iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.



Link to original content: http://pl.m.wikipedia.org/wiki/Heliogabal_(cesarz_rzymski)
Heliogabal (cesarz rzymski) – Wikipedia, wolna encyklopedia
Wikipedia

Heliogabal (cesarz rzymski)

cesarz rzymski

Heliogabal (Elagabalus, Varius Avitus Bassianus), po obwołaniu cesarzem Marek Aureliusz Antoninus (Marcus Aurelius Antoninus, ur. 204 w Emesie, zm. 11 marca 222 w Rzymie) – cesarz rzymski z dynastii Sewerów, rządzący jako nastolatek w latach 218–222 .

Heliogabal
Varius Avitus Bassianus
Ilustracja
Cesarz rzymski
Okres

od 16 maja 218
do 11 marca 222

Poprzednik

Makrynus

Następca

Aleksander Sewer

Dane biograficzne
Dynastia

Sewerowie

Data i miejsce urodzenia

204
Emesa

Data i miejsce śmierci

11 marca 222
Rzym

Ojciec

Sextus Varius Marcellus

Matka

Julia Soaemias

Moneta
moneta
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jego krótkie panowanie jest znane ze skandali seksualnych i kontrowersji religijnych. Pochodził z Emesy (współczesne Hims) w Syrii, gdzie od wczesnej młodości służył jako główny kapłan boga słońca Elagabala. Po śmierci swego kuzyna, cesarza Karakalli, czternastoletni Heliogabal został wyniesiony do godności cesarza w wojskowym buncie wszczętym przez jego babkę Julię Maesę przeciwko następcy Karakalli, Makrynusowi.

Późniejsi historycy twierdzili, że Heliogabal lekceważył rzymskie tradycje religijne i seksualne tabu. Zastąpił tradycyjną głowę rzymskiego panteonu, Jowisza, bóstwem Elagabalem, którego był arcykapłanem. Zmuszał członków rzymskiego senatu do udziału w obrzędach religijnych celebrujących to bóstwo, którym przewodniczył. Poślubił cztery kobiety, w tym westalkę, i faworyzował męskich dworzan, których uważano za jego kochanków[1][2]. Twierdzono też, że cesarz się prostytuował[3]. Jego zachowanie zraziło pretorian, senat i zwykłych ludzi, przez co w wieku zaledwie 18 lat został zamordowany i zastąpiony przez swojego kuzyna Aleksandra Sewera w marcu 222.

Heliogabal zyskał złą reputację wśród współczesnych ze względu na ekscentryczność, dekadencję, fanatyzm religijny i rozwiązłość seksualną. Opinia ta przetrwała, a wśród pisarzy wczesnego okresu nowożytnego cieszył się jedną z najgorszych reputacji wśród cesarzy rzymskich. Edward Gibbon pisał, że Heliogabal „oddawał się najgorszym przyjemnościom z niekontrolowaną furią”[4]. Według Bartholda Georga Niebuhra, „imię Heliogabal jest napiętnowane w historii ponad wszystkie inne” ze względu na „niewypowiedzianie obrzydliwe życie”.[5] Przykładem oceny współczesnego historyka jest ocena Adriana Goldsworthy'ego: „Heliogabal nie był tyranem, ale był niekompetentnym, prawdopodobnie najmniej zdolnym cesarzem, jakiego kiedykolwiek miał Rzym"[6]. Pomimo niemal powszechnego potępienia jego panowania, niektórzy uczeni piszą o nim ciepło, w tym kronikarz z VI wieku Jan Malalas i Warwick Ball, współczesny historyk, który opisał go jako człowieka innowacyjnego i „tragiczną enigmę utraconą za wiekami uprzedzeń”[7].

Pochodzenie i kapłaństwo

edytuj

Heliogabal urodził się w roku 203 lub 204[8][9], w mieście Emesa w Syrii w rodzinie Sekstusa Wariusa Marcellusa i Julii Soaemias, którzy prawdopodobnie pobrali się około roku 200[10][11]. Nadano mu imię Warius Awitus Bassjanus (ostatni człon to przydomek członków dynastii emeseńskiej).

Bassjanus po stronie matki dziedziczył pozycję kapłańską boga słońca Elagabala, emeseńskiej manifestacji boga słońca Baala[12]. Swój późniejszy przydomek Bassjanus zawdzięczał właśnie owemu syryjskiemu bogu.

Początki kariery

edytuj

W 217 roku został zamordowany cesarz Karakalla, kuzyn Bassjanusa, a władzę przejął prefekt pretorianów Makrynus. Makrynus zdusił zagrożenie dla swego panowania ze strony rodziny swego zamordowanego poprzednika, Karakalli, wygoniwszy Julię Maesę, jej dwie córki i jej najstarszego wnuka Bassjanusa do ich posiadłości w Emesie w Syrii[13]. Praktycznie od razu po przybyciu do Syrii Maesa rozpoczęła planować spisek ze swoim doradcą i nauczycielem Bassjanusa, Gannysem, aby obalić Makrynusa i wynieść jej czternastoletniego wnuka na tron cesarski[13].

Matka i babka Bassjanusa rozpuściły plotkę, że jest on w rzeczywistości synem Karakalli i dlatego zasługuje na lojalność wojska[14][15][16]. 16 maja 218 III legion "Gallica" uznał „syna” Karakalli za prawowitego cesarza i ruszył przeciw prefektowi[17][15][18][19]. 8 czerwca wojska wierne Makrynusowi poniosły klęskę w starciu z armią Heliogabala w bitwie pod Antiochią. O porażce wojsk Makrynusa zadecydowała jego przedwczesna ucieczka, gdy losy bitwy jeszcze się ważyły, co spowodowało panikę wśród jego żołnierzy[20]. Wkrótce potem Makrynus poniósł śmierć, zabity w drodze do Rzymu[21]. W tej sytuacji senat zatwierdził wstąpienie na tron nowego cesarza, który objął władzę nad imperium jako Marius Aurelius Antoninus[22][23].

Okres sprawowania rządów

edytuj
 
Róże Heliogabala (mal. Lawrence Alma-Tadema, 1888)

Heliogabal pozostał przez pewien czas w Antiochii, neutralizując tamtejsze bunty przeciwko swojej władzy[24]. Dion opisał kilkoro z nich, datowanych przez historyka Fergusa Millara na okres przed zimą 218–219[25], takich jak bunt Gelliusa Maximusa, dowódcy IV Legionu,[25] i bunt Werusa, przywódcy III Legionu Gallica[26]. Obaj zostali straceni.

Według Herodiana, Heliogabal spędził zimę 218–219 w Bitynii i wyruszył do Rzymu w pierwszej połowie 219[24], roku jego drugiego konsulatu[27]. W drodze cesarz i jego wsparcie stracili wielu sojuszników Makrynusa, takich jak gubernator Syrii Fabius Agrippinus i były gubernator Tracji C. Claudius Attalus Paterculianus.[28] W Rzymie cesarz ogłosił amnestię dla lokalnych klas wyższych, którą uhonorowano, ale wygnano jurystę Ulpiana[29] Heliogabal mianował Comazona prefektem pretorian, a potem konsulem (220) i trzykrotnym prefektem miasta (220–222), co Dion uznał za pogwałcenie rzymskich norm[28] Herodian i Historia Augusta twierdzą, że cesarz alienował wielu Rzymian, powierzając poważane stanowiska w kraju rzekomo niewykwalifikowanym kandydatom, w tym tancerzom, aktorom i woźnicom[30].

Relacje Heliogabala z jego matką, Julią Soaemias, i babką, Julią Maesą, były silne - obie wspierały młodego cesarza, a Makrynus wypowiedział wojnę całej trójce[31]. W związku z tym, zostały one pierwszymi kobietami dopuszczonymi do Senatu[32] i otrzymały tytuły senatorskie: Soaemias jako Clarissima, a Maesa jako Mater Castrorum et Senatus ("Matka koszar i Senatu")[33]. Wywierały wpływ na młodego cesarza podczas jego panowania i można je znaleźć na wielu monetach i inskrypcjach, co jest rzadkim wyróżnieniem dla rzymskich kobiet[34].

Podczas rządów cesarza postępowała dewaluacja aurei oraz denarii (denar stracił na zawartości srebra z 58% do 46.5%)[35], choć antoninian miał wyższą zawartość srebra niż za czasów Karakalli[36].

Religia

edytuj
 
Elagabalium z betylem pośrodku. Rzymska moneta z III w.n.e.

Od czasu rządów Septymiusza Sewera kult boga słońca zyskiwał na popularności w Imperium[37] Pod koniec roku 220, Heliogabal ustanowił boga Elagabala głównym bóstwem rzymskiego panteonu, prawdopodobnie w dzień przesilenia zimowego[38]. Fakt, że zagraniczny bóg został ogłoszony ważniejszym od Jowisza, zszokował wielu Rzymian[39].

Żeby uszanować rzymską religię, cesarz ustanowił Astarte, Minerwę, Uranię, lub kombinację tej trójki jako małżonkę Elagabala[40]. Związek nowego boga i tradycyjnej bogini miał połączyć nową religię z istniejącymi zwyczajami. Być może Elagabal, Urania, i Atena mieli zastąpić tradycyjną triadę kapitolińską Jowisza, Junony i Minerwy[41].

Cesarz wywołał kolejną kontrowersję żeniąc się z westalką Akwilią Sewerą, twierdząc że to małżeństwo "da dzieci bliskie bogom"[42] Było to rażące naruszenie rzymskiego prawa i tradycji, które głosiły, że westalka łamiąca przysięgę dziewictwa powinna być pochowana żywcem

Na wschodnim zboczu Palatynu zbudowano świątynię Elagabalium(inne języki),[43] w której mieścił się reprezentujący boga czarny stożkowaty meteoryt z Emesy, czczony jako betyl[44]. Herodian pisał "ten kamień jest czczony tak, jakby został zesłany z nieba; jest na nim kilka małych wystających elementów i znaków, które ludzie uważają za przybliżony obraz słońca"[45].

Według Kasjusza Diona, w akcie pobożności Heliogabal, jako kapłan nowego głównego boga Panteonu, został obrzezany i przysiągł nie jeść wieprzowiny[43]. Cesarz zmuszał senatorów do oglądania, jak tańczył wokół ołtarza Elagabala przy akompaniamencie bębnów i cymbałów[45]. W każde przesilenie letnie cesarz urządzał festiwal poświęcony bogu, popularny wśród mas dzięki darmowej żywności rozdawanej z tej okazji[46] Podczas tego święta Heliogabal umieszczał betyl na rydwanie ozdobionym złotem i klejnotami, który przejeżdżał przez miasto[47].

Do Elagabalium przeniesiono najświętsze obiekty religii rzymskiej, takie jak emblemat Wielkiej Matki, ogień Westy, tarcze Saliów i Palladium, aby inni bogowie mogli być czczeni tylko razem z Elagabalem[48]. Chociaż jego rodzimy kult był szeroko wyśmiewany przez współczesnych, kult boga słońca był popularny wśród żołnierzy i był promowany przez późniejszych cesarzy[49].

Małżeństwa, seksualność i tożsamość płciowa

edytuj

Kwestia tożsamości seksualnej i płciowej Heliogabala jest skomplikowana i niejasna z powodu niewiarygodności i stronniczości źródeł z epoki. Według Kasjusza Diona, Heliogabal zawarł związek małżeński z pięcioma kobietami[50]. Jego pierwszą żoną była Julia Paula, poślubiona przed 29 sierpnia 219; przed 28 sierpnia 220 Heliogabal rozwiódł się z nią (z czasowym zachowaniem przywilejów i tytułu augusty)[51], poślubił westalkę Akwilię Sewerę (małżeństwo wywołało powszechne oburzenie jako pogwałcenie ważnej normy religijnej – zachowania dziewictwa przez westalki), rozwiódł się z nią[50][52] i poślubił trzecią żonę, według Herodiana Annię Faustynę, prawnuczkę Marka Aureliusza, wdowę po konsulu Pomponiuszu Bassusie zgładzonym na rozkaz cesarza[50][53]. W ostatnim roku panowania Heliogabal rozwiódł się z Faustyną i ponownie poślubił Akwilię Sewerę[50].

Dion zapisał również, że "mężem tej kobiety [Heliogabala] był Hierokles", były niewolnik i woźnica rydwanów[2][54]. Historia Augusta twierdzi, że Heliogabal poślubił Zotikusa, atletę ze Smyrny, podczas gdy Dion twierdzi, że Zotikus był cubiculariusem (eunuchem sprawującym funkcje dworskie)[2][54]. Dion zapisał również, że Heliogabal uprawiał prostytucję w tawernach i domach publicznych[3].

Według Diona Heliogabal był zachwycony byciem nazywanym kochanką, żoną i królową Hieroklesa[55]. Cesarz miał mieć wydepilowane ciało, nosić makijaż i peruki i oferować ogromne sumy każdemu lekarzowi, który mógłby zapewnić mu kobiece genitalia[55][56]. Z tego powodu bywa on interpretowany jako wczesna osoba transpłciowa, jedna z pierwszych w historii poszukujących operacji uzgodnienia płci[55][57][58].

Upadek

edytuj

W 221 roku babka cesarza, Julia Maesa, miała świadomość coraz mniejszej popularności wnuka, zwłaszcza wśród pretorian, i liczyła się z jego upadkiem[59]. Uznając, że on i wspierająca jego praktyki religijne matka muszą być zastąpieni, zwróciła się w stronę drugiej córki, Julii Mamaei, i jej syna, piętnastoletniego Aleksandra Sewera[60].

Julia Maesa zaaranżowała uznanie Aleksandra Sewera za dziedzica Heliogabala i cezara[60]. Aleksander został wyniesiony do tytułu cezara w czerwcu 221, prawdopodobnie 26 czerwca[27]. Heliogabal l i Aleksander zostali mianowani konsulami desygnatami (consul designatus) na następny rok, prawdopodobnie 1 lipca[27]. W roku 222 jednak Heliogabal zrozumiał swój błąd i pojął, że Aleksander miał już większe poparcie ludności i wojska niż on sam[61]. Heliogabal organizował różne zamachy na życie Aleksandra[62], po tym, jak nie uzyskał zgody Senatu na pozbawienie Aleksandra wspólnego tytułu[63]. Według Kasjusza Diona, Heliogabal wymyślił pogłoskę, że Aleksander był bliski śmierci, aby zobaczyć, jak zareagują pretorianie[64]. Wybuchły zamieszki i Gwardia zażądała zobaczenia obu konsulów w obozie pretorian[64].

Cesarz zastosował się do żądania i 11 lub 12 marca 222 roku publicznie pokazał się z kuzynem i własną matką, Julią Soaemias. Po przybyciu wojsko okazało poparcie Aleksandrowi, ignorując Heliogabala, który nakazał aresztowanie i egzekucję każdego, kto brał udział w tym pokazie niesubordynacji.[65]. W odpowiedzi członkowie Gwardii Pretoriańskiej zaatakowali Heliogabala i jego matkę: według Diona, gdy cesarz zdał sobie sprawę z nadciągającego zagrożenia, zamknął się w skrzyni i kazał ją wynieść z obozu wojska. Kufer jednak zrewidowano. Heliogabalowi i jego matce odcięto głowy, zaś ciała rozebrano, włóczono po mieście, by wreszcie wrzucić do rzeki[66][67].

W kulturze

edytuj

Heliogabal jest jednym z negatywnych bohaterów dramatu Zygmunta Krasińskiego Irydion.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Scott 2018 ↓, s. 129–130, 135–137.
  2. ↑ a b c Zanghellini 2015 ↓, s. 59.
  3. ↑ a b Campanile, Carlà-Uhink i Facella 2017 ↓, s. 113.
  4. ↑ Gibbon, Edward. Decline and Fall of the Roman Empire, Chapter VI.
  5. ↑ Niebuh 1844 ↓, s. 144.
  6. ↑ Goldsworthy 2009 ↓, s. 81.
  7. ↑ Ball 2016 ↓, s. 464.
  8. ↑ Barbara Levick, Julia Domna: Syrian Empress, p. 93: "Elagabalus, born in 203 or 204"
  9. ↑ Lukas de Blois, Image and Reality of Roman Imperial Power in the Third Century AD, 2018, s. 72 webarchive
  10. ↑ Scott 2018 ↓, s. 83–84.
  11. ↑ Millar 1993 ↓, s. 119.
  12. ↑ Ball 2000 ↓, s. 35–37, 412.
  13. ↑ a b Walter J. Whittemore Jr., Untimely Deaths by Assassination (2012), p. 33
  14. ↑ Marjorie Lightman, Benjamin Lightman, A to Z of Ancient Greek and Roman Women, 2008, p. 174
  15. ↑ a b Ball 2000 ↓, s. 412.
  16. ↑ Icks 2011 ↓, s. 11.
  17. ↑ Lukas de Blois, Image and Reality of Roman Imperial Power in the Third Century AD, 2018, s. 72, webarchive (ang.)
  18. ↑ Burns 2006 ↓, s. 209.
  19. ↑ Potter 2004 ↓, s. 151.
  20. ↑ Book 79, 38-39, [w:] Kasjusz Dion, Roman History (ang.).
  21. ↑ Michael Kulikowski, The Triumph of Empire, 2016, p. 105
  22. ↑ Icks 2011 ↓, s. 12, 33.
  23. ↑ Scott 2018 ↓, s. 106.
  24. ↑ a b Scott 2018 ↓, s. 116.
  25. ↑ a b Scott 2018 ↓, s. 122.
  26. ↑ Lauren van Zoonen: Heliogabalus. livius.org, 2005. [dostęp 2007-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (14 marca 2017)]. (ang.).
  27. ↑ a b c Kienast 1990 ↓, s. 165–170.
  28. ↑ a b Scott 2018 ↓, s. 118–119.
  29. ↑ Grant 1996 ↓, s. 51.
  30. ↑ Icks 2011 ↓, s. 48.
  31. ↑ Barbara Levick, Julia Domna: Syrian Empress (2007), p. 71
  32. ↑ Burns 2006 ↓, s. 214.
  33. ↑ Herbert W. Benario. The Titulature of Julia Soaemias and Julia Mamaea: Two Notes. „Transactions and Proceedings of the American Philological Association”. 90, s. 9–14, 1959. Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 90. DOI: 10.2307/283691. (ang.). 
  34. ↑ Icks 2011 ↓, s. 19.
  35. ↑ Tulane University "Roman Currency of the Principate". tulane.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-11-01)].
  36. ↑ Arrizabalaga y Prado 2010 ↓, s. 60.
  37. ↑ Halsberghe 1972 ↓, s. 36.
  38. ↑ Kienast 1990 ↓, s. 165-170.
  39. ↑ Icks 2011 ↓, s. 14-15.
  40. ↑ Icks 2011 ↓, s. 63.
  41. ↑ Icks 2011 ↓, s. 32-33.
  42. ↑ Icks 2011 ↓, s. 62.
  43. ↑ a b Icks 2011 ↓, s. 54.
  44. ↑ Icks 2011 ↓, s. 14.
  45. ↑ a b Icks 2011 ↓, s. 89.
  46. ↑ Icks 2011 ↓, s. 49.
  47. ↑ Icks 2011 ↓, s. 59-60.
  48. ↑ Icks 2011 ↓, s. 113.
  49. ↑ Meckler ↓.
  50. ↑ a b c d Scott 2018 ↓, s. 129–130.
  51. ↑ Aleksander Krawczuk: Poczet cesarzowych Rzymu. Warszawa: Iskry, 1998, s. 155-156.
  52. ↑ Grant 1996 ↓, s. 25.
  53. ↑ Aleksander Krawczuk: Poczet cesarzowych Rzymu. Warszawa: Iskry, 1998, s. 159-161.
  54. ↑ a b Scott 2018 ↓, s. 135–136.
  55. ↑ a b c Eric Varner. Transcending Gender: Assimilation, Identity, and Roman Imperial Portraits.. „Memoirs of the American Academy in Rome. Supplementary Volume.”. 7, s. 200–201, 2008. Ann Arbor, Michigan, US: University of Michigan Press. ISSN 1940-0977. OCLC 263448435. Cytat: Elagabalus is also alleged to have appeared as Venus and to have depilated his entire body. ... Dio recounts an exchange between Elagabalus and the well-endowed Aurelius Zoticus: when Zoticus addressed the emperor as 'my lord,' Elagabalus responded, 'Don't call me lord, I am a lady.' Dio concludes his anecdote by having Elagabalus asking his physicians to give him the equivalent of a woman's vagina by means of a surgical incision.. (ang.). 
  56. ↑ Scott 2018 ↓, s. 137–138.
  57. ↑ Louis Godbout: Elagabalus | GLBTQ: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture.
  58. ↑ Harry Benjamin: The Transsexual Phenomenon. T. 29. New York: The Julian Press Inc., 1966, s. 428–430. DOI: 10.1111/j.2164-0947.1967.tb02273.x. ISBN 978-0-446-82426-2. (ang.).
  59. ↑ Icks 2011 ↓, s. 70.
  60. ↑ a b Bowman, Cameron i Garnsey 2005 ↓, s. 22.
  61. ↑ Icks 2011 ↓, s. 74.
  62. ↑ Icks 2011 ↓, s. 75.
  63. ↑ Icks 2011 ↓, s. 77.
  64. ↑ a b Icks 2011 ↓, s. 78.
  65. ↑ Icks 2011 ↓, s. 77–79.
  66. ↑ Book 80, [w:] Kasjusz Dion, Roman History, penelope.uchicago.edu [dostęp 2022-03-12] (ang.).
  67. ↑ Aleksander Krawczuk: Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, Warszawa 1986, s. 329.

Bibliografia

edytuj
  • Leonardo de Arrizabalaga y Prado: The Emperor Elagabulus: Fact or Fiction?. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-89555-2. (ang.).
  • Warwick Ball: Rome in the East. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 2000. ISBN 978-0-415-11376-2. (ang.).
  • Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 2016. ISBN 978-0-415-71777-9. (ang.).
  • Alan Bowman, Averil Cameron, Peter Garnsey: The Cambridge Ancient History. Wyd. 2nd. T. 12. The Crisis of Empire, AD 193–337. Cambridge, England: Cambridge University Press, 2005. (ang.).
  • Jasper Burns: Great Women of Imperial Rome: Mothers and Wives of the Caesars. Abingdon-on-Thames, UK: Taylor & Francis, 2006. ISBN 978-1-134-13184-6. (ang.).
  • Domitilla Campanile, Filippo Carlà-Uhink, Margherita Facella: TransAntiquity: Cross-Dressing and Transgender Dynamics in the Ancient World. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 2017. ISBN 978-1-317-37737-5. (ang.).
  • Adrian Goldsworthy: How Rome Fell: Death of a Superpower. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2009. ISBN 978-0-300-15560-0. (ang.).
  • Michael Grant: The Severans: The Changed Roman Empire. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 1996. ISBN 978-0-415-12772-1. (ang.).
  • Gaston H. Halsberghe: The Cult of Sol Invictus. Leiden: Brill, 1972. (ang.).
  • Martijn Icks: The Crimes of Elagabalus: The Life and Legacy of Rome's Decadent Boy Emperor. I.B. Tauris, 2011. ISBN 978-1-84885-362-1. (ang.).
  • Elgabal. W: Dietmar Kienast: Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie. Darmstadt, Germany: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2017 (1990). ISBN 978-3-534-26724-8. (niem.).
  • Michael L. Meckler: Elagabalus. [dostęp 2004-11-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (15 maja 2008)]. (ang.).
  • Fergus Millar: The Roman Near East, 31 B.C. – A.D. 337. Harvard University Press, 1993. ISBN 978-0-674-77885-6. (ang.).
  • B.G. Niebuh: The History Of Rome. London, England: Taylor and Walter, 1844. (ang.).
  • David Stone Potter: The Roman Empire at Bay: Ad 180–395. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 2004. ISBN 978-0-415-10057-1. (ang.).
  • Andrew G. Scott: Emperors and Usurpers: An Historical Commentary on Cassius Dio's Roman History. Oxford University Press, 2018. ISBN 978-01-90-87960-0.
  • Aleardo Zanghellini: The Sexual Constitution of Political Authority. Abingdon-on-Thames, UK: Routledge, 2015. ISBN 978-1-134-06706-0. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Heliogabal_(cesarz_rzymski)&oldid=74672203”