Do takich należą: język liguryjski[26][27], luzytański[28], piktyjski[29] i tartesyjski[30]. Jak dotąd (2015), udało się dosyć jednoznacznie poświadczyć celtyckość języka piktyjskiego[29][31], chociaż nie jego dalszą klasyfikację[17], w przypadku pozostałych trzech konsens naukowy odrzuca taką możliwość klasyfikacji[32][33][34].

Historia

edytuj

Szacuje się, że grupa celtycka oddzieliła się od indoeuropejskiej wspólnoty około trzech tysięcy lat przed naszą erą[35][36]. Najwcześniejszą kulturą archeologiczną identyfikowaną z Celtami jest południowoniemiecka kultura pól popielnicowych i to z obszarem jej oddziaływania utożsamia się pierwotny zasięg praceltyckiego obszaru językowego[37][38]. Geograficzne rozprzestrzenianie się języków celtyckich wiąże się z kolei z kulturą zachodniohalsztacką i późniejszą kulturą lateńską[39]. Pośród zmian fonetycznych identyfikujących praceltycki wymienia się m.in. zlanie się twardych i miękkich spółgłosek miękkopodniebiennych (*ḱ, *k > *k; *ǵ, *g > *g; *ǵʰ, *gʰ > gʰ)[40], zanik spółgłosek laryngalnych z jednoczesną zmianą brzmienia sąsiedniej samogłoski (*h1e > *e; *h2e > *a; *h3e > *o; *eh1 > *ē; *eh2 > *ā; *eh3 > *ō)[41], utrata aspiracji spółgłosek zwartych (pie. *bʰer-o- > pcelt. *bero- „niosę”)[42] i lenicja bądź zanik spółgłoski *p[43]. Okres praceltycki trwał najprawdopodobniej do około 800 p.n.e.[44] Najwcześniej bezpośrednio poświadczonym językiem celtyckim jest lepontyjski[45]; najstarszą odnalezioną inskrypcję lepontyjską datuje się na ok. 550 p.n.e.[24], jednak to celtyberyjski najprawdopodobniej pierwszy oddzielił się od celtyckiej wspólnoty językowej, o czym świadczą liczne zachowane w nim fonologiczne i morfologiczne archaizmy[46][47].

 
Brązowa tabliczka z Botorrity, zawierająca najdłuższą odnalezioną inskrypcję celtyberyjską, zapisaną znatywizowaną odmianą zachodniego pisma iberyjskiego.

Jako że najdawniejsza literatura Celtów miała charakter ustny, nie wykształcili oni nigdy własnego pisma, zamiast tego adaptując systemy piśmiennicze sąsiadów[19][48]. Z tego powodu poświadczenia języków celtyckich są dosyć późne i mają charakter fragmentaryczny[49], a duża część materiału – szczególnie onomastycznego – zachowała się wyłącznie dzięki wzmiankom w źródłach pośrednich, głównie greckich i rzymskich[50][51].

W okresie starożytnym trwa ekspansja Celtów – około 278 roku p.n.e. docierają do Frygii i zasiedlają jej wschodnią część, nazywaną odtąd Galacją[52], a w I w. p.n.e. na Wyspy Brytyjskie, najpierw osiedlając się na Wielkiej Brytanii, a następnie także Irlandii i mniejszych wyspach archipelagu[53]. Mimo ogromnego obszaru zajmowanego przez ludy celtyckojęzyczne, różnice dialektalne poza Półwyspem Iberyjskim nie były znaczne: określenia „język galijski” używa się często do opisania wszystkich nieiberyjskich języków kontynentalnych[25], a Pierre-Yves Lambert w swoim opracowaniu wyboru inskrypcji galijskich opisuje także tabliczki złorzeczące znalezione w Bath w Anglii[54].

Kres celtyckiej ekspansji położyły militarne sukcesy Republiki, a później Cesarstwa Rzymskiego, w wyniku których niemal cały obszar celtyckojęzyczny znalazł się w granicach państwa Rzymian.

Liczba mówiących

edytuj
język liczba mówiących
walijski 610 000
bretoński 300 000
irlandzki 260 000
szkocki gaelicki 58 000
kornijski 3 500
manx 1 634

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Cunliffe 2003 ↓, s. 48.
  2. ↑ Lhuyd 2015 ↓, s. 290.
  3. ↑ Matasović 2009 ↓, s. 199.
  4. ↑ McCone 1996 ↓, s. 95-96.
  5. ↑ Koch 2005 ↓, s. 371.
  6. ↑ de Bernardo Stempel 2008 ↓.
  7. ↑ Clackson 2007 ↓, s. 9.
  8. ↑ Fife 2010 ↓, s. 4-5.
  9. ↑ Watkins 1966 ↓.
  10. ↑ Jay H. Jasanoff: An Italo-Celtic isogloss. The 3 pl. mediopassive in *-ntro. W: Douglas Q Adams (red.): Festschrift for Eric P. Hamp. Washington: Institute for the Study of Man, s. 146-161. (ang.).
  11. ↑ Peter Schrijver. Athematic i-presents: the Italic and Celtic evidence. „Incontri linguistici”. 26, s. 59-86, 2003. (ang.). 
  12. ↑ Gilles Quentel: Early Linguistic Contacts between Continental Celtic and Germanic : Lexical Aspects. W: Andrzej Kątny (red.): Sprachkontakte in Zentraleuropa. Berlin: Peter Lang, 2012, s. 177-187.
  13. ↑ Fortson 2004 ↓, s. 414.
  14. ↑ Fortson 2004 ↓, s. 48-59.
  15. ↑ Clackson 2007 ↓, s. 49-51.
  16. ↑ Fortson 2004 ↓, s. 280.
  17. ↑ a b c Fife 2010 ↓, s. 5.
  18. ↑ Delamarre 2003 ↓, s. 8.
  19. ↑ a b Eska 2008 ↓, s. 166.
  20. ↑ Eska 2010 ↓, s. 22-26.
  21. ↑ Schrijver 1995 ↓.
  22. ↑ Schumacher, Schulze-Thulin i aan de Wiel 2004 ↓, s. 84–87.
  23. ↑ Stifter 2008 ↓, s. 13.
  24. ↑ a b Stifter 2008 ↓, s. 1.
  25. ↑ a b Eska 2010 ↓, s. 23-25.
  26. ↑ Delamarre 2003 ↓.
  27. ↑ Guy Barruol. Les peuples préromains du Sud-Est de la Gaule. Étude de géographie historique. „Revue belge de philologie et d'histoire”. 48 (2), s. 458-462, 1970. 
  28. ↑ Kruta 1991 ↓.
  29. ↑ a b Greene 1966 ↓.
  30. ↑ Koch 2009 ↓.
  31. ↑ Ian Armit: Beyond the Brochs: Changing Perspectives on the Atlantic Scottish Iron Age. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1991. ISBN 978-0748601974. (ang.).
  32. ↑ Bernard Mees: A genealogy of stratigraphy theories from the Indo-European west. W: Hennig Anderson: Language Contacts in Prehistory: Studies in Stratigraphy. Amsterdam: John Benjamins, 2003, s. 11-44. ISBN 1-5811-379-5. (ang.).
  33. ↑ Francisco Villar, Rosa Pedrero: La nueva inscripción lusitana: Arroyo de la Luz III. W: Francisco Villar: Religión, lengua y cultura prerromanas de Hispania. Salamanca: Universidad de Salamanca, 2001, s. 663-698. ISBN 978-8478008933. (hiszp.).
  34. ↑ Dagmar S. Wodtko: The Problem of Lusitanian. W: Barry Cunliffe, John T. Koch (red.): Celtic from the West: Alternative Perspectives from Archaeology, Genetics, Language and Literature. Oxford: Oxbow Books, 2010, s. 335-367. ISBN 978-1-84217-410-4. (ang.).
  35. ↑ Anthony 2007 ↓, s. 100.
  36. ↑ Chadwick 1998 ↓, s. 26.
  37. ↑ Eska 2010 ↓, s. 23.
  38. ↑ Chadwick 1998 ↓, s. 33.
  39. ↑ Stifter 2008 ↓, s. 2-3.
  40. ↑ Matasović 2009 ↓, s. 7.
  41. ↑ Matasović 2009 ↓, s. 6.
  42. ↑ Matasović 2009 ↓, s. 7-8.
  43. ↑ Matasović 2009 ↓, s. 9.
  44. ↑ Chadwick 1998 ↓, s. 28-33.
  45. ↑ Joseph F. Eska: The linguistic position of Lepontic. W: B. K. Bergin, A. C. Bailey (red.): Proceedings of the Twenty- fourth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. Special Session on Indo- European Subgrouping and Internal Relations. Berkeley: Berkeley Linguistic Society, s. 2-11. (ang.).
  46. ↑ Eska 2010 ↓, s. 23-24.
  47. ↑ Wodtko 2003 ↓.
  48. ↑ Chadwick 1998 ↓, s. 30.
  49. ↑ Eska 2008 ↓, s. 165.
  50. ↑ Luis A. García Moreno. Celtic Place- and Personal-names in Spain and the Sociopolitical Structure and Evolution of the Celtiberians. „e-Keltoi. Journal of Interdisciplinary Celtic Studies”. 6, s. 375-388, 2007. (ang.). 
  51. ↑ David Ellis Evans: Gaulish Personal Names. A Study of Some Continental Celtic Formations. Oxford: Clarendon Press, 1967. (ang.).
  52. ↑ Cunliffe 1997 ↓, s. 78–81.
  53. ↑ McCone 2005 ↓, s. 1-2.
  54. ↑ Lambert 1997 ↓, s. 188.

Bibliografia

edytuj
  • David W. Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton–Oksford: Princeton University Press, 2007, ISBN 978-0-691-05887-0 [zarchiwizowane] (ang.).
  • Nora Chadwick: The Celts. Colchester: Penguin Books, 1998. ISBN 978-0140250749. (ang.).
  • James Clackson: Indo-European Linguistics: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-65367-1. (ang.).
  • Barry Cunliffe: The Ancient Celts. Oxford: Oxford University Press, 1997. ISBN 0-14-025422-6. (ang.).
  • Barry Cunliffe: The Celts: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0192804181. (ang.).
  • Patricia de Bernardo Stempel: Linguistically Celtic ethnonyms: towards a classification. W: Juan Luis García Alonso (red.): Celtic and Other Languages in Ancient Europe. Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca, 2008, s. 101-118. ISBN 978-8478003358. (ang.).
  • Xavier Delamarre: Dictionnaire de la langue gauloise. Paris: Errance, 2003. ISBN 2-87772-237-6. (fr.).
  • Joseph F. Eska: Continental Celtic. W: Roger D. Woodland: The Ancient Languages of Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2008, s. 165-188. ISBN 978-0-521-68495-8. (ang.).
  • Joseph F. Eska: The emergence of the Celtic languages. W: Martin J. Ball, Nicole Müller: The Celtic Languages. London: Routledge, 2010, s. 22-27. ISBN 978-0-415-42279-6. (ang.).
  • James Fife: Typological aspects of the Celtic languages. W: Martin J. Ball, Nicole Müller: The Celtic Languages. London: Routledge, 2010, s. 3-21. ISBN 978-0-415-42279-6. (ang.).
  • Benjamin W. Fortson: Indo-European Language and Culture: An Introduction. Malden: Wiley-Blackwell, 2004. ISBN 978-1405103152. (ang.).
  • David Greene. The Making of Insular Celtic. „Proceedings of the Second International Congress of Celtic Studies”, s. 123-136, 1966. Cardiff: University of Wales Press. (ang.). 
  • Edward Lhuyd: Archaeologia Britannica Volume 1. Glossography. Book on Demand ltd, 2015. ISBN 978-5519155816. (ang.).
  • John T. Koch: Celtic Culture. A Historical Encyclopedia. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2005. ISBN 978-1-85109-440-0. (ang.).
  • John T. Koch: Tartessian. Celtic in the South-West at the Dawn of History. Aberystwyth: Celtic Studies Publications, 2009. ISBN 978-1-891271-17-5. (ang.).
  • Venceslas Kruta: The Celts. London: Thames & Hudson, 1991. ISBN 978-0500015247. (ang.).
  • Pierre-Yves Lambert: La langue gauloise. Paris: Errance, 1997. ISBN 2-87772-089-6. (fr.).
  • Ranko Matasović: Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Leiden: Koninklijke Brill, 2009. ISBN 978-90-04-17336-1. (ang.).
  • Kim McCone: Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. Maynooth: National University of Ireland, 1996. ISBN 090151940-5. (ang.).
  • Kim McCone: A First Old Irish Grammar and Reader. Maynooth: National University of Ireland, 2005. ISBN 0-901519-36-7. (ang.).
  • Peter Schrijver: Studies in British Celtic historical phonology. Amsterdam: Rodopi, 1995. ISBN 90-5183-820-4. (ang.).
  • Stefan Schumacher, Britta Schulze-Thulin, Caroline aan de Wiel: Die keltischen Primärverben. Ein vergleichendes, etymologisches und morphologisches Lexikon. Innsbruck: Institut für Sprachen und Kulturen der Universität Innsbruck, 2004. ISBN 3-85124-692-6. (niem.).
  • David Stifter: Old Celtic Languages. Wien: Universität Wien, 2008. (ang.).
  • Calvert Watkins: Italo-Celtic revisited. W: Henrik Birnbaum, Jaan Puhvel: Procedings of the Conference on Indo-European Linguistics, Los Angeles, April 25-27, 1963. Los Angeles: University of California Press, 1966, s. 29-50. (ang.).
  • Dagmar S. Wodtko: An outline of Celtiberian grammar. Freiburg: Universität Freiburg, 2003. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_celtyckie&oldid=73556283”