Juratida

Juratida 199.6–145.5 millionar år sidan PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Gjennomsnittleg O2-innhald i perioden	ca. 26 vol % (130 % av dagens nivå)
Gjennomsnittleg CO2-innhald i atmosfæren i perioden	ca. 1950 ppm (7 gonger førindustrielt nivå)
Middeltemperaturen ved jordoverflata i perioden	ca. 16.5 °C (3 °C over dagens nivå)
Inndelinga av jura sjå • diskuter •  -200 — – -195 — – -190 — – -185 — – -180 — – -175 — – -170 — – -165 — – -160 — – -155 — – -150 — – -145 — – Krit Trias Juratida Hettangium Sinemurium Pliensbachium Toarcium Aalenium Bajocium Bathonium Callovium Oxfordium Kimmeridgium Tithonium         J u r a  Mesozoikum Ein tilnærma tidsskala for jura. Skala: Millionar år sidan.

Jura er ein geologisk periode som starta for 199,6 ± 0,6 millionar år sidan og varte til 145,5 ± 4 millionar år sidan, frå slutten av trias til byrjinga av krit. Jura utgjer den mellomste perioden i mesozoikum og vert stundom kalla «Krypdyra sin tidsalder». Starten på perioden er markert av den store trias-jura-utryddinga, men mot slutten av jura hadde ein ikkje slike hendingar og feilmarginen er derfor større for slutten av perioden enn for byrjinga.

Store dinosaurar dominerte under jura.

Jura vart namngjeve av Alexandre Brongniart etter dei omfattande marine kalksteinsframbrota i Jurafjella i grenseområdet mellom Tyskland, Frankrike og Sveits.

Jurasystemet er bergartar som er avsette i juratida.

Inndeling

Jura er vanlegvis delt inn i epokane tidleg, mellom og sein jura, òg kalla lias, dogger og malm i Europa. Dei tilsvarande uttrykka for berglaga frå denne tida er nedre, midtre og øvre jura. Aldrane i perioden er frå yngst til eldst:

Øvre/sein jura
Tithonium	(150,8 ± 4,0 – 145,5 ± 4,0 millionar år sidan)
Kimmeridgium	(155,7 ± 4,0 – 150,8 ± 4,0 millionar år sidan)
Oxfordium	(161,2 ± 4,0 – 155,7 ± 4,0 millionar år sidan)
Mellomjura
Callovium	(164,7 ± 4,0 – 161,2 ± 4,0 millionar år sidan)
Bathonium	(167,7 ± 3,5 – 164,7 ± 4,0 millionar år sidan)
Bajocium	(171,6 ± 3,0 – 167,7 ± 3,5 millionar år sidan)
Aalenium	(175,6 ± 2,0 – 171,6 ± 3,0 millionar år sidan)
Nedre/tidleg jura
Toarcium	(183,0 ± 1,5 – 175,6 ± 2,0 millionar år sidan)
Pliensbachium	(189,6 ± 1,5 – 183,0 ± 1,5 millionar år sidan)
Sinemurium	(196,5 ± 1,0 – 189,6 ± 1,5 millionar år sidan)
Hettangium	(199,6 ± 0,6 – 196,5 ± 1,0 millionar år sidan)

Paleogeografi

Kalkstein og mergel frå jura i Matmor-formasjonen sør i Israel.

Tidleg i jura braut superkontinentet Pangaea opp i det nordlege superkontinentet Laurasia og det sørlege superkontinentet Gondwana. Mexicogolfen opna ei ny rift mellom Nord-Amerika og det som i dag er Yucatanhalvøya i Mexico. Nord-Atlanteren var i jura relativt smalt, medan Sør-Atlanteren ikkje opna seg før i krittida, då Gondwana delte seg. Tethyshavet lukka seg og Neotethys-bassenget opna seg. Klimaet var varmt utan spor etter isbrear, og som i trias var det tilsynelatande ikkje is nær polane.

Det geologiske registeret frå jura er bra i Vest-Europa, der omfattande marine lag indikerer ei tid der mykje av kontinentet låg under eit grunt tropisk hav. Kjende stader er verdsarvstaden Jurakysten og lagerstätten frå sein jura i Holzmaden og Solnhofen. Til samanlikning er juraregisteret i Nord-Amerika det dårlegaste i heile mesozoikum med berre enkelte frambrot på overflata. Søjlv om det epikontinentale Sundancehavet etterlet marine avleiringar i delar av dei nordlege slettene i USA og Canada i sein jura, er dei fleste sedimenta frå denne perioden kontinentale.

Viktige juraframbrot finn ein òg i Russland, India, Sør-Amerika, Japan, Australasia og Storbritannia.

Fauna

Ichthyosaurus frå liassisk oljeskifer i Holzmaden, sør i Tyskland.

Snigel med mytlide toskjela skaldyr festa til seg på ei lagplate av kalkstein frå jura sør i Israel.

Gigandipus, eit fotspor frå ein dinosaur i nedre jura ved Johnson Farm, sørvest i Utah.

Sjødyr

Under jura var dei viktigaste virveldyra i sjøen fisk og marine krypdyr. Av sistnemnde finn ein fiskeøgler, svaneøgler og marine krokodillar av familien teleosauridae og metriorhynchidae.

Av virvellause dyr dukka det opp fleire nye grupper, som rudistar (ein revdannande variant av toskjela skaldyr) og belemnittar. Det var òg mykje dyr som bora seg ned i grunnen og perioden hadde derfor ein del bioerosjon av karbonatskjel og hardground. Særleg vanleg er sporfossilet gastrochaenolites.

Om lag fire eller fem av dei tolv kladane av planktoniske organismar dukkar opp i juratida eller opplever ein massiv fylling av økologiske nisjar.

Landdyr

På land dominerte store archosauriske krypdyr. Jura var gullalderen for store planteetande dinosaurar kalla sauropodar — camarasaurus, apatosaurus, diplodocus, brachiosaurus og mange andre—som flakka omkring på landjorda seint i perioden. Dei livnærte seg hovudsakleg av sletter av bregner, konglepalmar og bennettitales, eller høgare bartre, alt etter tilpassinga deira. Dei vart jakta på av store theropodar som ceratosaurus, megalosaurus, torvosaurus og allosaurus. Alle desse høyrte til saurischia-greina av dinosaurane.

Under sein jura dukka dei første fuglane opp frå dei små dinosaurane kalla coelurosaurar. Ornithischia-dinosarane var mindre dominerande enn saurischia-dinosaurane, men enkelte som stegosaurar og små ornithopodar spelte viktige roller som små og mellomstore planteetarar (men dei var ikkje like store som sauropodane). I lufta var flygeøgler vanleg og dei herska på himmelen og fylte mange økologiske nisjar som fuglane i dag fyller.

Flora

Bartre var vanlege i jura.

Dei tørre, kontinentale tilhøva frå trias varte ved gjennom jura, særleg på høge breiddegrader. Det varme, fuktige klimaet gjorde at frodige junglar dekte mykje av landskapet. Nakenfrøa planter var relativt mangfaldige gjennom jura. Bartrea dominerte særleg plantelivet, som dei hadde gjort gjennom trias, og dei var den mest mangfaldige gruppa og utgjorde mesteparten av høge tre. Av bartrefamiliar som dominerte gjennom jura finn ein araucariaceae, cephalotaxaceae, pinaceae, podocarpaceae, taxaceae og taxodiaceae. Den utdøydde bartrefamilien cheirolepidiaceae frå mesozoikum dominerte den lågare vegetasjonen, i lag med krattaktig bennettitales. Kongepalmer var òg vanlege, og det same var tempeltre og trebregnar. Mindre bregnar dominerte truleg underskogen. Caytoniacea var ei anna gruppe som var viktige gjennom perioden og skal ha vore på storleik med kratt eller små tre. Tempeltre var særleg vanlege på nordlege breiddegrader. På den sørlege halvkula var gultrefamilien ein suksess, medan tempeltre og czekanowskiales var sjeldne.

I hava dukka moderne raudalgar opp for første gong.

Juratida i Nordsjøen og Noreg

Det byrja å danne seg ei rift eller ein graben frå nord til sør i det som i dag er Nordsjøen tidleg i trias. I tidleg jura strøymde havet inn over dette området, som då var ørken. Området vart til etter kvart eit lågtliggande øyrike med grunt hav i mellom, sumpar og delta. Ein av dei viktige reservoarbergartane for olje i Nordsjøen, Statfjordsandsteinen, vart til i denne perioden.

I mellomjura heva Nordsjøområdet seg att og vart til eit lågland prega av erosjon og vulkansk aktivitet. Eit stort delta kalla Brentdeltaet oppstod gradvis over heile den nordlege Nordsjøen, og avsetningane frå dette vart seinare til eit av dei viktigaste reservoarbergartane for petroleum i Noreg.

I sein jura hamna det meste av Nordsjøområdet under havnivå att. Mudder med mykje organisk materiale vart i denne perioden avleira, og dette var opphavet til bergarten kalla Kimmeridgeskifer. Bergarten vart ein viktig kjeldebergart for olje og grunnlaget for dei fleste oljeførekomstane i Nordsjøen.

Ein har bergartar frå juratida på Andøya med sandsteinar, steinkol og skifer. I skiferen er det mellom anna funne eit nesten komplett bevart skjelett av ei fiskeøgle. Andre stader i landet ein finn bergartar frå jura er under Beitstadfjorden i Trøndelag og spreidde soner ved Froøyane og fastlandet innanfor. Då ein skulle bore den undersjøiske Bjorøytunnelen frå Bergen til Bjorøy, kom ein inn i soner med laus, kolførande sandstein frå jura, samt konglomerat, som begge førte til store tekniske problem.

På Svalbard er det store førekomstar av bergartar frå juratida.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Jurassic» frå Wikipedia på engelsk, den 24. august 2008.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
• Behrensmeyer, Anna K., Damuth, J.D., DiMichele, W.A., Potts, R., Sues, H.D. & Wing, S.L. (eds.) (1992), Terrestrial Ecosystems through Time: the Evolutionary Paleoecology of Terrestrial Plants og Animals, University of Chicago Press, Chicago og London, ISBN 0-226-04154-9 (cloth), ISBN 0-226-04155-7 (paper)
• Haines, Tim (2000) Walking with Dinosaurs: A Natural History, New York: Dorling Kindersley Publishing, Inc., p. 65. ISBN 0-563-38449-2
• Kazlev, M. Alan (2002) Palaeos website Accessed Jan. 8, 2006
• Mader, Sylvia (2004) Biology, eighth edition
• Monroe, James S. og Reed Wicander. (1997) The Changing Earth: Exploring Geology og Evolution, 2nd ed. Belmont: West Publishing Company, 1997. ISBN 0-314-09577-2
• Ogg, Jim; June, 2004, Overview of Global Boundary Stratotype Sections og Points (GSSP's) http://www.stratigraphy.org/gssp.htm Accessed April 30, 2006.
• Stanley, S.M. og Hardie, L.A. (1998). "Secular oscillations in the carbonate mineralogy of reef-building og sediment-producing organisms driven by tectonically forced shifts in seawater chemistry". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 144: 3-19.
• Stanley, S.M. og Hardie, L.A. (1999). "Hypercalcification; paleontology links plate tectonics og geochemistry to sedimentology". GSA Today 9: 1-7.
• Taylor, P.D. og Wilson, M.A., 2003. Palaeoecology og evolution of marine hard substrate communities. Earth-Science Reviews 62: 1-103. [1] Arkivert 2009-03-25 ved Wayback Machine.

Andre kjelder

«jura» av Inge Bryhni i Store norske leksikon, snl.no.

Bakgrunnsstoff

• Døme på fossil frå juratida
• Palaeos.com

Mesozoikum
Trias	Jura	Krit