Aleksander Wat

Aleksander Wat
Aleksander Chwat
Imię i nazwisko	Aleksander Chwat
Data i miejsce urodzenia	1 maja 1900 ; Warszawa
Data i miejsce śmierci	29 lipca 1967 ; Antony
Narodowość	polska
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Epoka	futuryzm
	Ważne dzieła
	Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka; Bezrobotny Lucyfer;
	Nagrody
	nagroda tygodnika Nowa Kultura (1957)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Aleksander Wat, właściwie Aleksander Chwat (ur. 1 maja 1900 w Warszawie, zm. 29 lipca 1967 w Antony) – polski pisarz i poeta pochodzenia żydowskiego. Tłumacz literatury anglosaskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej i radzieckiej. Współtworzył polski futuryzm – w 1919 współaranżował „pierwszy polski występ futurystyczny”.

Życiorys

Jego ojcem był Mendel Michał Chwat, erudyta, chasyd, a matką Rozalia z Kronsilberów. W latach 1911–1914 uczył się w rosyjskim gimnazjum rządowym, potem w Gimnazjum Jakuba Finkla, a następnie, wraz z Anatolem Sternem, w Gimnazjum Rocha Kowalskiego^[1], gdzie w 1918 zdał maturę. Zaraz po maturze podjął zamiar udania się do Rosji, aby wspomóc rewolucję, do czego jednak nie doszło. Studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1918–1920 i 1920–1926, gdzie znajdował się pod dużym wpływem profesora Tadeusza Kotarbińskiego.

W czasie studiów związał się z poetami z kręgu futuryzmu dadaizującego, w tym roku ukazał się poemat prozą JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka. W czasie wojny z bolszewikami wstąpił ochotniczo do wojska, pomimo otwarcie pacyfistycznych poglądów. Nie wziął udziału w walkach, stacjonował w Ostrowie Wielkopolskim (wraz z Jarosławem Iwaszkiewiczem). W latach 1921–1922 był redaktorem czasopisma „Nowa Sztuka”, a w latach 1924–1925 „Almanachu Nowej Sztuki”. W 1924 wstąpił do Związku Literatów Polskich, w 1926 przebywał w Paryżu. W tym samym roku ukazało się jego opowiadanie Żyd Wieczny Tułacz, a także zbiór opowiadań Bezrobotny Lucyfer. Poznał się wówczas z Andrzejem Stawarem – znajomość ta zapoczątkowuje okres fascynacji marksizmem w życiu Wata. Na początku następnego roku, 27 stycznia, ożenił się z Pauliną Lew, nazywaną Olą.

Wydawnictwo Rój publikowało jego przekłady dzieł m.in. Henryka Manna, Ilji Erenburga i Fiodora Dostojewskiego. W 1928 z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości razem z Leonem Schillerem i Władysławem Daszewskim zorganizował widowisko sceniczne pod tytułem Polityka społeczna oparte na autentycznych materiałach krytyczych wobec stosunków panujących w fabrykach i polityki społecznej^[2]. W 1929 został redaktorem „Miesięcznika Literackiego” i kierownikiem Spółdzielni Wydawniczej „Tom”. „Miesięcznik Literacki” był pismem literacko-politycznym, głosem środowiska marksistowskich pisarzy i poetów, do których, oprócz Wata, zaliczali się: Władysław Broniewski, Stanisław Stande, Andrzej Stawar, Władysław Daszewski, Henryk Drzewiecki, Witold Wandurski, Jan Hempel, Bruno Jasieński i Leon Schiller. Pismo ukazywało się do lipca 1931, jego żywot zakończyło aresztowanie części zespołu, w tym Wata, 10 września 1931. Spędził w więzieniu ponad 3 miesiące, na początku przy ul. Dzielnej, potem na Mokotowie. Kilka tygodni przed aresztowaniem, 23 lipca 1931, urodził się jego jedyny syn Andrzej. Po wyjściu z więzienia i nieudanych próbach reaktywowania pisma rozpoczął pracę, jako kierownik literacki, w wydawnictwie Gebethner i Wolff.

Tuż przed wojną, w maju 1939, znalazł się na liście osób przeznaczonych do osadzenia w Berezie Kartuskiej. Po wybuchu wojny uciekł wraz z rodziną z Warszawy do Lwowa, gdzie w październiku rozpoczął pracę w „Czerwonym Sztandarze”. Wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Danem, Haliną Górską i Wandą Wasilewską wszedł do władz Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich, powołanego 13 października. Sześć dni później – 19 października – wyłoniono Komitet Organizacyjny Pisarzy Zachodniej Ukrainy, w którego skład wszedł Wat. 19 listopada 1939 podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej^[3]. W styczniu 1940 został aresztowany wraz z Władysławem Broniewskim, Tadeuszem Peiperem i Anatolem Sternem we Lwowie przez NKWD w zorganizowanej prowokacji. Wkrótce w „Czerwonym Sztandarze” ukazał się artykuł Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną, uzasadniający aresztowanie pisarzy.

Więziono go do 20 listopada 1941 we Lwowie, w Kijowie, na Łubiance i w Saratowie, następnie zesłano do Kazachstanu. W Ałmaty odnalazł żonę i syna Andrzeja. Był następnie delegatem regionalnym Rządu RP, odmówił przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Do Polski wrócił w 1946, staraniem głównie Adama Ważyka. Od czasu pobytu na Łubiance pozbawiony sympatii do komunizmu.

W latach 1946–1948 pracował jako redaktor naczelny Państwowego Instytutu Wydawniczego (PIW), od grudnia 1947 zasiadał w zarządzie polskiego PEN Clubu. Publikował w „Kuźnicy”, „Odrodzeniu” i „Twórczości”. W okresie stalinowskim zaprzestał aktywnej działalności literackiej. W 1953 zapadł na ciężką chorobę zespół opuszkowy Wallenberga, którą leczył w Szwecji i południowej Francji. W 1957 opublikował tom Wiersze, za który otrzymał nagrodę „Nowej Kultury”. Kolejny tom Wiersze śródziemnomorskie wydał już na Zachodzie. Kilkanaście miesięcy pracował we Włoszech jako redaktor polskiej serii w mediolańskim wydawnictwie Umberta Silvy. W latach 1961–1963 przebywał we Francji, w Paryżu i Cabris. W 1964 objął posadę asystenta w Center for Slavic and East European Studies na Uniwersytecie Berkeley. Wtedy udzielił Czesławowi Miłoszowi serii biograficznych wywiadów, które ukazały się jako Mój wiek. W następnym roku powrócił do Francji, w celach terapeutycznych wyjeżdżał na Majorkę, gdzie napisał ostatni tom wierszy Ciemne świecidło. Przez cały ten okres nękały go ostre bóle głowy. Z ich powodu popełnił samobójstwo poprzez przedawkowanie leków przeciwbólowych. Został pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency.

Siostrą Aleksandra Wata była aktorka dramatyczna Seweryna Broniszówna.

O losach Aleksandra, Oli i Andrzeja Watów w czasie okupacji radzieckiej Lwowa i na zesłaniu do Kazachstanu opowiada film Wszystko co najważniejsze... (1992) Roberta Glińskiego, powstały na podstawie opublikowanych w 1984 pod tym samym tytułem wspomnień Oli Watowej. Watowi poświęcona jest piosenka Aleksander Wat (1987) Jacka Kaczmarskiego^[4].

Nagrody

1957 – nagroda tygodnika „Nowa Kultura”

Twórczość

Publikacje książkowe

JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka, Warszawa: Bronisława Skra-Kamińska, 1919 (z datą 1920) [proza poetycka]
Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej. Dwumiesięcznik prymitywistów, Warszawa 1920
Bezrobotny Lucyfer. Opowieści, Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1926 (z data 1927)
Wiersze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1957
Bezrobotny Lucyfer, Warszawa: Czytelnik, 1960
Wiersze śródziemnomorskie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1962
Ciemne świecidło, Paryż: Libella, 1968
Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Londyn: Polonia Book Fund, 1977
Ewokacja, Kraków: Wydawnictwo Kos, 1981 [eseje]
Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Londyn: Polonia Book Fund, 1981
Semantyka języka stalinowskiego, Poznań: NZS, 1980
Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Londyn: Polonia, 1985
Dziennik bez samogłosek, Londyn: Polonia, 1986; Warszawa
Pisma wybrane, Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1986
Rapsodie polityczne. Eseje, Warszawa: Wrocław: Wers, 1987
Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Kraków: Wydawnictwo -x-, 1988
Ucieczka Lota. Proza, Londyn: Polonia, 1988
Wiersze wybrane, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988
Ucieczka Lotha. Proza, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Margines”, 1989
Dziennik bez samogłosek, Warszawa: Czytelnik, 1990
Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Warszawa: Czytelnik, 1991
Poezje zebrane, Kraków: Znak, 1992
Bezrobotny Lucyfer i inne opowieści, Warszawa: Czytelnik, 1993 [opowiadania]
Ucieczka Lotha, Warszawa: Czytelnik, 1996
Poezje, Warszawa: Czytelnik, 1997 (Pisma zebrane, t. 1)
Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Warszawa: Czytelnik, 1998 (Pisma zebrane, t. 2)
Kobiety z Monte Olivetto. Dramat w trzech aktach, pięciu odsłonach, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2000
Żyd Wieczny Tułacz, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000 [opowiadania]
Dziennik bez samogłosek, Warszawa: Czytelnik, 2001 (Pisma zebrane, t. 3)
Korespondencja, cz. 1–2, Warszawa: Czytelnik, 2005 (Pisma zebrane, t. 4)
Publicystyka, Warszawa: Czytelnik, 2008 (Pisma zebrane, t. 5.)
Wiersze śródziemnomorskie; Ciemne świecidło, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2008
Wybór wierszy, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008
Bezrobotny Lucyfer. Opowieści, Warszawa: Fundacja Zeszytów Literackich; Kraków: Wydawnictwo Austeria, 2009
Mój wiek. Pamiętnik mówiony, t. 1–2, Kraków: Universitas, 2011
Notatniki, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN; Katowice: Uniwersytet Śląski, 2015

Przekłady poezji na języki obce

Mediterranean poems, Ann Arbor: Ardis, 1977
Bokslut, Stockholm: Modernista, 2006
Lume oscuro, Roma: Lithos, 2006
Lucifer au chômage précédé de Moi d’un côté et moi de l’autre côté de mon bichon poêle en fonte, Lausanne: Edition l’Age d’Homme, 2012

Tłumaczenia na język polski

Przekłady opisane są według pierwszych wydań^[5].

Pierre Benoit, Aksela, Rój, Warszawa 30.
Georges Bernanos, Pod słońcem szatana, Rój, Warszawa 1928.
Laurids Waldemar Bruun, Białe noce, Rój, Warszawa 1927.
Anton Czechow, Dzieła, Czytelnik, Warszawa 1956.
Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow, Rój, Warszawa 1928.
Henry Mazuel-Dupuy, Gracz w szachy, Rój, Warszawa 1927.
Ilja Erenburg, Dzień wtóry, Rój, Warszawa 1935.
Ilja Erenburg, Ewokacja, Rój, Warszawa 1932.
Ilja Erenburg, Trzynaście fajek, Rój, Warszawa 1927.
Arkady Gajdar, Błękitna filiżanka i inne opowiadania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
Arkady Gajdar, Czuk i Hek i inne opowiadania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1952.
Arkady Gajdar, Dalekie kraje. Tajemnica wojskowa, Nasza Księgarnia, Warszawa 1954.
Arkady Gajdar, Dzieła, Nasza Księgarnia, Warszawa 1951.
Arkady Gajdar, Los dobosza, Nasza Księgarnia, Warszawa 1954.
Arkady Gajdar, Niech świeci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
Arkady Gajdar, Timur i jego drużyna, Nasza Księgarnia, Warszawa 1952.
Ernst Glaeser, Rocznik 1902, Rój, Warszawa 30.
Maksym Gorki, Wassa Żeleznowa, PIW, Warszawa 1951.

O. Henry, 830 dolarów, Rój, Warszawa 1929.
O. Henry, Bluff, Jakub Mortkowicz, Warszawa 1927.
O. Henry, Opowieści, Rój, Warszawa 1927.
O. Henry, Ostatni liść, Książka i Wiedza, Warszawa 50.
O. Henry, Romans na promie, Rój, Warszawa 1927.
O. Henry, Szlachetny farmazon, Rój, Warszawa 1928.
Panait Istrati, Rzeź na pustyni, Biblion, Warszawa 30.
Rudolf Leonhard, Śmierć Donkiszota, Wydawnictwo MON, Warszawa 1956.
Anton Makarenko, Chorągwie na wieżach, Nasz Księgarnia, Warszawa 1954.
Heinrich Mann, Młodość króla Henryka IV, Książka i Wiedza, Warszawa 1949.
Multatuli, Maks Havelaar, Książka i Wiedza, Warszawa 1949.
Aleksandr Ostrowski, Panna bez posagu, PIW, Warszawa 1954.
Tursun Parda, Nauczyciel, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
Joseph Roth, Fałszywa waga, PIW, Warszawa 1961.
Wiktor Rozow, Stronica życia, Czytelnik, Warszawa 1956.
Lew Tołstoj, Anna Karenina, Rój, Warszawa 1928.
Jakob Wassermann, Krzysztof Kolumb. Don Kichot oceanu, Jakub Mortkowicz, Warszawa-Kraków 1931.

Publikacje książkowe o życiu i twórczości Wata

Conio Gérard, Aleksander Wat et le diable dans l’histoire, Lausanne: L’Age d’Homme, 1989
Łukaszuk Małgorzata, ... I w kołysankę już przemieniony płacz... Obiit ... Natus est w poezji Aleksandra Wata, Londyn: Kontra, 1989
Dziechcińska Hanna, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 1992
Pamięć głosów. O twórczości Aleksandra Wata. Studia, red. Wojciech Ligęza, Kraków: Universitas, 1992
Traczyńska Jolanta, Aleksander Wat 1900–1967 (zestaw bibliograficzny), Łódź: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1992
Venclova Thomas, Aleksander Wat. Obrazoburca, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997
Borowski Jarosław, „Między bluźniercą a wyznawcą”. Doświadczenie sacrum w poezji Aleksandra Wata, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1998
Januszkiewicz Michał, Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisława Dygata i Edwarda Stachury, Poznań: Redakcja Serii „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 1998
Dziadek Adam, Rytm i podmiot w liryce Jarosława Iwaszkiewicza i Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999
Olejniczak Józef, W-Tajemniczanie – Aleksander Wat, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999
Szkice o poezji Aleksandra Wata, red. Jacek Brzozowski, Krystyna Pietrych, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1999
Molęda Edyta, Mowa cierpienia. Interpretacja poezji Aleksandra Wata, Kraków: Universitas, 2001
W „antykwariacie anielskich ekstrawagancji”. O twórczości Aleksandra Wata, red. Jarosław Borowski, Władysław Panas, Lublin: Wyd. KUL, 2002
Pyzik Tomasz, Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata, Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne im. Janusza Korczaka, 2004
Żurek Sławomir Jacek, Synowie księżyca. Zapisy poetyckie Aleksandra Wata i Henryka Grynberga w świetle tradycji i teologii żydowskiej, Lublin: Wyd. KUL, 2004
Siwiec Marek K., Los, zło, tajemnica. Ku twórczym źródłom poezji Aleksandra Wata i Czesława Miłosza, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2005
Baniecka Ewa, Poezja a projekt egzystencji. W kręgu postaw i tożsamościowych dylematów w twórczości Aleksandra Wata, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2008
Rojek Przemysław, „Historia zamącana autobiografią”. Zagadnienie tożsamości narracyjnej w odniesieniu do powojennej liryki Aleksandra Wata, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2009
Elementy do portretu. Szkice o twórczości Aleksandra Wata, red. Agnieszka Czyżak, Zbigniew Kopeć, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2011
Paszek Paweł, Aleksander Wat: forma życia. Studia o pisaniu, doświadczeniu, obecności, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021.
Pietrych Piotr, Aleksander Wat w Polsce powojennej (1946–1953). Teksty i konteksty, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2011
Żukowski Tomasz, Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza, Warszawa: Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2013
Baron-Milian Marta, Wat plus Vat. Związki literatury i ekonomii w twórczości Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego: Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek, 2015
Pietrych Piotr, O Aleksandrze Wacie – i nie tylko. Szkice historycznoliterackie, Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK, 2015
Ewa Goczał, Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego, Instytut Literatury, Kraków 2022, ISBN 978-83-67170-16-1

Przypisy

↑ Zieliński J., Dwudziestowieczny Marsjasz, s. 475.
↑ Marci Shore: Kawior i popiół. Świat Książki Warszawa 2012, s. 101-102.
↑ Prawdziwa historia Polaków. s. 168.
↑ Jacek Kaczmarski, Aleksander Wat, [w:] Ale źródło wciąż bije, Warszawa 2002, s. 443 (nagranie na płycie Litania).
↑ Według katalogu Biblioteki Narodowej.

Bibliografia

AleksanderA. Wat AleksanderA., Mój wiek, CzesławC. Miłosz (oprac.), LidiaL. Ciołkoszowa (oprac.), Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02054-9, OCLC 834089552 .
JózefJ. Czapski JózefJ., Na nieludzkiej ziemi, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-020-92-1, OCLC 69544641 .
StanisławS. Swianiewicz StanisławS., W cieniu Katynia, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02093-X, OCLC 834093949 .
JulianJ. Stryjkowski JulianJ., JulianJ. Stryjkowski JulianJ., Wielki strach, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02058-1, OCLC 834081983 .
TomaszT. Pyzik TomaszT., Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata, Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne im. Janusza Korczaka, 2004, ISBN 83-920078-0-8, OCLC 69562314 .
Tomas Venclova, Aleksander Wat. Obrazoburca, przeł. J. Goślicki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997
Józef Olejniczak, „W-tajemniczanie”, Katowice 1999
Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–194. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1999. ISBN 83-87893-33-1.
Recenzja Korespondencji A. Wata na wyborcza.pl
Biogram na culture.pl

Linki zewnętrzne

[1] Zieliński J., Dwudziestowieczny Marsjasz, s. 475.

[2] Marci Shore: Kawior i popiół. Świat Książki Warszawa 2012, s. 101-102.

[3] Prawdziwa historia Polaków. s. 168.

[4] Jacek Kaczmarski, Aleksander Wat, [w:] Ale źródło wciąż bije, Warszawa 2002, s. 443 (nagranie na płycie Litania).

[5] Według katalogu Biblioteki Narodowej.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]