Symfonie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Symfonie (Aajdgrieks συμφωνία sumfōnia, letterlek "sameklaank") is e sonnaatechteg werk veur orkesbezètting. Ze weurt väölal gezeen es de veurnaomste vörm binne d'n instrumentale klassieke muziek en is daorum ouch de naomgever vaan 't symfonieorkes. Väöl componiste höbbe ziech mèt 't genre bezeggehawwe. Veur sommege vaan hun vörmp 't de kern vaan hun werk, veur andere waor 't bijzaak.

Historie

Oontstoon

't Begrip symfonie, "sameklaank", is al väöl awwer es 't genre zelf. In 't verleie kós 't beveurbeeld "polyfonie/mierstummegheid" of "akkoord" beteikene. De term symfonie touwgepas op specifieke muziekstökker vint me al bij Heinrich Schütz (1585-1672), vreug in de zeventiende iew, dee zien concerterende motètte Symphoniae Sacrae geneump weure. Aon 't ind vaan de zeventiende iew kump 't woord sinfonia in Italië in gebruuk es synoniem veur ouvertuur. De term symfonie moot daan weure opgevat es "sameklaank vaan alle instruminte aon 't begin vaan e vocaal werk" ('nen opera, 'n oratorium of nog zoeget).

Ouvertures ofwel symfonieë kóste in sommege werke oetgreuje tot muziekstökker op ziech. Antonio Vivaldi (1678-1741) geit begin achtiende iew es eine vaan de ierste euver op 't componere vaan zelfstendege werke mèt de naom sinfonia. Dit is 't begin vaan 't genre. Bovedeen sjrieve Vivaldi en e paar ander Italiane ouch zoegenaomde concerti ripieni: concerte boe-in neet ei of e paar solo-instrumente figurere, meh boe-in dèks väöl instruminte same speule. De dao-in gebruukde technieke koume veur e good deil euverein mèt de sinfonia.

Rococo en vreug-klassiek

't Genre verspreide ziech lankzaamaon euver groeter deile vaan Europa en sjoot boete in Italië veural ouch wortel in Duitsland (inclusief Oosteriek). Zoe roond 1750 waor de symfonie algemein verspreid. Ze waor kort, bestoont altied oet drei deile snel-laanksem-snel ('t derde deil waor dèks e menuèt) en stoont gemeinelek in groete terts, in euvereinstumming mèt de esthetiek vaan de galante (rococo-) stijl. De belaangriekste Italiaanse meister waor Giovanni Battista Sammartini(1700/1-1775). Heer sjreef symfonieë veur e de minimaal bezètting vaan dreistummeg striekorkes. Dat gelt ouch veur Georg Matthias Monn (1717-1750), same mèt oonder mie Georg Christoph Wagenseil (1715-1777) 'ne belaangrieke symfonische componis in Wene. 't Belaangriekste centrum vaan de symfonie, vaan orkesmuziek in 't algemein, waor in deen tied Mannheim, boe Johann Stamitz (1717-1757) aon de weeg stoont vaan de Mannheimer sjaol. Ander naome zien Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) in Potsdam, zie broor Johann Christian Bach (1735-1782) en dee z'ne collega Karl Friedrich Abel (1723-1785) in Londe, William Boyce (1711-1779) in Oxford en François-Joseph Gossec (1734-1829) in Paries.

't Belaank vaan de symfonie bleef aonvenkelek achter bij dat vaan ander vörm vaan orkesmuziek, wie 't soloconcert. Dao kaom evels verandering in oonder Jospeh Haydn (1732-1809), vaan wee neet minder es 106 symfonieë bekind zien (nómmers 1-104 en A en B, die later oontdèk zien). Haydn, beïnvleujd door veural C.Ph.E. Bach, brach de symfonie vaan 'ne vörm dee veural es amusemintsmuziek gemeind waor tot e kunswerk. Heer brach versjèllende veranderinge aon, die in de loup vaan zien carrièr inslope. Innovaties vaan Haydn waore oonder mie 't standaard make vaan veer deile in plaots vaan drei, dèks 'n lankzaam introductie veur 't ierste deil, soms 'n serie variaties veur 't lankzaam deil in plaots vaan de leedvörm, introductie vaan polyfoon eleminte en 'n oetbreiing vaan 't orkes. Haos al zien tiedgenote, en zeker die es belaangrieke symfonici gezeen woorte, naome dit model, bekind es 't Weens model, gans of gedeiltelek euver. De belaangriekste oonder zien tiedgenote waore Carl Stamitz (1745-1801; zoon vaan veurneumde Johann Stamitz), Karl Ditters von Dittersdorf (1739-1799), Johann Baptist Vanhal (1739-1813) en zeker ouch Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), dee zien lèste veer symfonieë eve belaangriek, vernuiend en invloodriek zien es de bèste vaan Haydn.

Laat-klassiek en vreug romantiek

Aon 't ind vaan de achtiende iew waor de Weense symfonie vaan Haydn en Mozart in gans Wes-Europa standaard gewore. Meisters vaan dit model zien oonder mie Ignaz Pleyel (1757-1831; Wene, later Paries), Étienne Méhul (1763-1817; Paries; eine vaan de pioneers vaan de romantiek), Carlos Baguer (1768-1808; Spaanje) en Muzio Clementi (1752-1832; Italië, veural bekind vaan klaveerwerke). De groete meister vaan 't genre is vaanaof 1800 evels Ludwig van Beethoven (1770-1827). In dat jaor geit zien ierste symfonie in premièr. Allewel tot dees symfonie, zjus wie zien twiede, nog good bij Haydn en Mozart aonslut, weure dao-in toch al wezeleke vernuiinge ingezat. In de res vaan zien symfonieë - 't zien 'rs in totaol nege - weurt dezen tendens hel deurgezat. Vernuiinge vaan Beethoven zien de meugelekheid um 't werk te beginne mèt 'nen dissonant (ierste), 't vervaange vaan 't menuèt door e scherzo (de facto al in de ierste, op sjrif vaanaof de twiede symfonie), 't vrijer umgoon mèt de sonatevörm en ander vörm (vaanaof de daarde), meugelekheid veur 'n lankzaam introductie bij 't veerde deil (veerde), 'n experiment mèt sterk monothematische principes (vijfde), meugelekheid veur vief deile in plaots vaan veer (zesde), tertsverwantsjap in plaots vaan dominantverwantsjap veur 't twiede thema (zevende), durchbrochene Arbeit (versjèllende), soms umwissele vaan lankzaam deil en scherzo, 'n sterke oetbreiing vaan 't instrumentarium (daarde, vijfde) tot oetindelek zelfs e koer in de symfonie ingezat woort (negende) en 'n touwnaome vaan de lengde vaan 't werk (negende). Zien symfonieë zien zoe belaangriek tot ze 'n iew laank 't idee vaan de symfonie bepaold höbbe.

Tiedgenoet Franz Schubert (1797-1828) componeert ouch nege symfonieë (daovaan ach bewaord gebleve), meh allewel tot heer de vörm perfek behiers zien zien symfonieë in de verte neet zoe gewiechteg es die vaan Beethoven. Veural de achste (Oonvoltoejde) en negende (Groete) zien intersant; ouch de vijfde heet rippertoir gehawwe. Ouch ander vreug romantici, wie Carl Maria von Weber (1786-1826), Robert Schumann (1810-1856) en Felix Mendelssohn (1809-1847) sjrieve symfonieë, die evels ouch relatief oonbelaankriek zien in hun gans oeuvre. Hun symfonieë zien in de twintegste iew gooddeils oet de canon verdwene, allewel me sommege vaan die werke nog dèks huurt (veural de Sjotse en Italiaanse symfonie vaan Mendelssohn). Dees werke weure dèks gezeen es epigonisme vaan Mozart en Beethoven.

De belaangriekste en mies innovatief symfonie vaan kort nao Beethoven is de Symphonie phantastique vaan Hector Berlioz (1803-1869). Allein häöm lök 't ech um vaan 't Weens model los te koume; de vernuiinge in de vörm en de sterke oetbreiing vaan 't orkes zien vaan groeten invlood op de koumende generatie.

Hoeg- en laatromantiek

In d'n tied nao Beethoven kump de symfonie wezelek in 'n crisis terech. 't Lök de meiste componiste neet euver de sjeem vaan Beethoven te springe. Componiste zien aof vaan 't sjrieve vaan symfonieë of hun werke op dit gebeed zien neet succesvol. Oetzunderinge zien Franz Liszt (1811-1886) en Joachim Raff (1822-1882). D'n ierste sjrijf twie programmatische symfonieë (de Dante-symfonie en de Faust-symfonie), boe-in de door Berlioz ingezatte lijn weurt doorgetrokke, d'n twiede oontwikkelt Mendelssohn zien orkesstijl door en gebruuk die ouch veur programmatisch aongelagte werke. Boete Duitsland en Oosteriek, boe de symfonische traditie neet zoe belaoje is, ligk dees situatie genuanceerder. In Fraankriek waoge ziech César Franck (1822-1890) en Camille Saint-Saëns (1835-1921) aon 't genre, in de Boheme kump Antonin Dvořak (1841-1904) op, in Rusland sjrieve oonder mie Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893), Nikolaj Rimski-Korsakov (1844-1908) en Aleksandr Borodin (1833-1887) symfonieë.

D'n absolute muziek en de daomèt geassocieerde vörm (symfonie, concert, sonnaat), weure door Richard Wagner (1813-1883) doedverklaord: heer meint tot 't neet mie rillevant is um absolute muziek te sjrieve en tot 't Gesamtkunstwerk de touwkoms heet. De belaangriekste componis dee häöm dao-in tegesprik is Johannes Brahms (1833-1897). In zien jóng jaore sjrijf heet veural kamermuziek, meh nao jaore vaan perbere kump heet toch mèt zien ierste symfonie in c-klein (Op. 68). Heer zal nog drei aander symfonieë sjrieve, en alleveer hawwe ze tot op d'n daag vaan vaandaog rippertoir. De vörm is streng en klassiek, d'n inhaajd is romantisch. Zienen tegehenger is Anton Bruckner (1824-1896), dee nege riepe symfonieë sjrijf (ouch nao 'ne jaorelange liertied). Bruckner is euver 't algemein innovatiever es Brahms. De contoure vaan de sonatevörm zien bij häöm vager en heer gebruuk drei thema's in plaots vaan twie. D'n inhaajd is plechteg en deep-romantisch, de hermenie weurt ummer moderner en gewaogder (mèt es huugdepunt 't daarde deil vaan zien negende symfonie). De instrumentatie weurt ouch bij Bruckner oetgebreider es teväöre, al weurt dat dèks euverdreve: de enorm orkeste vaan zien idool Wagner nump 'r neet euver, al weurt soms 't tegedeil beweerd. D'n door vaan zien symfonieë nump touw tot 'n oor of mie. De vörm is persoenlek (neet volgens 't klassiek model) meh neet al te vrij: alle symfonieë vaan Bruckner volge dezelfde architectuur.

Mèt Brahms en Bruckner waor de symfonie weer trök in de belaangstèlling. D'n opvolger vaan Bruckner es symfonicus vaan de lange vörm weurt Gustav Mahler (1860-1911). Mahler nump, via "missing link" Hans Rott (1858-1884; ein symfonie, die neet dèks mie gespeuld weurt), väöl vaan Bruckner euver, meh de aard vaan ziene muziek is gans anders. Bij Mahler weurt de symfonie nog langer (tot 'n oor of twie), de vörm weurt hielemaol vrij (anders es bij Bruckner höbbe bij Mahler aamper twie symfonieë dezelfde vörm), 't gebruuk vaan zaank (herinner de negende vaan Beethoven) weurt bekans regel. De orkestratie nump touw tot moonsterbezèttinge vaan soms hoonderde musici (vgl. de Achste Symfonie "Sinfonie der Tausend" die bij de premièr in 1910 inderdaod roond de doezend oetveurende had).

De modern symfonie

Componiste voolte ziech neet gerope um de gigantische symfonievörm vaan Mahler euver te numme. 't Kortste bij kump nog Richard Strauss (1864-1949), bij wee de symfonie evels gei groet belaank heet. Componiste, es ze al symfonieë sjrieve, hawwe ziech liever aon kortere vörm en 'n kleiner orkestratie. De symfonie weurt populair bij de neoclassiciste: dees componiste griepe veur hun symfonieë trök op Haydn en Mozart. De mies oetgesproke neoclassicistische symfonicus is Sergej Prokofjev (1891-1953), dee in 1917 mèt zien Klassieke symfonie bekind weurt. Ouch figure wie Paul Hindemith (1895-1963), Arthur Honegger (1892-1955) en Igor Stravinski (1892-1971) sjrieve neoklassieke symfonieë. Binne de Twiede Weense Sjaol weurt 't genre beoefend door Arnold Schönberg (1874-1951; twie kamersymfonieë) en Anton Webern (1883-1945; ein symfonie die aamper e kerteer doort). Meh ouch de traditioneel componiste die gooddeils of gans vashawwe aon de romantiek make hun symfonieë wezelek korter (Jean Sibelius [1865-1957], Dmitri Sjostakovitsj [1906-1975], Carl Nielsen [1865-1931], Albert Roussel [1869-1937]). Binne de jazz neumde Duke Ellington (1899-1974) zien Black, brown and beige 'n symfonie.

Nao d'n oorlog bringk Karl Amadeus Hartmann (1905-1963) zien symfonieë oet. Dees gooddeils atonaal werke moch heer in de nazitied neet publicere, meh noe vinde ze väöl weerklaank. Ouch bekind weurt de Turangalîla-symfonie vaan Olivier Messiaen (1908-1992), e tiendeileg werk wat in vrijheid vaan opbouw, umvaank vaan orkestratie en tiedsdoor sterk aon Mahler rappeleert. Hans Werner Henze (1926-2012) geit in zekere zin door op de door Hartmann ingeslage weeg, mèt veur zienen tied opvallend awwerwèts symfonisch werk. Veur de exponinte vaan de Nuie Muziek is de symfonie evels gein optie: daoveur is de vörm väöls te väöl mèt traditionele muziek verboonde. Allein Luciano Berio (1925-2003), dee neet zoe iconoclastisch is, componeert nog 'n symfonie (Sinfonia), boe-in heer oonder mie e gans symfoniedeil vaan Mahler citeert. Mèt de restauratie vaan traditioneel muziekeleminte sinds de jaore zeveteg is de symfonie weer trök in 't rippertoir van väöl componiste. Veural componiste die trökkiere nao e tonaal idioom hawwe ziech daomèt bezeg, wie Krzysztof Penderecki (*1933) en Einojuhani Rautavaara (1928). De daarde symfonie vaan Henryk Górecki (1933-2010) haolde in de Vereinegde Staote de hitparaad. Alfred Schnittke (1934-1998) en Wolfgang Rihm (*1952) höbbe e moderner idioom meh hantere/hanteerde de symfonie ouch. Oonder de minimaliste is 't genre in gebruuk bij Philip Glass (*1937).

Opbouw

De symfonie is, wie bove gezag, oontstande oet de oetgebreide, mierdeilege ouvertuur. Dao bestoonte grof-eweg drei sjema's veur: lankzaam-snel, snel-lankzaam-snel en lankzaam-snel-lankzaam. De ierste waor de gebrukelekste, de twiede neump me Italiaanse ouvertuur, de daarde Franse ouvertuur. 't Is de twiede vörm gewees die aon de basis vaan de symfonie loog.

Vaan dreideilege ouvertuur nao symfonie vinde twie wezeleke evoluties plaots. T'n ierste gónge in de ouvertuur meistens de deile zoonder pauze inein euver. Bij de symfonie waor 't al vreug zoe tot de drei deile vaanein gesjeie woorte. Bovedeen waor 't in de dreideilege ouvertuur, zoewel in de Franse es in de Italiaanse, gebrukelek tot 't daarde deil 'n sumpel herholing vaan 't ierste waor. 'n Symfonie had haos vaanaof 't begin standaard drei deile.

't Ierste deil stoont altied in twiedeilege vörm. Oorsprunkelek waor dat 'n (oetgebreide) leedvörm, meh door de jaore heer evolueerde dit in de sonnatevörm. 't Lankzaam deil stoont in princiep in de leedvörm, meh ouch thema mèt variaties kaom veur. 't Daarde deil kós in sonnatevörm, in rondovörm of in dansvörm stoon. E menuèt veur 't daarde deil waor populair.

Later in de achtiende iew, eigelek al vaanaof 1750, evolueert de vörm vaan de symfonie. Joseph Haydn en de Mannheimers veure de veerdeilege symfonie in, mèt e menuèt en e snel slotdeil. Oonder invlood vaan de twiedeilege ouvertuur (zuug heibove) koume d'r symfonieë mèt 'n lankzaam inleiding veur 't ierste deil. Door 't prestiesj vaan dees componiste weure veerdeilege symfonieë norm, al zalle nog väöl dreideilege symfonieë gesjreve weure (zelfs Mozart zien 38e symfonie, de Praagse, mis nog e menuèt).

Wie bove besjreve veurt ouch Beethoven hiel väöl vernuiinge door, wie 't vervaange vaan 't menuèt door e scherzo (wat ouch es twiede deil, veur 't lankzaam deil, kin optrejje), 't vrijer umgoon mèt de sonnatevörm en ander vörm, en de meugelekheid tot tertsverwantsjap. Zie model is de norm veur hiel väöl negentiende-iewse componiste en ouch veur väöl twintegste-iewers: Mendelssohn, Schumann, Dvořak, Brahms, Bruckner etc. hawwe allemaol 't veerdeileg modèl aon (al heet 't ierste deil bij Bruckner drei in plaots vaan twie thema's). In dezen tied oontsteit evels ouch de meugelekheid tot 'ne vrije vörm. E vreug veurbeeld is al bij Beethoven zelf te vinde: dee z'n Zesde Symfonie, in vief deile. Ouch de Symfonie Fantastique heet vief deile. De twie Lisztsymfonieë höbbe 'ne gans vrije vörm. Meh pas bij Mahler weurt 't modèl vaan Beethoven definitief losgelaote. Modern componiste höbbe grof gezag de keus symfonieë nao aw vörmprincipes te componere of 'ne vrije vörm oet te zeuke.

Bezètting

Zuug ouch: symfonieorkes

Wie ouch de door naom de gruutde vaan 't ensemble door de jaore, iewe heer touw. Orkeste waore in 't groetste deil vaan de achtiende iew betrèkkelek klein en soms neet mie es wat veer ensembles zouwe neume. In de ierste decennia vaan de symfonie kós 't orkes variëre vaan allein striekers (mèt 'ne basso continuo) tot e groet ensemble mèt ei paar vaan alle daan gebrukeleke blaosinstruminte. Symfonieë veur striekorkes - dèks zelfs mer dreistummeg, mèt twie viole en bas, zoonder apaarte altvioolpartij - waore gebrukelek bij Sammartini en Monn, symfonieë mèt väöl blozers tröf me bij de Mannheimer Sjaol aon, die gemeinelek ouch de daan nog splinternui klarinèt touwpasse. (Pa en zoon Stamitz sjreve ouch symfonieë veur striekorkeskes, meh die neumde ze orkestraal trio's resp. kwartètte.) De gruutde vaan 't ensemble waor euver 't algemein gein kwestie vaan de componis z'ne smaak, meh vaan d'n hier boeveur heer sjreef: achtiende-iewse componiste waore ummers neet vrij meh componeerde in deens vaan wee häöm betaolde. De modaal symfonie oet 't rococo had neve striekers twie hobo's en twie hores; dit is de gebrukeleke bezètting bij beveurbeeld J.Chr. Bach en de jónge Mozart.

Toch prevalere nao 't ind vaan de achtiende iew touw artistiek-esthetische bove economische oontwikkelinge: los vaan de betaolbaarheid vaan zoen ensembles woorte de orkeste in de jaore tachteg en negeteg groeter. Dit kump door d'n invlood vaan 't Weens (Haydn) en Mannheims (Stamitz) model. De 41e symfonie vaan Mozart (1788) sjrijf 'n fluit, twie hobo's, twie fagotte, twie hores, twie trompötte, pauke en striekers veur, de 103e symfonie vaan Haydn (1795) heet daoneve ouch twie klarinètte. 'n Oetzoondering is de 100e "militair" symfonie vaan Haydn, mèt ouch nog väöl aander slaagwerk (triangel, bekkes en groete trom).

Beethoven, eine vaan de ierste vrij componiste, sjrijf symfonieë veur ensembles zoe groet es heer ze wèlt höbbe. Dit leit detouw tot zie symfonieorkes door de jaore heer ummer groeter weurt. Heer voog de piccolo touw, trombones (gemeinelek drei), twie extra hores, de contrafagot en 't slaagwerk (wie in Haydn zien 100e). Ouch sjöp heer de meugelekheid um zaankstumme - zoewel e koer es solozaank - in de symfonie op te numme.

Bij Berlioz weure de volgende instruminte touwgevoog: ophecleïdes/tuba's, Es-klarinèt, Ingelse hore, kornètte, harpe en klokke. Zie groet orkes is veur zienen tied revolutionair en väöl ander negentiende-iewse componiste sjrieve ieder veur e kleinder orkes. 't Ensemble wat Brahms veursjrijf kump euverein mèt 't modaal orkes veur de Beethoven-symfonieë. Bruckner daorentege breit, geïnspireerd door Wagner, de kopersectie hendeg oet (in zien Negende Symfonie veer gewoen hores, veer Wagnertuba's, drei trompötte, drei trombones, eine contrabastuba), dewijl heer drei in plaots vaan twie vaan alle houtblozers veursjrijf. Toch is Bruckner zien oetbreiing vaan 't symfonieorkes dèks euverdreve: in de muziekdrama's vaan zien idool Wagner waore de orkeste nog väöl groeter. 't Sprik vaanzelf tot 't aontal striekers bij de greuj vaan de orkestratie haand euver haand mós touwnumme, umtot ze aanders neet bove de blozers en 't slaagwerk oet kóste klinke. In d'n tied vaan Mozart en Haydn waor tien striekers miestal neet te wieneg (al waore d'r väöl groeter orkeste, beveurbeeld in Mannheim), in de romantiek, en zeker bij Berlioz en Bruckner, waore dat 'rs väöl tientalle.

De groetste orkeste vint me bij Mahler. De umvaank vaan 't orkes versjèlt sterk per symfonie. De daarde symfonie is beveurbeeld geïnstrumenteerd veur twie piccoli, veer fluite, veer hobo's, 'nen Ingelse hore, drei Bes-klarinètte, twie Es-klarinètte, veer fagotte, eine contrafagot, ach hores, veer trompötte, veer trombones, 'n tuba, oetgebreid slaagwerk (twie pauke, groete trom, snaartrommel, bekkes, tamboerien, tamtam, triangel, rooj en twie klokkespeule), vrouwekoer, jóngeskoer, klein ensemble op d'n achtergroond, twie harpe en striekers. De Achste Symfonie (bove al geneump) heet 'n recordbezètting vaan twie piccoli, veer fluite, veer hobo's, Ingelse hore, Es-klarinèt, drei klarinètte in Bes/A, basklarinèt, veer fagotte, contrafagot (alle houtblozerspartije miervoudeg bezèt!), ach hores, veer trompötte, veer trombones, tuba, pauke, groete trom, drei paar bekkes, triangel, tamtam, klokke, klokkespeul, celesta, piano, harmonium, örgel, veer trompötte en drei trombones achter 't podium, drei sopraansolostumme, twie altstumme, tenor- bariton- en basstum, jóngerkoer, twie geminde koere, twie harpe (miervoudeg bezèt), mandolien (miervoudeg bezèt) en striekers. Mèt zoe'n enorm orkesapparaote en koere mós de striekerssectie tot wied over de hoonderd speulers. De Achste Symfonie kraog de bijnaom "Symphonie der Tausend"; allewel tot me aon e paor hoonderd speulers genoog heet voont de premièr en e paar ander vreug oetveuringe inderdaod mèt roond de doezend oetveurende plaots.
Zoe'n werke kóste neet mie mèt gewoen symfonieorkeste weure oetgeveurd; veur de oetveuring mós en moot me in principe musici vaan boete 't eige ensemble aontrèkke. Dit maak 't speule vaan die symfonieë extreem deur. Bovedeen woorte de partiture zoe deep (oetgebreid) tot ze allein door professioneel dirigente kóste weure oetgeveurd. Dit beroop, wat in de twiede helf vaan de negentiende iew opgaank had gemaak, verving noe definitief de traditioneel amateurdirectie.

Bij gelegeheid höbbe componiste nao Mahler zoe'n modelle euvergenome, meh euver 't algemein woorte de veurgesjreve ensembles in de twintegste iew weer kleiner. Behave 'n orkes nao Beethoven-maote kin me ouch keze veur beveurbeeld allein striekers of allein blozers (e hermenieorkes), of 'n kamerorkesbezètting (Schönberg) mèt alle partije inkelvoudeg bezèt. E groet orkes tröf me nog aon bij Messiaen zien Turangalîla-symfonie, mèt hiel väöl slaagwerk, piano en ondes Martenot.