Anarchia, państwo, utopia
Anarchia, państwo, utopia (teoria legalistyczna) – traktat z filozofii politycznej autorstwa Roberta Nozicka, opublikowany w 1974 i prezentujący jego teorię sprawiedliwości.
.JPG)
| |
| Autor | |
|---|---|
| Tematyka |
filozofia polityczna |
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
| Pierwsze wydanie polskie | |
| Data wydania polskiego | |
| Wydawca | |
| Przekład | |
Kontekst powstania
edytujPraca Nozicka powstała w odpowiedzi na teorię sprawiedliwości Johna Rawlsa (1971) i jest najbardziej znaną jego krytyką, zarówno w zakresie koncepcji sprawiedliwości i, jak i modelu państwa, który jest jej konsekwencją[1].
John Rawls zaproponował nowatorską koncepcję umowy społecznej, w której projektował sprawiedliwe zasady dystrybucji dóbr w strukturze podstawowej społeczeństwa. Struktura podstawowa jest układem zasadniczych instytucji politycznych, społecznych i gospodarczych w danym społeczeństwie, określających warunki życia i oczekiwania jednostek ludzkich w społeczeństwie[2][3].
Nozick nie zgadzał się ze sformułowanymi przez Rawlsa zasadami sprawiedliwości i zaprezentowanym przez niego modelem społeczeństwa. Swoją propozycję sformułował w książce Anarchia, państwo, utopia[1].
W przeciwieństwie do Rawlsa, który rozwijał i modyfikował swoją teorię przez dziesięciolecia, w toku dyskusji z krytykami i zwolennikami, Nozick przedstawił swoją koncepcję w tym jednym traktacie, nie odnosząc się do późniejszych krytyk i nie rozwijając jej[4].
Treść teorii
edytujKoncepcja Nozicka ma charakter libertariański. Uznaje, że u podstaw teorii sprawiedliwości muszą znaleźć się wolne jednostki, wyposażone w podstawowe prawa i wolności[5]. Teoria Nozicka określa zasady, zgodnie z którymi jednostka ma działać, aby rezultat mógł być określony jako „sprawiedliwy”. O ile Rawls ujmował sprawiedliwość jako bezstronność (justice as fairness), Nozick zaproponował teorię sprawiedliwości jako poszanowania podstawowych uprawnień (entitlements) jednostek[1].
Podstawowym założeniem teorii Nozicka jest teza o samoposiadaniu się jednostek (jednostka jest właścicielem własnego ciała, z czego wynikają podstawowe prawa np. do integralności cielesnej czy autonomii). Teza ta wynikać ma z Kantowskiego imperatywu praktycznego (człowiek ma być traktowany jako cel, a nie wyłącznie jako środek ku celom)[6][7]. Wynika z niej, że ludzie są odrębnymi jednostkami wyposażonymi w podstawowe prawa, których inni nie mogą naruszać, oraz nie mogą być instrumentalizowani (traktowani jako środki do celów)[6]. Nozick wskazuje, że jeżeli założymy, że istnieją jednostki, które mają prawo do posiadania swoich aktualnych dóbr, to sprawiedliwe będą jakiekolwiek rezultaty swobodnej, nieprzymuszonej, wymiany dóbr między takimi jednostkami[8]. Nozick, podobnie jak inni libertarianie, sprzeciwia się kontroli i ograniczeniom dobrowolnych transferów, uznając np. że ich opodatkowanie jest niesprawiedliwe[8].
W konsekwencji, o ile państwo w ujęciu Rawlsa szeroko zajmowało się dystrybucją dóbr, to dla Nozicka jedynym sprawiedliwym państwem jest państwo minimalne[1], którego jedynym zadaniem jest stanie na straży zasady naprawy krzywd. Ma chronić jednostki przed niesprawiedliwym zawłaszczaniem i przymusowymi transferami. Jakikolwiek inny przymus z jego strony, w tym podatki, jest traktowany jako niesprawiedliwy[9][7]. Sprawiedliwość nie jest stanem (np. pewnym rozkładem dóbr pomiędzy jednostkami), ale rezultatem podążania za sprawiedliwymi regułami (ma charakter proceduralny i historyczny)[1].
Nozick wyróżnia trzy zasady sprawiedliwości[10][9]:
- zasada pierwszego nabywania – określa, w jaki sposób można sprawiedliwie nabyć (zawłaszczyć) dobra w sposób pierwotny. Koncepcja Nozicka jest tu zbliżona do tej, zaprezentowanej przez Locke’a. Nabyć w sposób pierwotny można tylko dobra niebędące w niczyim posiadaniu, poprzez pracę nad nimi[11],
- zasada sprawiedliwego transferu – określa, że osoba nabywająca w sposób dobrowolny dobra od osoby uprawnionej, staje się osobą uprawnioną do ich posiadania,
- zasada naprawy krzywd – określa, że nikt nie jest uprawniony do posiadania dóbr, jeśli nie wszedł w ich posiadanie na mocy jednej z dwóch powyższych zasad. Tym samym, jego posiadanie jest traktowane jako niesprawiedliwe i musi zostać naprawione.
Polska nazwa
edytujSwą teorię sprawiedliwości Nozick określił jako entitlement theory. Polscy tłumacze oddali to ją jako „teorię legalistyczną”, wskazując, że przekład dokładniejszy „teoria uprawnieniowa” jest nieporęczny[12]. W polskich opracowaniach dodatkowo funkcjonują też inne nazwy: „koncepcja uprawnień”[8], „teoria sprawiedliwości Nozicka” czy „libertariańska teoria sprawiedliwości”.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Hammond 2009 ↓.
- ↑ Lovett 2010 ↓, s. 734.
- ↑ Brighouse 2007 ↓, s. 54–57.
- ↑ Rzegocki 2009 ↓, s. 396.
- ↑ Rzegocki 2009 ↓, s. 394.
- ↑ a b Kymlicka 1998 ↓, s. 121.
- ↑ a b Rzegocki 2009 ↓, s. 395.
- ↑ a b c Kymlicka 1998 ↓, s. 112.
- ↑ a b Kymlicka 1998 ↓, s. 113.
- ↑ Nozick 1999 ↓, s. 183.
- ↑ Kymlicka 1998 ↓, s. 127–128.
- ↑ Nozick 1999 ↓, s. 182.
Bibliografia
edytuj- Harry Brighouse, Sprawiedliwość, Warszawa: Sic!, 2007.
- Entitlement Theory, [w:] Scott John Hammond, Political Theory. An Encyclopedia of Contemporary and Classic Terms, Westport, Connecticut - London: Greenwood Press, 2009, s. 109–110.
- Will Kymlicka, Współczesna filozofia polityczna, Warszawa: Znak, 1998.
- Frank Lovett, Justice, Theories of, [w:] Mark Bevir (red.), Encyclopedia of Political Theory, Los Angeles - London - New Delhi - Singapore – Washington, DC: Sage, 2010, s. 733–740.
- Rorbert Nozick, Anarchia, państwo, utopia, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 1999.
- Arkady Rzegocki, Nozick, Robert, [w:] Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2009, s. 393–397.