Alfabet runic
L'alfabet runic o futhark — terma format emb lo nom de las siei prumieras letras de 'quel alfabet — èra un alfabet utilizat per escrire dins mai d'una linga germanica per daus vielhs pòples coma los Escandinaves, los Frisons, los Anglosaxons, etc...
Los diferents futhark-s
[modificar | Modificar lo còdi]Nòta : las transliteracions seguen lo modele tradicionau.
Sistema originau
[modificar | Modificar lo còdi]
L’alfabet originau de las runas nordicas, lo futhark a 24 letras o vielh futhark, era organizat en tres gropes de 8 runas chascun, nomats ættir (familhas) : los ættir de *fehu, *Hagal e *Týr respectivament, la prumiera runa de chasque grope donent son nom au grope.
Los noms proto-germaniques de las runas dau vielh futhark son : Fehu, Ūruz, Þurisaz, Ansuz, Raidō, Kaunan, Gebō, Wunjō, Hagalaz, Naudiz, Īsaz, Jēra, Eihwaz, Perþō, Algiz, Sōwilō, Tiwaz, Berkanan, Ehwaz, Mannaz, Laguz, Ingwaz, Dagaz e Ōthalan.
Veiqui las 24 runas originalas :
 f |
 u |
 þ |
 a |
 r |
 k |
 g |
 w
|
 h |
 n |
 i |
 j |
 ï |
 p |
 z |
 s
|
 t |
 b |
 e |
 m |
 l |
 ŋ |
 d |
 o
|
La runa que vau per u pòt maitot aver per valor fonetica v. 'Quela darniera valor fonetica fuguet totparier balhada a la 8èna runa, 'dont la valor fonetica la mai coneguda resta w. 'Quelas divergéncias s'explican per la granda estenduda geografica d’utilizacion dau sistema runic, qu'enclaurava l’Islàndia, l’Anglatèrra, l’Escòcia e particulierament las actualas Finlàndia, Suècia, Norvègia, Danemarc, e Alemanha. Las prononciacions variavan alora emb la cultura, diferenta d'una region a l'autra. 'Quela granda reparticion geografica de las runas explica maitot los multiples noms que chascuna d'ela porta segon la region dins la quala se troba ; per exemple la prumiera runa, f, s’apela tant Fehu, coma Feoh, Fé, o Faihu.
Lo th correspond a la prononciacion anglesa sorda (θ). Lo j es molhat, coma dins « raiar » (j).
Sistemas ulteriors
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo futhark iniciau que comprend 24 runas mai una sens glife que representa « Odhinn » fuguet ulteriorament escorcit a 16 runas autorn de l'an 800 e es generalament vist coma una adaptacion servent a simplifiar lo trabalh de l'escrivan. La majoritat de las runas d'Escandinàvia son d'après 800 e utilizen las 16 letras :
f u þ ą r k
h n i a s
t b m l ʀ
Après, las runas varieten d'un país a l'autre. Los diferents futhark-s se reduisen a 16 o 18 runas en Norvègia e en Suècia, onte la vasta majoritat de las runas mai recentas son trobadas. En Anglatèrra lo futhark creisset a environ 28 runas (mai quauquas-unas utilizadas solament au niveu regionau o per daus noms propres estrangiers).
Qu'est la varianta norvegiana / suedesa, maitot apelada runa brochon-cort. La varianta danesa es plan similaria. Podem legir un exemple de runas danesas dins l'inscripcion de la Gròssa peira de Jelling.
Lo mai recent futhark nordic a 16 runas :
- 1era linha, la varianta danesa aus brochons normaus
- 2nda linha, la varianta suedesa-norvegiana aus brochons corts.
Los autres futhark-s nòrdics enclausen una fòrma sens rama (probable per una escultura mai rapide) e lo futhark antic (lo quau enclau de las runas que representen l'alfabet latin complet).
Varianta de Hälsingland en Suècia, sens brochon