Dzikan rzeczny
Dzikan rzeczny[3] (Potamochoerus porcus) – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny świniowatych (Suidae)[4]. Waży od 45 do 115 kg, będąc najmniejszym świniowatym Afryki. Wyróżnia się kolorowym ubarwieniem z charakterystyczną maską. Futro na tułowiu rudopomarańczowe. Jeden z dwóch przedstawicieli rodzaju dzikan oprócz dzikana zaroślowego. Żyje w grupach liczących 6–20 osobników z jednym dorosłym samcem. Ciąża trwa 4 miesiące, a dojrzałość płciowa następuje w wieku 2 lat. Spożywa głównie korzenie i bulwy, ale też owoce, padlinę i małe zwierzęta. Żyje w Afryce. Nie zagraża mu wyginięcie.
| Potamochoerus porcus[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
dzikan rzeczny | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 występowanie w środkowej i zachodniej Afryce | |||
Genetyka
edytujKariotyp liczy 34 chromosomy[5]. Jest to mniej niż u pewnych innych przedstawicieli rodziny, zwłaszcza z rodzaju świnia, dysponujących 36–38 chromosomami[6].
Budowa
edytuj
Długość głowy i ciała wynosi około 100–145 cm, natomiast ogona – między 30 cm[5] i 40[7]–45 cm[5]. Osobniki dorosłe osiągają od 50[7]–55 cm do 80[5]–90 cm wysokości w kłębie[7]. Masa dorosłych świń waha się w granicach od 45[5]–46 kg[7] do 115[5]–130 kg[7]. Noworodek waży poniżej 1 kg[7]. Długość czaszki odyńca wynosi 32,7–40,5 cm, lochy zaś 26,9–37,8 cm. Wymiary te czynią dzikana rzecznego najmniejszym z afrykańskich świniowatych[5]. Największym jest dzikacz leśny[8].
Ciało jest krótkie, bocznie spłaszczone[5]. Dzikan rzeczny uchodzi też za najbardziej kolorowego z afrykańskich świniowatych. Jego skórę porasta rudopomarańczowe futro. Pośrodkowo grzbietem przebiega grzebień białych włosów, sięgający z przodu głowy, a z tyłu ogona. Zwierzę stroszy je w razie pobudzenia. Większość włosów jest krótkich, dłuższe porastają szczęki i boki ciała. Najbardziej spektakularnie ubarwiona jest głowa dzikana rzecznego. Pysk jest szary, policzki z wibrysami i brwi białe, podobnie białe pęki włosów wieńczą małżowiny uszne, na pysku, szczękach, uszach i czole występują ponadto czarne znaczenia. Czyni to wrażenie kontrastującej maski[5]. Prosięta ubarwione są ciemnobrązowo, występuje u nich maska twarzowa, tułów zdobią układające się w podłużne rzędy żółte plamy[5]. U większości świniowatych młode noszą charakterystyczne pręgi[8].
Przód szczęki i żuchwy zajmują po 3 siekacze. Występują dalej po jednej parze niewielkie, ostre kły[5]. Zarówno samce, jak i samice posiadają dwie pary kłów: średnia długość górnych wynosi 76 mm, a dolnych – 180 mm[7]. Przedtrzonowców jest w szczęce 4, w połówce żuchwy 3. Trzonowce są po 3[5].
Systematyka
edytuj
Dzikan rzeczny opisany został przez Linneusza w 1758 pod nazwą Sus porcus[5][9], a więc w rodzaju Sus, czyli świnia[3]. Jako miejsce typowe podał Linneusz habitat in Africa, dookreślone jako Afryka Zachodnia. Klasyfikacja ta została później zmieniona. Obecnie gatunek umieszczany jest w rodzaju Potamochoerus[5], czyli dzikan[3], kreowanym piórem Graya w 1854. Prócz dzikana rzecznego obejmuje on jeszcze drugi gatunek, dzikana zaroślowego[8].
Dzikan rzeczny należy do rodziny świniowatych, obejmującej 18 współczesnych gatunków. W obrębie tej rodziny podrodzina Suinae pojawiła się w epoce miocenu. Podzieliła się ona później na kilka plemion, w tym Suini i Potamochoerini, a także wymarłe Hippomyini czy Phacochoerini. Status Babirusini jest niejednoznaczny, niekiedy wyłącza się je w ogóle ze świniowatych. Plemię Potamochoerini obejmuje wymarłe rodzaje Kolpochorus i Propotamochoerus oraz współczesne dzikan (Potamochoerus) oraz dzikacz, czyli Hylochoerus, z jednym gatunkiem dzikacz leśny. Dzikan obejmuje natomiast wspomniane wyżej dwa gatunki: dzikan zaroślowy i dzikan rzeczny[8].
Podgatunków nie wyróżnia się. Nie istnieje bowiem zmienność wystarczająca do ich wyodrębnienia[5].
Tryb życia
edytuj
Świniowate rozmnażają się szybko[8]. Dzikan rzeczny osiąga dojrzałość płciową w wieku od półtora do dwóch lat. Gotowe do rozrodu samce konkurują ze sobą o samice. Prezentują swe walory, przyjmując szereg charakterystycznych postaw[5]. Samce walczą między sobą, zderzając się łbami, dźgając się nawzajem kłami i smagając ogonami[7]. Ciąża trwa około 120–127 dni i kończy się od lutego do marca (Nigeria) czy też w grudniu–styczniu (Gabon) przyjściem na świat od jednego do sześciu młodych. Najczęściej jednak miot liczy sobie cztery osobniki. W niewoli samica może rodzić nawet dwa razy w roku[5]. Młode ważą od 650 do 900 g. Zarówno matka, jak i ojciec opiekują się potomstwem[7]. Przez pierwsze 10–15 dni swego życia pozostają pod opieką matki w kryjówce, w której się urodziły, gnieździe w ziemi wypełnionym liśćmi i trawą. Maciora karmi je mlekiem przez 2–4 miesiące[5].
Długość życia 10–15 lat[5].
Aktywność dzikana rzecznego przypada na wieczór. Wtedy żeruje. Dzień woli spędzać śpiąc, skryty w norze wśród gęstej roślinności[5].
Zwierzęta te spotyka się w grupach. Wataha liczy od 6 do 20 zwierząt, licząc zwykle tylko jednego odyńca pośród kilku samic, podrostków i młodych. Napotkane, ratują się ucieczką, jednak w dalszym ciągu niepokojone, osaczone bądź ranne odyńce nie wahają się zaatakować[5], podobnie jak to samce innych świniowatych również mają w zwyczaju[8]. W obliczu zagrożenia prosięta przywierają do ziemi i zamierają, podczas gdy dorośli członkowie grupy ponoszą ciężar ich ochrony. Natomiast dorastające samce są przeganiane z zajmowanego przez rodzinę terenu przez ich ojca. Zwierzęta te wydają szeroki wachlarz dźwięków, w tym miękkie chrumknięcia, ponadto odyńce ocierają się o drzewa i znaczą je kłami[5].
Dzikan wiedzie częściowo wędrowny tryb życia. Nawet zajmując dane miejsce, przemieszcza się po dużym obszarze, a miejsce żerowania i spania dzielą niekiedy ponad 4 km. Dziennie pokonuje od 3 do 6 km[5]. Jak inne świniowate[8], dobrze pływa i nie waha się przepływać dużych rzek. Lubi też taplać się w błocie[5], co także nie odróżnia go od innych świniowatych[8].
Rozmieszczenie geograficzne
edytujDzikan rzeczny zamieszkuje pas lasów tropikalnych w Afryce przebiegający od Senegalu i Gwinei Bissau do północnego zachodu Ugandy i wschodniej DRK, osiągając północ Angoli (Kabindę). Niepewne jest występowanie dzikana rzecznego na południu dawnego Sudanu i na południowym zachodzie Etiopii, nie ma obecnych doniesień z Czadu i Gambii. Niemniej autorzy spekulują, że jego zasięg może być w rzeczywistości większy i że dzikan rzeczny może też zasiedlać kraje sąsiadujące z wyżej wymienionymi[5]. IUCN wymienia następujące kraje występowania zwierzęcia: Benin, Kamerun, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa, Liberia, Mali, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska, Senegal, Sierra Leone, Sudan Południowy, Togo, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej[2].
Ekologia
edytuj
Dzikany rzeczne zamieszkują lasy tropikalne, zwłaszcza las galeriowy i obrzeża bagien okolone pierwotnym lasem o bujnej roślinności. Zapuszczają się także w okoliczne suche lasy, na sawanny drzewiaste, a nawet tereny użytkowane rolniczo, ku niezadowoleniu rolników[5]. Jak inne świniowate[8], dzikan rzeczny z łatwością przystosowuje się do nowych warunków. Dobrze radzi sobie w siedliskach antropogenicznych, korzysta z odrastającego po deforestacji lasu. Zagęszczenie osiąga różne, zwykle od 1 do 6 zwierząt na km², niemniej w Parku Narodowym Lopé naliczono ich aż 18 na km². Jego rozprzestrzenianie natomiast ogranicza obecność dzikacza leśnego[5].
Jak inne świniowate[8], dzikany rzeczne są wszystkożercami. Większą część ich diety stanowi pokarm roślinny. Preferując korzenie i bulwy, nie pogardzają trawą, cebulami czy owocami[5], w tym orzechami, grzybami[7], a także roślinami wodnymi. Potrafią podążać za ptakami owocożernymi czy naczelnymi, by żywić się znalezionymi przez nie na drzewach owocami. Nie przeszkadzają im twarde skorupy, które z głośnym dźwiękiem rozłupują, dostając się do środka owoców na przykład Caula edulis czy Irwingia gabonensis. Narażają się przez to na drapieżnictwo, a także ujawnienie się innych konsumentów owoców. Szczególnie perlice mają w zwyczaju wędrować za dzikanami rzecznymi. W poszukiwaniu korzeni świniowate te drążą w ziemi, potrafiąc dokonywać istotnych szkód w plonach[5]. Ich przysmakiem są nasiona drzewa gatunku Balanites wilsoniana, których poszukują w odchodach słoni[7]. Przyjmują także pokarm zwierzęcy, w tym padlinę, ale też rozmaite niewielkie zwierzęta[5], żywiąc się jajami ptaków, ślimakami, małymi gadami[7]. W poszukiwaniu sezonowo dostępnego pokarmu dzikany rzeczne migrują[5].
Z drugiej strony dzikan rzeczny pada ofiarą drapieżników. Poluje na niego lampart (w Parku Narodowym Lopé dzikany rzeczne stanowią piątą część masy jego ofiar) i człowiek rozumny, rzadziej lew afrykański i krokuta cętkowana, a z gadów pytony[5].
Zbadano florę jelitową tego świniowatego. Znaleziono Bifidobacterium takie jak Bifidobacterium boum, Bifidobacterium thermoacidophilum, Bifidobacterium porcinum (więcej bakterii tego rodzaju u młodszych zwierząt), Bacteroidetes, Oscillospirales, Spirochaetales[10].
Dzikan rzeczny pada ofiarą przenoszonego przez kleszcze wirusa powodującego afrykański pomór świń[11]. Krążenie wirusa między kleszczem Ornithodoros moubata a guźcem i dzikanem rzecznym utrudnia eradykację patogenu[12].
Zagrożenia i ochrona
edytuj
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN dzikan rzeczny klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski, co uzasadnia się m.in. szerokim zasięgiem występowania i istotną liczebnością[2][5]. Gatunek uwzględniono po raz pierwszy w 1998, oceniając go jako gatunek najmniejszego ryzyka, w 2008 dokonano kolejnej oceny z analogiczną klasyfikacją, co powtórzono w ostatniej ocenie z 2016[2].
Głównym drapieżnikiem dzikanów rzecznych jest lampart, jednak dzięki redukcji populacji tych kotów populacja Potamochoerus porcus znacznie się rozrosła w ostatnich latach. Niemniej obecnie liczebność spada[2].
W chwili obecnej największym zagrożeniem dla tego gatunku są polowania organizowane ze względu na jego negatywny wpływ na agrokulturę[2]. Duże stada dzikanów rzecznych mogą powodować znaczne straty na polach uprawnych. Ponadto zwierzęta te są nosicielami chorób zakaźnych, takich jak afrykański pomór świń, co w połączeniu z ich częstą obecnością w okolicach ludzkich osad, może skutkować poważnymi stratami wśród zwierząt hodowlanych[7]. Poluje się też na niego dla mięsa, zarówno na użytek własny, jak i na sprzedaż. W Gabonie stanowi około 40% sprzedawanej dziczyzny, w basenie Konga obok dujkerów należy do najbardziej eksploatowanych gatunków. Zwiększenie zapotrzebowania na mięso i dostępności broni palnej może doprowadzić do wytrzebienia dzikanów w basenie Konga[5].
Dzikan rzeczny jest potencjalnym źródłem żywności. Sugeruje się, że możliwe byłoby jego udomowienie[7]. W eksperymentalnej hodowli obserwowano istotny stres i niską przeżywalność młodych w niewoli, od 11 do 57%, z drugiej strony dzikan rzeczny łatwo przystosowuje się do nowych warunków i obecności ludzkiej[5].
Przypisy
edytuj- ↑ Potamochoerus porcus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f R. Reyna i inni, Potamochoerus porcus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2024-09-14] (ang.).
- ↑ a b c Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Potamochoerus porcus. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2016-04-18]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai 8. Red River Hog, s. 279–280 w: E. Meijaard, J.P. d'Huart, W.L.R. Oliver, Family Suidae (Pigs), [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 248–291, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ Palawan Bearded Pig, s. 279, w: E. Meijaard, J.P. d'Huart, W.L.R. Oliver, Family Suidae (Pigs), [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 248–291, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n M. Wund: Potamochoerus porcus. [w:] Animal Diversity Web [on-line]. 2000. [dostęp 2015-05-05]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j E. Meijaard, J.P. d'Huart, W.L.R. Oliver, Family Suidae (Pigs), [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 248–291, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ K. Linneusz, Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 10, t. 1, Holmiae 1758, s. 50 (łac.).
- ↑ Donatella Scarafile i inni, Faecal Microbiota Characterisation of Potamochoerus porcus Living in a Controlled Environment, „Microorganisms”, 11 (6), 2023, s. 1542 (ang.).
- ↑ Anderson i inni, African swine fever virus infection of the bushpig (Potamochoerus porcus) and its significance in the epidemiology of the disease, „Veterinary Microbiology”, 62 (1), Elsevier, 1998, s. 1–15 (ang.).
- ↑ Luther i inni, Detection of African swine fever virus genomic DNA in a Nigerian red river hog (Potamochoerus porcus), „The Veterinary Record”, 160 (2), s. 58 (ang.).