Eufemizm
Eufemizm (z gr. ευφημισμός euphēmismós, od eu „dobrze”, phemi „mówić”), meliorativum[1][2], melioratyw[1][3] – słowo lub połączenie wyrazowe zastępujące określenia, które nie mogą lub nie powinny być używane ze względu na: tabu kulturowe, religijne, zabobon, cenzurę, autocenzurę (polityczną lub obyczajową), normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatię), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość czy dobre wychowanie mówiącego/piszącego. Eufemizm powinien mieć przynajmniej jedną cechę wspólną ze słowem, które zamienia. Powinien także wywoływać pozytywne lub neutralne skojarzenia, co jest niejednokrotnie jedynym kryterium odróżniającym go od dysfemizmu i wulgaryzmu.
Eufemizm powstaje w procesie eufemizacji, który ma na celu wytworzenie określenia pozbawionego pewnych konotacji[4]. Może to nastąpić poprzez zastosowanie słów obcych, naukowych, wyrazów wyrażających niższy stopień nasilenia pewnego zjawiska, a także poprzez posłużenie się różnymi zabiegami stylistycznymi (np. metaforą lub metonimią)[4]. Eufemizmy stosowane są często w stylu komunikacji publicznej[1]. Eufemizm bywa też stosowany jako figura retoryczna, służąca ubarwieniu wypowiedzi czy też nadaniu jej żartobliwego charakteru.
Eufemizmy stosowane są często w odniesieniu do części ciała, zjawisk fizjologicznych i negatywnych elementów życia (alkoholizm, złodziejstwo, śmierć itp.)[1]. Eufemizmy bywają używane w języku propagandy (także reklamy). Przykładowo w czasach realnego socjalizmu w Polsce władze mówiły o „regulacji” cen, kiedy w istocie chodziło o podniesienie cen. Mówiły o „przerwach w pracy”, kiedy w istocie chodziło o strajki – zobacz też: nowomowa, manipulacja językowa.
Eufemizmy przyczyniają się do ewolucji zasobu słownego języka. Zdarza się niekiedy, że wyrażenia funkcjonujące jako eufemizmy stają się z czasem pełnoprawnymi synonimami.
Tworzenie eufemizmów
edytujSposoby tworzenie eufemizmów:
- pojęcie abstrakcyjne lub dwuznaczne (np. deiksa wyrażona słowem to, która w zależności od kontekstu może oznaczać różne rzeczy lub sytuacje, które znajdują się w sferze tabu językowego, np. ciążę, stosunek seksualny, śmierć);
- zmiany fonetyczne (np. kurka, Holender) na tyle subtelne, aby odbiorca komunikatu był w stanie rozpoznać zamieniane (zwykle wulgarne) wyrażenie;
- metafory;
- peryfrazy;
- litoty (polegające na użyciu zaprzeczenia antonimu słowa, np. niechudy, nieurodziwy zamiast gruby i brzydki itp.).
Przykłady
edytuj
Przykłady eufemizmów:
- odejść, zasnąć w Panu – zamiast – umierać;
- jesień życia, trzeci wiek, zaawansowany wiek – zamiast – starość
- puszysty, grubokościsty, dobrze jedzący – zamiast – gruby
- kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu, strażniczka lasu – zamiast – prostytutka
- mijać się z prawdą – zamiast – kłamać, łgać
- mieć lepkie ręce – zamiast – kraść
- urodzony w niedzielę – zamiast – leniwy
- tam gdzie król piechotą chadza lub ustronne miejsce – zamiast – ubikacja
- te dni, kobieca przypadłość – zamiast – miesiączka
- strefa bikini – zamiast – łono, podbrzusze, krocze
- pojechać do Rygi, puścić pawia – zamiast – zwymiotować
- do diaska – zamiast – do diabła
- mieć żółte papiery – zamiast – być chorym psychicznie
- przyjaciółka – zamiast – kochanka
- postprawda – zamiast – kłamstwo, fałsz
- film z kiepskimi dialogami – zamiast – film pornograficzny
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Mistrík 1993 ↓, s. 133.
- ↑ Pavlovič 2012 ↓, s. 20.
- ↑ m, [w:] Słownik słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego [online], Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [dostęp 2019-09-09].
- ↑ a b Hladká 2017 ↓.
Bibliografia
edytuj- Anna Dąbrowska: Słownik eufemizmów polskich: czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14504-8. OCLC 71018039.
- Zdeňka Hladká: Eufemismus. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová: Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.).
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- Jozef Pavlovič: Lexikológia slovenského jazyka. Kompendium náuky o slovnej zásobe. Trnava: Pedagogická fakulta Trnavskej univerzity, 2012. ISBN 978-80-8082-564-5. (słow.).